Narodziny renesansu i humanizm

Narodziny epoki

Renesans narodził się we Włoszech w XIV wieku. To stamtąd na resztę Europy zaczęły promieniować nowe ideały i prądy. Włochy właśnie były ojczyzną genialnych artystów, naukowców, wynalazców, filologów i pisarzy.
Główny prąd umysłowy nowej epoki to humanizm. Ośrodkiem, w którym działali najwybitniejsi humaniści była m.in. Florencja. Również w innych miastach Europy, na uniwersytetach, popularne stawały się studia nad kulturą, sztuką, językami Antyku. Nauki, które zajmowały się językiem i literaturą, nazywano humanistycznymi. By badać dorobek antyku, należało znać trzy starożytne języki – łacinę, grekę i hebrajski. Dawało to możliwość czytania w oryginale dzieł starożytnych mistrzów i filozofów, a w dalszych następstwach pozwalało stworzyć nowe interpretacje dzieł Antyku.
Poza tym zrywano więzy średniowiecznych nauk scholastycznych, opartych na teologii. Z dawnej alchemii powstała w Odrodzeniu chemia, z astrologicznych horoskopów – astronomia, z przekazywanych często drogą ustną baśni i legend o nieznanych krainach narodziły się nauki geograficzne i kartografia. Renesans dał też początek naukom medycznym i przyrodoznawstwu. Początki epoki wiązały się ogólnie rzecz biorąc z dotarciem do źródeł – zarówno literackich, jak i kulturowych oraz naukowych. Odrzucenie tradycyjnych interpretacji świata, kształtowanych w Średniowieczu, zaważyło na wyzwoleniu samodzielnego myślenia o świecie u człowieka Renesansu i stworzyło możliwości rozwoju indywidualności twórczych tego okresu historii. Feudalna drabina bytów i społeczny system klasowy zostały zachwiane do tego stopnia, że nawet usilne próby zachowania starego porządku nie przyniosły skutku – inkwizycja, kontrreformacja. Narodziny Renesansu poza Italią nastąpiły później, w XV-XVI w. Są badacze, którzy wydzielają dwa Renesansy: włoski i północnoeuropejski, z uwagi na wiele różnic w przebiegu epoki na tych dwóch obszarach kulturowo-geograficznych i czasowych: Włochy XIV-XV wiek – kraje na północ od Alp XVI wiek. Począwszy od XIV wieku we Włoszech, zauważamy zmianę oblicza świata, zarówno pod względem ideowym, gospodarczym, politycznym, jak i geograficznym. Od Renesansu liczymy czasy nowożytne, a więc bliskie współczesności.

Nazwa epoki

Nazwa Renesans pochodzi od francuskiego słowa renaissance, które oznacza powtórne narodziny. Terminem tym nazywany jest okres w historii idei, sztuki i literatury, trwający od XIV do XVI wieku. W polskim literaturoznawstwie epokę tę określa się również mianem Odrodzenia. Był to bowiem czas, w którym odrodził się po pierwsze człowiek, po drugie nauka i sztuka, po trzecie starożytność, po czwarte wreszcie – odrodziła się ciekawość świata. We Włoszech używa się także terminu Quattrocento, gdyż na lata 1400. (XV w.) przypadają szczytowe osiągnięcia Renesansu włoskiego. Odrodzenie oznacza przede wszystkim ożycie nowożytnego piśmiennictwa, intensywny rozwój sztuki, a zwłaszcza rozkwit literatur narodowych, malarstwa, rzeźby i architektury. Powtórnie narodziły się ideały Starożytności, jednak w zupełnie nowym odczytaniu ludzi Renesansu. Przez wiele lat niesłusznie oceniano epokę Średniowiecza, jako wieki ciemne pod względem osiągnięć naukowych, filozofii czy sztuki. Odrodzenie ludzkości – Renesans – miało kontrastować z tamtym „zacofanym światem”. Jednak współcześnie zrewidowano opinie o czasach przedrenesansowych i oddano Średniowieczu sprawiedliwe miejsce w dziejach kultury. Nie zmienia to jednak faktu, że dopiero XVI wiek okazał się początkiem „współczesności”.

Sztuka renesansu

Sztuka renesansu jest bardzo różnorodna i złożona. Można w niej jednak wskazać pewne elementy wspólne i typowe. Do najważniejszych nowości, jakie wprowadził renesans, należy bezsprzecznie powrót do osiągnięć antycznej sztuki Greków i Rzymian. Wpływy te dotyczyły głównie architektury. Przedstawiciele sztuki Odrodzenia uważali się za spadkobierców sztuki antycznej. Mieli świadomość piękna starożytnych form i pragnęli je odrodzić zarówno w dziełach literackich, jak i malarstwie, rzeźbach i architekturze. Była to także świadomość wartości ludzkiego umysłu, ciała, wszystkich ziemskich spraw. To, co zakazywał Kościół w średniowieczu, co nazywał godnym pogardy, stało się dla ludzi renesansu wartością. Nowy światopogląd odrzucił ascezę i wyrzeczenia, zanegował zło świata ziemskiego, cielesnego. Dlatego też, w duchu humanizmu, człowiek Odrodzenia mógł odkryć piękno Antyku: pogańskich świątyń i rzeźb. Renesansowa architektura odrzucała gotyk, nawiązując obficie do form antycznych. Budowle wznoszono według idealnych, matematycznych proporcji, które miały wskazywać na harmonię całej budowli. Tym samym budynki wznoszone w dobie renesansu są proste, harmonijne, przejrzyste kompozycyjnie. Drugą nowością było wprowadzenie perspektywy, która pozwoliła na utrwalenie trójwymiarowej przestrzeni, nadając dziełom głębię. Było to odkrycie bardzo rewolucyjne.
Zmieniła się również społeczna pozycja twórcy – artysty, który z rzemieślnika stał się samodzielnym kreatorem sztuki, prawdziwym artystą. Od tego okresu sztuka zaczyna być postrzegana indywidualnie, przez pryzmat jej twórcy.

Natchnieniem dla wielu dzieł była natura, którą starano się uważnie obserwować i analizować. Antyczna twórczość stanowiła kanon – obowiązujący powszechnie wzór piękna, proporcji, kompozycji, gatunku czy formy. Sztuka Odrodzenia jest przede wszystkim radosna, swobodna; czerpie z żywych źródeł Antyku i życia współczesnego. Wyraża dążenia i tęsknoty ludzi, bo oni stali się teraz najważniejsi.

Sztuka epoki przeszła ewolucję od klasycyzmu renesansowego po manieryzm. Artystą klasycyzmu jest Rafael (właśc. Raffaelo Santi – wczesny i dojrzały renesans). Jego dzieła wyróżnia lekkość i wdzięk. Natomiast Michał Anioł to już przykład manieryzmu. Ówcześnie słowo maniera nie miało zabarwienia pejoratywnego; oznaczało styl, charakter, sposób. Sztuka włoska XVI wieku – późny renesans – polegała na dostrzeżeniu antymimetyzmu i zwróceniu uwagi na rolę samego twórcy. Prąd manierystyczny charakteryzował się większą ekspresywnością, dążeniem w dziełach do pokazania nietrwałości piękna świata i doskonałości piękna Boga.

Późne malarstwo włoskie (XVI wiek) odznaczało się spirytualizmem, niepokojem, wyrafinowaniem, wirtuozerią. Często bogate zdobnictwo naruszało klasyczny porządek harmonii – dlatego też mówimy o nowym stylu manierystycznym. Pojawienie się tych tendencji w Italii było początkiem kresu epoki Odrodzenia. Świat z dzieł manierystycznych był teraz labiryntem, pełnym niepokoju i walki; postaci ludzkie często popadały w ekstazę modlitwy albo zastygały w cierpieniu.

Architektura renesansu

Za głównego architekta epoki i twórcę świetności architektury renesansu uważa się Włocha Filipa Brunelleschi. U podstaw renesansowej architektury legło przekonanie (wywodzące się właśnie od Brunelleschiego), że należy wrócić do wzorów antycznych, głównie rzymskich. Włosi czuli się spadkobiercami dorobku antycznego Rzymu i jego tradycji. Według Brunelleschiego sztuka oparta na zasadach klasycznych odpowiadała ideałom nowej epoki w większym stopniu niż sztuka gotyku. W miejsce wizji świata, w której dominowała wiara, wprowadzono rozum. Rozum i racjonalizm leżały u podstaw architektury antycznej, której formy przestrzegały ściśle schematów i rządzone były matematycznymi prawidłami. Brunelleschi dokładnie studiował zasady antycznych porządków architektonicznych, wzorując się na rzymskich zabytkach. Można powiedzieć, iż architekturę renesansu cechowało uproszczenie konstrukcyjne. Całkowicie zrezygnowano wtedy z eksperymentów w budownictwie jeśli chodzi o strukturę budowli. Wszystkie elementy konstrukcyjne cechowała niezwykła prostota. Stosowano sklepienia kolebkowe, żaglaste, rzadko krzyżowe. W dekoracjach odwoływano się do porządków klasycznych. W XV wieku stosowano styl koryncki oraz kompozytowy, z liśćmi akantu. W XVI wieku natomiast starano się idealizować formy. Do dwóch klasycznych elementów – czyli kolumny i belkowania – dodano wówczas bazę, podzieloną na trzy części. Pomiędzy tymi elementami musiała istnieć idealna proporcja – wysokość belkowania miała się równać jednej czwartej wysokości kolumny, baza zaś – jednej trzeciej. Podstawowymi budowlami epoki był kościół i pałac. W przypadku pałaców cztery skrzydła budowli rozmieszczano wokół centralnego dziedzińca, w środku pozostawał pusty sześcian. Układ ten łączył potrzebę odizolowania oraz reprezentacyjności. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się fasady pałaców. Fasada od strony dziedzińca zawierała zazwyczaj loggię, arkady i łuki wsparte na kolumnach. Układ fasad od ulicy był bardziej skomplikowany. Były trzy typy takich fasad. Pierwszy opracował Brunolleschi, była to fasada rustykowana, z wąskimi gzymsami. Kolejnym typem fasady była taka, w której występowało spiętrzenie porządków, autorstwa Albertiego. Trzeci typ fasady pojawił się pod koniec XVI wieku. Jego prototypem była fasada pałacu Farnese w Rzymie. Drugą budowlą epoki był kościół. Zgodnie z tradycją budynki kościelne budowano na planie krzyża. Miało to znaczenie głównie symboliczne – schemat ten był uzasadniony liturgicznie i strukturalnie. W początkowej fazie renesansu, w XV wieku, pozwalano sobie jedynie na niewielkie modyfikacje wystroju kościołów. Zniesiono olbrzymie romańskie i gotyckie sklepienia, zastąpiono je płaskim stropem. Mury stały się zwykłymi ścianami, opartymi na kolumnach połączonych pełnymi łukami. Z czasem powstawały budowle kościelne wznoszone na planie krzyża greckiego, o wszystkich ramionach równych, lub też na planie koła. Budowla w takich przypadkach zwieńczona była kopułą. W renesansie, obok pałacu i kościoła, budowano również podmiejskie wille, mające służyć wypoczynkowi mieszczaństwa. Budowano również twierdze, które koszarowały wojsko poza miastem. Były to budynki o charakterze obronnym. Ponieważ wzrosła rola mieszczaństwa w renesansie, klasa ta zaczęła również brać aktywny udział w tworzeniu i odbieraniu sztuki. Kamieniczki miejskie, ratusze, fontanny, posągi i pomniki zdobiące place – miały jak najbardziej charakter renesansowy i świadczą o rozwoju sztuki Odrodzenia. Budowle te cechowały: monumentalność, czystość linii, symetria, prostota, ozdobna, barwna polichromia fasad.

Przykłady architektury renesansowej:

* Kościół San Lorenzo we Florencji projektu Filipa Brunelleschi,

* Bazylika św. Piotra w Rzymie,

* Dziedziniec Zamku Wawelskiego,

* Kaplica Zygmuntowska na Wawelu,

* Bramante, świątynia San Pietro in Montorio w Rzymie,

* Twierdza Tivoli

Rzeźba renesansu

Jak zauważają znawcy sztuki renesansu, przejście od rzeźby charakterystycznej dla Średniowiecza do rzeźby typowo renesansowej było raczej płynne. Najważniejszą zasadą renesansowej rzeźby było dążenie do realizmu, w myśl którego chciano jak najwierniej naśladować naturę, człowieka i jego ciało, a także możliwie najwierniej ukazać uczucia. Stąd też rzeźbiarze stale doskonalili technikę i warsztat pracy. Skłaniali się ku monumentalizmowi i schematom kompozycyjnym, opartym na prostych formach geometrycznych. Zerwano z zasadą, która podporządkowywała rzeźbę ramom architektonicznym. Posągi i malowidła zaczęto umieszczać na specjalnie do tego przeznaczonych miejscach, najczęściej w niszach. Cechujący rzeźby realizm nadawał im najwierniejszy i najbardziej zbliżony do natury kształt. Twórcy, zajmując się sztuką, zajmowali się również człowiekiem, był on bowiem – w myśl starożytnej zasady – miarą wszystkich rzeczy. Również w Średniowieczu człowiek był podstawowym, głównym tematem w sztuce, ale przedstawiano go w sposób symboliczny, stylizowany. Twórcy renesansu widzieli natomiast w człowieku głównie istotę cielesną, zindywidualizowaną. Donatello, jako pierwszy od czasów starożytnych, przedstawił nagie ludzkie ciało. Ciała często wyginane były w kształt litery S. Rzeźby tego okresu charakteryzuje: realizm, zainteresowanie postacią, naturalizm, studia nad anatomią, krzywizny. Stale także doskonalono technikę, poszukiwano coraz to lepszych materiałów. Sztukę zrewolucjonizowała nie tylko perspektywa. Umieszczano obok siebie różne postaci, naśladujące naturę, zachowując przy tym układ przestrzenny. Duże znaczenie zaczęła odgrywać kompozycja, przestrzeń wokół dzieła. Wprowadzono również pomniki konne, cechujące się wielkim realizmem, monumentalnością wykonania i mistrzostwem technicznym. Najwybitniejszym artystą rzeźbiarzem okresu był Michał Anioł Buonarotti.

Przykłady renesansowych dzieł rzeźbiarskich:

* Donatello, rzeźba konna Gattamelaty

* Andrea Verrocchio, pomnik konny Colleoniego

* Donatello, Cud w sercu skąpca

* Donatello, Dawid

Michał Anioł jako rzeźbiarz
W dziełach Michała Anioła, uważanych za szczyt osiągnięć Renesansu, zauważyć można wszystkie nowe elementy i osiągnięcia rzeźbiarstwa. Charakterystyczne są dla niego monumentalne postaci, zafascynowanie ludzką anatomią, mistrzowskie opanowanie techniki, wirtuozeria wykonania. Pierwsze dzieła Michała Anioła utrzymane są w stylu typowym dla XV wieku. Są pogodne, majestatyczne, ubrane w obszerne tkaniny, z podkreśloną – ale nie nadmiernie – anatomią. Tworzone są w doskonałym marmurze, wykonane według prostych, geometrycznych schematów. Z czasem Michał Anioł zaczął bardziej podkreślać anatomię postaci, ciałom nadawał silniejsze „skręty”, wyginając postaci w różne pozy. Rzeźbiarz wielokrotnie powracał do motywu pietà (z wł. miłosierdzie, pobożność lub miłość należna rodzicom, opiekunom, przyjaciołom). Jego pierwsza Pietà watykańska (1498-1500) wykonana jest w stylu klasycystycznym. Późniejsze już przedstawienia Madonny obejmującej zmarłego Syna są wyrazem manieryzmu Michała Anioła (np. Pietà Rondanini z Mediolanu, 1564).

Przykłady rzeźb Michała Anioła:

* Dawid

* Mojżesz

* Pietà w Bazylice św. Piotra w Rzymie

* Pietà Rondanini w Mediolanie

* Pietà di Palestrina we Florencji (rozpoczęta przez Michała Anioła, dokończona przez jego uczniów; podobna do specjalnej Piety florenckiej, którą rzeźbiarz wykonał jako swój nagrobek)

Malarstwo renesansu

W epoce renesansu działało i tworzyło wielu wybitnych malarzy – Piero della Francesca, Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci, Rafael, Giorgione, Carpaccio, Corregio, Paolo Veronese, Masacio, Perugino, del Sarto, Tycjan i inni. Spośród twórców niemieckich nie można pominąć Albrechta Dürera, Holbeinów (ojca i syna) oraz Lucasa Cranacha, a spośród niderlandzkich – van Eycka (którego zalicza się czasami do literatury średniowiecznej). We Francji tworzył wtedy François Clouet. Malarstwo zostało wyzwolone ze sztywnych schematów, wyswobodzone z ram architektonicznych, którym wcześniej podlegało. Postaci stanowiły teraz równoprawną część kompozycji, wprowadzono również rewolucyjną koncepcję perspektywy. Malarstwo zaczęto opierać na rysunku, który prowadził następnie do powstania projektu obrazu. W zakresie techniki wprowadzono malarstwo olejne zamiast dotychczas używanej tempery. Jako podłoża, zamiast deski zaczęto używać płótna. Doceniono rolę rysunku.

Podstawowym tematem podejmowanym przez malarstwo był człowiek i jego otoczenie. Otoczenie oddawano z maksymalnie dużym realizmem, dbając o szczegóły. Postaci malowane były żywiołowo, dynamicznie. Tematem niektórych kompozycji zaczął być pejzaż, już nie tylko przedstawiany w postaci tła, ale jako temat główny. W technice używano światłocienia, którym mistrzowsko posługiwał się da Vinci. Technika ta polegała na miękkim modelunku postaci, zacierającym wyrazistość konturów, łagodnym przenikaniu świateł i cieni. Tak stworzony obraz sprawiał wrażenie, jakby spowijała go mgła.

Przykłady malarstwa renesansowego:

* Albrecht Dürer Święto różańcowe, Adoracja św. Trójcy

* Rafael Santi – Madonna ze szczygłem, Szkoła Ateńska

* Giorgione – Burza

* Piero della Francesca – portret Federico de Montefeltro

* Antonello da Messina, Portret mężczyzny

* Sandro Botticelli, Narodziny Wenus

* Lucas Cranach, Adam

* Michał Anioł, freski w Kaplicy Sykstyńskiej

Michał Anioł jako malarz
Buonarroti-malarz jest twórcą manierystycznym. Artysta oddając głębię i grozę boskiego świata niewątpliwie wpisuje się w ten nurt. Do najbardziej znanych fresków Michała Anioła należą te namalowane w Kaplicy Sykstyńskiej na zlecenie papieża:
1. Sąd Ostateczny – fresk późnorenesansowy, należący do ogromnego malowidła na plafonie Kaplicy Sykstyńskiej w Rzymie (1535). Celem malarza było wzburzenie widzów: świeckich i duchownych obrazem Boskiej potęgi i grozy. Inkwizycja zarzuciła dziełu luterański rodowód. Obraz do dziś zachwyca i przejmuje lękiem odbiorców.

2. Cykl przedstawiający sceny ze Starego Testamentu na sklepieniu kaplicy. Freski przedstawiają m.in. stworzenie Adama, grzech pierwszych ludzi, wygnanie z raju, potop.

Muzyka renesansu

Najważniejszymi gatunkami muzyki liturgicznej renesansu były msze i motety (forma muzyczna, wokalna a cappella lub wokalno-instrumentalna, trwale obecna w muzyce od XIII do XIX wieku). Obydwie formy wyraźnie zmieniały się na przestrzeni trwania epoki, ponieważ najważniejsi kompozytorzy sakralni coraz chętniej sięgali po dorobek muzyki świeckiej. Poza mszami i motetami popularne były także madrygały i laudy. Obowiązujące w średniowieczu łacińskie chorały gregoriańskie zaczęły odchodzić w niepamięć, a w ich miejscu zaczęły pojawiać się pieśni w językach narodowych. Bardzo ważnym dla rozwoju muzyki w renesansie był wynalazek druku Jana Gutenberga, dzięki któremu zapisy nutowe stały się bardziej dostępne. Dzięki temu także znacznie więcej utworów z tej epoki zachowało się do dziś niż z okresu średniowiecza. W ogóle można powiedzieć, że okres renesansu zdominowały formy wokalne, a przede wszystkim wielogłosowe. Najpowszechniej spotykanymi utworami były madrygały, frotolle, kanony, chansony, canzonetty, villanelle oraz pieśni z akompaniamentem lutni. Czasami kompozytorzy mieszali ze sobą poszczególne style, w wyniku czego powstawały np. motet-chansony czy motety o treści świeckiej. W renesansie odchodzono od obowiązującej w średniowieczu linearności przejawiającej się w dominacji tenoru w pieśniach, na rzecz układu czterogłosowego.

Prądy myślowe renesansu

Humanizm był ruchem umysłowym i światopoglądowym doby Renesansu. Dążył do zrekonstruowania starożytnej kultury poprzez studia nad antyczną myślą, literaturą, językami. W przeciwieństwie do Średniowiecza, które w centrum stawiało Boga, Renesans kierował swoją uwagę ku człowiekowi, jego duchowości i sprawom materialnym. Tak rozumiana antropologia zajmowała się człowiekiem jako podmiotem jednostkowym oraz bytem społecznym, badając jego uwarunkowania i przeżycia. Taką perspektywę nazywamy antropocentryczną. Uznawano, iż rozum ludzki jest autonomiczny i zdolny do poznania świata. Humanizm przywiązywał również wagę do praw człowieka i skupiał się na uniwersalnych wartościach cnót oraz krytyce powszechnych wad. Humaniści głosili potrzebę kształtowania jednostki indywidualnej, silnej, świadomej swojej godności. Samo słowo humanizm pochodzi od łacińskiego humanitas – człowieczeństwo, ludzkość, homo – człowiek, humanus – ludzki. Określenia te wyznaczają skalę przepaści między starą a nową epoką. Życie człowieka i rzeczywistość ziemska zyskały wartość wbrew zakazom Kościoła, wbrew naukom kleru o marności świata, o potrzebie wyrzeczenia się cielesności i o pogardzie dla ludzkich spraw. Ruch ten przyniósł nie tylko nowy obraz człowieka i świata, ale także nowe spojrzenie na moralność, religię, nauki ścisłe, sztukę. Humanizm upominał się o człowieka, często uciśnionego, zapomnianego na dole drabiny feudalnej, pokrzywdzonego – jak np. o chłopa upominał się Mikołaj Rej, czy o wartość dziecka – Jan Kochanowski. Często łączy się definicję humanizmu z hasłem Terencjusza:

Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce.

Jednak należy tu zachować ostrożność. Sam Terencjusz nie był prekursorem założeń humanizmu renesansowego. Wczesna faza prądu charakteryzowała się epikureizmem i hedonizmem – działali G. F. Bracciolini, L. Valla, L. B. Alberti, którzy narażali się Kościołowi w swych radykalnych poglądach. Większość jednak humanistów szukała zgody w świecie, także z instytucją Kościoła. Ludzi dostrzegających piękno i wartość ludzkiego życia znajdujemy także w gronie papieży. Same idee narodziły się we Włoszech, za czasów Medyceuszy. Był to słynny ród rządzący Florencją, wspierający sztukę i kulturę, a także działalność wielkich indywidualności tamtych czasów, jak Leonardo da Vinci, Rafael, Michał Anioł. W poetykach humanistycznych dominowało pojęcie mimezis, które było interpretowane dwojako: albo jako naśladowanie natury stworzonej (łac. natura naturata), albo też jako odwzorowanie natury tworzącej (łac. natura naturans). Pierwsze rozumienie mimezis dotyczyło np. czerpania z doświadczeń życia, z rzeczywistości otaczającej (stąd np. realizm w sztuce). Natura naturans natomiast pozwalała kierować się osiągnięciami wielkich starożytnych twórców. W Renesansie nie znano pojęcia plagiatu. Naśladowanie wielkich wzorów było nobilitacją własnej twórczości, dodawało jej zalet, a nie ujmowało z oryginalności. W duchu odrodzeniowego humanizmu narodziła się filologia, czyli nauka o tekstach. Za wzorem rozwijających się nauk ścisłych postanowiono nadać systematyczne ramy sztuce i literaturze. Humaniści gardzili językami martwymi, jak łacina średniowieczna, gardzili tekstami nie spełniającymi norm formalnych i ideowych. Wróciło do użycia metrum Horacego czy Owidiusza, wróciła retoryka Cycerona. Kult tekstów mógł się szerzyć dzięki wynalazkowi druku. Ulubioną formą organizacyjną życia umysłowego była akademia(wzór platoński). Studia humanistyczne obejmowały wiele dziedzin: filozofię, literaturę, sztukę, etykę, politykę, prawo, medycynę. Humaniści rodzili się wśród elity Odrodzenia, chociaż dzięki zjawisku mecenatu dostęp do nauk humanistycznych miały wszystkie klasy społeczne epoki.

Hasła, związane z humanizmem to:

* Poznaj samego siebie – starożytne hasło, wypisane nad wejściem do świątyni Apollina w Delfach. Przejęte przez myślicieli Renesansu. Oznaczało odkrycie swojej podmiotowości, określenie swojego miejsca w świecie ;

* Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce – wzięte z twórczości starorzymskiego komediopisarza Terencjusza;

* Carpe diem – znaczy: używaj dnia, chwytaj dzień (chwilę);

* Świat, piękno i sława.

Neoplatonizm był kierunkiem filozoficznym, w świetle którego tworzyli i działali humaniści renesansowi. Sprzeciwiał się on arystotelizmowi, będącemu zalążkiem znienawidzonej scholastyki średniowiecznej. Najwybitniejszym neoplatonikiem był Marsilio Ficino z Florencji, który głosił doskonałość człowieka jako Bożego stworzenia. Drugim znanym przedstawicielem kierunku był Giovanni Pico della Mirandola, który widział w człowieku wielką moc wyboru dobra i zła oraz możliwość zadecydowania o swej miłości do Boga. W formie jednak neoplatonicy musieli nawiązać do Arystotelesa, bo to on ustanowił kanon poetyk antycznych. Czytano Arystotelesa w oryginale, omijając średniowieczne naleciałości interpretacji scholastycznych. Zaczęły powstawać poetyki renesansowe, m.in. J. C. Scaligera.

Stoicyzm, epikureizm jako elementy renesansowego światopoglądu

U ludzi Renesansu, którzy chcieli czerpać z życia samą jego esencję, którzy podkreślali godność i wartość tego, co doczesne, można również odnaleźć elementy tych dwu filozofii horacjańskich, zwłaszcza epikureizmu. Wobec przemijalności życia i krótkości dóbr doczesnych, winno się z życia czerpać samą esencję, w myśl zasady carpe diem. Zabawa, radość życia pozwalają choć na krótko zapomnieć o znikomości życia, stanowiąc o naszej chwilowej przyjemności. Stoicyzm, do którego również odwoływali się ludzie Renesansu, wyrażał się w przekonaniu, iż celem ludzkiego życia jest szczęście, czyli życie w zgodzie z cnotą, sumieniem, wewnętrznym spokojem, poczuciem wolności. Stan duszy nazywany cnotą polegał na harmonii ducha, której nie mogło zburzyć ani nagłe szczęście, ani nagłe nieszczęście.

Renesansowi myśliciele

Erazm z Rotterdamu (1467 – 1536) – najwybitniejszy przedstawiciel humanizmu chrześcijańskiego; znawca starożytnych języków, uczony, filolog, pisarz, teolog. Wydał krytyczny przekład Nowego Testamentu. Występował przeciwko średniowiecznej scholastyce. Nigdy nie zrzekł się katolicyzmu, jednak ostro piętnował nadużycia w Kościele. Napisał Rycerstwo chrześcijańskie a żywot duchowny w 1502 r. (przekład polski wydano w 1558 r.), w którym zasady pobożności porównał do sztuki życia wewnętrznego. Nawoływał do zgody między narodami. Głosił potrzebę jedności świata chrześcijańskiego, czym naraził zarówno Kościołowi, jak i reformacji. Stanowisko to nazywamy irenizmem (od gr. eirene – pokój, pochwała pokoju). Erazm opowiadał się też przeciwko ślepemu naśladownictwu starożytnej stylistyki (np. Cycerona). Występował przeciwko Lutrowi w dziele O wolnej woli. Uważał, iż człowiek jest z natury dobry, zło pochodzi z niewiedzy. Jednocześnie potępiał on pychę i próżność uczonych w utworze Pochwała głupoty z 1509 r. Myśliciel z Rotterdamu nie stworzył obozu, stronnictwa czy wyznania. Jego poglądy podzielała głównie elita intelektualna epoki, ale miał też licznych wrogów. Dzieło Erazma znalazło silny oddźwięk na ziemiach polskich.

Erazm z Rotterdamu utrzymywał częste kontakty korespondencyjne z Polakami. Jego bibliotekę wykupił w ramach mecenatu Jan Łaski (młodszy), pozostawiwszy ją Rotterdamczykowi w użytkowanie. Po śmierci uczonego Andrzej Frycz Modrzewski jeździł po ten księgozbiór do Bazylei.

Tomasz Morus żył w latach 1478 – 1535. Autor Utopii, w której zawarł wizję państwa idealnego. Członek brytyjskiej Izby Lordów. Uznany przez Kościół katolicki za świętego. Patron polityków. Skazany na ścięcie przez króla Henryka VIII, ponieważ nie uznał jego małżeństwa z Anną.

Niccolo Machiavelli żył w latach 1469 – 1527. Pisarz, dyplomata, historyk. Autor Księcia. Jego doktryna polityczna uzasadniała przemoc, podstęp, gdy służyło to interesom kraju. Dobro publiczne jest ideałem, który uzasadnia, by „cel uświęcał środki”. Władca z Księcia ma być jednocześnie lwem (siła, odwaga) i lisem (spryt, przebiegłość). Człowiek jest z natury zły. Cechuje go obłuda i chciwość. Taka postawa to tzw. makiawelizm.

Bibliografia:

1. Jerzy Ziomek, Literatura Odrodzenia, PWN, Warszawa 1987
2. Jerzy Ziomek, Renesans, PWN, Warszawa 1973

Agata Zimny

Anna Konarska