23 październik 2010
W procesie nauczania szkolnego podręcznik pozostaje uniwersalnym środkiem dydaktycznym będącym podstawą oddziaływań edukacyjnych wykorzystywanych w pracy nauczyciela. Stanowi też elementarny warsztat pracy ucznia, umożliwiający mu zgłębianie i utrwalanie wiedzy historycznej. Ranga tego środka dydaktycznego w procesie edukacji jest określana poprzez pełnione przez niego zadania. Te z kolei stanowią pochodną zawartości, budowy i struktury wewnętrznej. Koncepcja każdego podręcznika powinna więc uwzględniać możliwość optymalnego realizowania podstawowych zadań edukacyjnych obejmujących szczegółowo określone funkcje:
informacyjną, polegającą na dostarczeniu uczniowi podstawowej, zgodnej z najnowszym stanem badań wiedzy historycznej;
metodologiczną, kształtującą właściwe poglądy na proces historyczny;
badawczą, polegającą na wdrażaniu ucznia do samodzielnego poszukiwania odpowiedzi na postawione przed nim bądź samodzielnie przez niego formułowane problemy;
transformacyjną, obejmującą wskazówki i sugestie co do stosowania zdobytej wiedzy w praktyce;
samokształceniową, inspirującą ucznia, pobudzającą jego ciekawość i wskazującą drogi oraz procedury samodzielnego zgłębiania treści historycznych;
autokontrolną, polegającą na umożliwieniu uczniowi indywidualnej weryfikacji własnych dokonań edukacyjnych;
wychowawczą, obejmującą wskazywanie wzorców etycznych oraz kształtowanie pożądanych postaw i systemów wartości.
Podczas gdy wszystkie powyższe zadania podręcznika nastawione są na oddziaływania na ucznia jako podmiot kształcenia, to ostatnia funkcja – metodyczna – odnosi się do działań nauczyciela jako organizatora procesu edukacyjnego. Polega ona na inspirowaniu działań w trakcie zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych poprzez sugestie dotyczące formułowania celów edukacyjnych, planowania metod nauczania, środków dydaktycznych oraz sposobów utrwalania i kontroli osiągnięć uczniów.
Tradycyjnie podręczniki szkolne zawierają pewien zestaw „tekstów kultury”, które stanowić mogą przedmiot analizy o charakterze źródłowym: należą do nich ilustracje (zdjęcia i rekonstrukcje zabytków) oraz źródła pisane o różnym charakterze. To właśnie umiejętność odczytywania informacji zawartych w źródłach pisanych traktowana jest zwykle jako podstawowa dla prawidłowego uczestnictwa w procesie rekonstrukcji przeszłości. Dlatego kształtowanie takiej umiejętności przewidzieli autorzy wszystkich czterech podręczników, choć w niejednakowym
zakresie.
Przed drugą wojną świtową ukazała się rozprawa Romana Ingardena, w której autor opisał konieczność używania, jako kontynuację „żywego nauczania”. Do własności „żywego nauczania”, które powodują, że musi ono być uzupełniane przez podręcznik Ingarden zaliczył:
swoista dezorganizację logicznej i rzeczowej strony procesu nauczania, spowodowaną przez występującą w „żywym nauczaniu” emocjonalne zaangażowanie nauczyciela i ucznia;
zakłócenie przebiegu lekcji przez to, że biorą w niej udział osoby o różnych właściwościach psychofizycznych i o różnym tempie pracy, wskutek czego lekcja nie dostarcza uczniom idealnie uporządkowanej, logicznie wykończonej wiedzy o sprawach, które stanowią temat zajęć lekcyjnych;
wpływ grupy klasowej na ucznia, przy czym objawia się on tym, że uczeń na lekcji jest „niejako niesiony przez prąd psychicznych zdarzeń gromadnego myślenia, a więc pewnej formy współmyślenia, współdostrzegania, współdociekania”. Jeśli zaś w domu pozostawiamy ucznia własnym siłom – będzie bezradny;
fakt, że niektórym uczniom gromadne myślenie utrudnia znów pracę, na większy wysiłek indywidualny zdobywają się w spokoju i samotności.
Zygmunt Mysłakowski wyróżnił trzy typy podręczników szkolnych. Pierwszy z nich to typ właściwy, czyli ściśle związany z programem i kursem danego przedmiotu. Drugim typem jest uzupełniająca książka do czytania, wspierająca uczenie się danego przedmiotu. Trzeci typ to książki podręczne, jak słowniki, encyklopedie, itp.
Podręczniki właściwie można podzielić na:
podręczniki uniwersalne, prezentujące daną dziedzinę wiedzy;
podręczniki systematyczne – zawierają uporządkowaną wiedzę;
podręcznik ćwiczeń i zajęć praktycznych – mogą to być książki do ćwiczeń gramatycznych czy ortograficznych lub zbiory zadań matematycznych, fizycznych, itp.;
podręcznik programowany – może obejmować część kursu danego przedmiotu lub całość.
Podręcznik szkolny – rodzaj książki podającej systematycznie i w określonej kolejności plan oraz materiał nauczania (określony wycinek wiedzy o rzeczywistości), na poziomie danej klasy zgodnie z celami nauczania przedmiotu. Podręcznik powinien pełnić nie tylko rolę środka dydaktycznego, ale wręcz „środka–metody” kształcenia.
Podręcznik szkolny powinien rozwijać myślenie uczniów oraz: zawierać zbiór wiadomości teoretycznych, prezentować treści w sposób systemowo ustrukturyzowany, wykorzystywać sposoby logicznego myślenia i demonstrować je uczącym się, stwarzać możliwości poszukiwania dróg samodzielnego poznania, integrować w swojej strukturze różne media edukacyjne (treści docierają różnymi kanałami przekazu).
1. Rodzaje podręczników rozróżniamy ze względu na:
adresata – uczeń, student, nauczyciel;
etap i poziom kształcenia – do szkoły podstawowej (do 1 klasy), gimnazjum, liceum, kształcenia zawodowego (podręcznik warsztatowy), akademicki, doskonalenia zawodowego i podyplomowego itd.;
przedmiot – do j. polskiego, biologii, matematyki itd.;
sposób prezentowania treści – tekstowy, ilustrowany, obudowany (np. dodatkowe przezrocza, kasety audio lub wideo itp.), multimedialny (na CD-ROMie lub w sieci), hipertekstowy;
zawartość i formę – podręcznik (gł. prezentacja treści), zeszyt ćwiczeń, zbiór zadań, atlas szkolny, wypisy (tekstów źródłowych), przewodnik do pracy własnej (samokształceniowej), przewodnik metodyczny (dla nauczycieli) itp.;
właściwe (j.w.) i uzupełniające (m.in. słowniki, encyklopedie, lektury (z opracowaniem krytyczno-metodycznym), vademecum, kompendia, roczniki statystyczne, poradnik warsztatowy, zbiory testów, wykłady (np. Feynmana wykłady z fizyki);
konwencjonalne, programowane, kombinowane (połączenie tekstów tradycyjnych z problemowymi, programowanymi, audiowizualnymi, manipulacyjnymi itp.
2. Formy podręcznika
podręcznik szkolny uniwersalny;
zeszyt ćwiczeń;
skrypt akademicki;
podręcznik do kształcenia korespondencyjnego (zeszyty z materiałem i instrukcjami do kolejnych “lekcji”);
podręcznik programowany;
podręcznik „obudowany”;
.podręcznik multimedialny
3. Struktura podręcznika
Struktura podręcznika obejmuje elementy strukturalne i ich wzajemne powiązania. Są to zazwyczaj:
problemowe i nieproblemowe ujęcie treści materiału;
kształtowanie pojęć;
sposób omawiania praw i teorii naukowych;
sposób omawiania zagadnień technicznych i produkcyjnych;
podział podręcznika na części, rozdziały i paragrafy;
sposób opracowania rozdziałów przeznaczonych do samodzielnej pracy ucznia i do pracy pod kierunkiem nauczyciela;
ilustracje, rysunki, schematy, tabele, mapy, i ich stosunek do tekstu;
pytania, polecenia, ćwiczenia, i zadania;
wskazówki dot. opracowania materiału, rozwiązania zadań, i wykonania ćwiczeń;
opisy doświadczeń;
sposób wyodrębniania treści ważnych.
4. Funkcje podręcznika
W systemie kształcenia wielostronnego W. Okonia nawiązują do uczenia się poprzez: przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie i działanie:
informacyjna – zawiera informacje z określonej dziedziny wiedzy reprezentowanej przez przedmiot szkolny, poza opisem obejmuje fotografie, rysunki, modele, schematy itp.;
badawcza – treści ujęte w układ problemowy, zawierają pytania i problemy badawcze, inspiruje do badań własnych;
transformacyjna – poprzez zawarte ćwiczenia przygotowanie do przetwarzania rzeczywistości, wyrabia sprawności, daje impuls do działań praktycznych;
samokształceniowa – zaciekawia i pobudza do samodzielnego zdobywania wiedzy (myślenia i działania), motywuje, rozwija zdolności poznawcze;
Cz. Kupisiewicz dodaje jeszcze funkcje:
autokontrolna – sprawdzenie ilośic i jakości wiedzy poprzez zadania i polecenia;
samooceniajaca – samodzielna ocena wyników, podręcznik wskazuje właściwe rozwiązania zadań;
autokorektywna – wymaga “zdolności” podręcznika do likwidowania luk w wyniesionych z niego wiadomościach (funkcja najtrudniejsza do spełnienia);
5. Płaszczyzny oceny podręcznika
merytoryczna – zgodność ze stanem wiedzy, wiarygodność informacji;
sposób strukturalizacji – wyróżnianie informacji o różnym stopniu trudności;
adekwatności zawartych treści – do określonego programu nauczania (podstawy programowej);
językowa – poprawność, zrozumiałość dla ucznia, zawartość i definiowanie terminów przedmiotowych;
atrakcyjność prezentowania treści – zawartość i sposób prezentacji fotografii, rysunków, wykresów, tabel itp., oprawa edytorska podręcznika;
estetyka i jakość wydania.
Ocena podręcznika do języka polskiego
Zanim polecimy uczniom atrakcyjny podręcznik, postarajmy się zapoznać z programami nauczania, dotrzeć do oferowanych przez wydawnictwa różnych podręczników i podjąć trud badawczy. W wyborze gotowego podręcznika najbardziej przydatna może okazać się analiza porównawcza według kryteriów wyprowadzonych z zasad nauczania i jego funkcji.
Przypomnijmy jedynie, że zgodnie ze słownikowym rozumieniem podręcznik oznacza - książkę przeznaczoną do nauki, zawierającą zbiór podstawowych wiadomości z zakresu jakiejś dziedziny, przedstawionych w sposób jasny i przejrzysty.
Pomocne w ocenie konkretnego podręcznika mogą być treści takich zasad, jak:
zasada poglądowości - oparcie nauczania i uczenia się na poznawaniu konkretnych rzeczy, wydarzeń, zjawisk, procesów, co wiąże się z wymogiem poglądowego przedstawienia rzeczywistości w podręczniku,
zasada przystępności - stopniowanie trudności w nauczaniu, uwzględnianie właściwości rozwojowych uczniów, indywidualnych różnic między nimi, przystępność treści podręcznika,
zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania i uczenia się - atrakcyjność podręcznika w odbiorze motywująca do samodzielnej nauki, pogłębiania zdobywanej na lekcjach wiedzy przez wykorzystywanie informacji podręcznikowych, zarówno eksponowanych przez tekst, jak i środki pozatekstowe, rozwijanie umiejętności korzystania z materiałów tekstowych, ale także obrazowych i symbolicznych, autokontroli i samooceny postępów,
zasada systematyczności i logicznej kolejności - systematyczne nawiązywanie do posiadanej przez uczniów wiedzy, wyróżnianie w tekście podręcznika najważniejszych zagadnień, prezentacja tematów cząstkowych ściśle powiązanych z tytułem rozdziałów, co ułatwia tworzenie w umysłach uczniów struktur wiedzy,
trwałości wiedzy uczniów - zachęcanie do zdobywania wiedzy przez wybór wydarzeń, zjawisk, procesów, postaci pobudzających zainteresowanie, wybór treści rozwijających myślenie, trafny dobór różnorodnych pytań, zadań, ćwiczeń służących sprawdzaniu stopnia przyswojenia i zrozumienia wiedzy, a także jej wykorzystaniu w sytuacjach poznawczych typowych i problemowych,
łączenia teorii z praktyką - umożliwienie nie tylko poznawania rzeczywistości, lecz także przygotowanie uczniów do przekształcania otaczającej rzeczywistości przez dobór bogatego materiału podręcznikowego do zadań i ćwiczeń wymagających umiejętności i sprawności, motywujących do podejmowania działań praktycznych,
operatywności wiedzy uczniów - wykorzystywanie wiedzy w sposób planowy i świadomy, co umożliwia problemowe ujęcie treści w różnych częściach podręcznika, ćwiczenia pomocne w rozwijaniu sprawności, stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych.