Mechanizmy wzbudzania emocji:
aspekt psychologiczny
aspekt biologiczny
integracja obu podejść (systemy: neuronalny, sensomotoryczny, motywacyjny i poznawczy)
Emocje wzbudzane w sposób uświadamiany i nieuświadamiany przez podmiot
Automatyczna i podmiotowa regulacja emocji i nastroju
Mechanizmy wzbudzania emocji:
aspekt biologiczny
aspekt psychologiczny
integracja obu podejść (systemy: neuronalny, sensomotoryczny, motywacyjny i poznawczy)
Emocje to subiektywny stan psychiczny, uruchamiający priorytet dla związanego z nią programu działania. Odczuwaniu emocji towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne oraz specyficzne zachowania.
(J. Strelau, D. Doliński)
Emocje to nagły zakłócający proces albo stan, który powstaje w psychologicznej sytuacji, a który objawia się sygnalizowanymi zmianami w mięśniach gładkich, gruczołach i w całym zachowaniu.
(Young 1973)
ASPEKT BIOLOGICZNY I PSYCHOLOGICZNY
Relacja pomiędzy procesami psychologicznymi i biologicznymi to nadal problem bardziej filozoficzny niż psychologiczny czy biologiczny, a trafnej odpowiedzi jeszcze nie sformułowano.
KONTEKST BIOLOGICZNY
Mózg jest narządem, który identyfikuje sygnały i uruchamia procesy emocjonalne (układ nerwowy i zachodzące w nim procesy stanowią podłoże tych procesów)
Badania nad mózgiem prowadzono na dwa sposoby: obserwacja osób, u których mózg został uszkodzony w wyniku choroby lub podczas chirurgicznego leczenia chorób, np. epilepsji
MÓZGOWE MECHGANIZMY EMOCJI (LeDoux):
CIAŁO MIGDAŁOWATE: analiza i integracja złożonych bodźców sensorycznych oraz przetwarza bodźce ze świata zewnętrznego w znaczące informacje i uruchamia procesy emocjonalne.
Uszkodzenie: brak pozytywnego lub negatywnego rozpoznawania bodźców, zakłóca nabywanie nowych reakcji warunkujących strach
PODWZGÓRZE
Reguluje funkcje życiowe (akcja serca, ciśnienie krwi), reakcje emocjonalne oraz autonomiczny układ nerwowy
Drażnienie okolic podwzgórza może wywołać wściekłość, atak z objawami lęku i ucieczkę
ŚRÓDMÓZGOWIE
Koordynuje zachowania obronne oraz skupia neurony, które stanowią część tzw. układu nagrody
Drażnienie istoty szarej powoduje lęk, niepokój i objawy autonomicznie (pocenie się, przyśpieszanie tętna i oddechu)
HIPOKAMP
Moduluje reakcje emocjonalne oraz pełni ważną rolę w przebiegu procesów pamięciowych- w nabywaniu pamięci deklaratywnej
JĄDRA PRZEDNIE WZGÓRZA
Zawierają skupiska neuronów, które przekazują impulsy między korą, hipokampem, podwzgórzem i wzgórzem -tzw. krąg emocjonalny PAPEZA
Uszkodzenie jednego z tych elementów powoduje apatie, depresje i utratę spontaniczności emocjonalne
KORA MÓZGOWA
Płaty: czołowy, ciemieniowy i skroniowy odgrywają ważną role w generowaniu i modulowaniu stanów emocjonalnych
Dzięki procesom korowym możliwe jest wygaszanie nieuzasadnionych reakcji emocjonalnych
W aktywności poszczególnych obszarów mózgu związanej z emocjami obserwuje się pewną asymetrię: aktywność lewej części wiążę się bardziej z doświadczaniem emocji pozytywnych, a prawej- negatywnych(dotyczy to głównie przedniej części półkul)
Aspekt biologiczny
Na poziomie biologicznym prawa półkula mózgu pełni większą rolę niż lewa półkula w rozpoznawaniu emocji. Wiąże się to przede wszystkim z tym, że obszary korowe znajdujące się po lewej stronie mają silniejsze połączenia z ciałem migdałowatym niż analogiczne obszary znajdujące się w lewej półkuli.
Najnowsze badania sugerują, że uprzywilejowana rola prawej półkuli w dekodowaniu ekspresji emocjonalnych ogranicza się do emocji pozytywnych.
(Root, Wong, Kinsbourne 2006)
Reakcje organizmu wywołane przez emocje zazwyczaj nie są automatycznymi odpowiedziami na te zdarzenia. Są one generowane przez złożone systemy samoregulacji, oparte na wewnętrznej reprezentacji celów i na porównywaniu zdarzeń z tymi celami.
Biologiczne mechanizmy emocji nie ograniczają się do działania poszczególnych części OUN. Istotną rolę odgrywają specyficzne substancje chemiczne
neuroprzekaźniki: aminy, aminokwasy, peptydy
hormony: adrenalina, noradrenalina, kortyzol
neuromodulatory: większość z nich to peptydy(funkcja modulacyjna odczuć bólowych)
ASPEKT PSYCHOLOGICZNY (LAZARUS)
Emocja ma związek z dokonywaniem przez nas ocen zdarzeń na różnych wymiarach
Zgodnie z koncepcjami oceny poznawczej emocja jest następstwem specyficznej orientacji człowieka w otoczeniu
Ocena poznawcza to rozpoznanie określonego zdarzenia jako ważnego dla celów
Ocena pierwotna to proces determinujący to, czy emocja się pojawi. Jeśli tak, to powstaje kwestia jej walencji: czy jest to em. pozytywna czy negatywna
Odczuwane emocje zwykle dotyczą:
tego co się aktualnie dzieje
tego się już stało
tego co może lub mogłoby się stać
Emocja jest następstwem orientacji człowieka w otoczeniu i jego stosunku do zachodzących w nim zmian.
Procesy oceny poznawczej są bardzo ważne i niezbędne dla emocji. Umożliwiają jednostce ustalenie znaczenia, jakie mają dla niej zdarzenia czy sytuacje.
Aktywność poznawcza zawsze poprzedza emocje.
(Lazarus 1991)
Ocena poznawcza – jest rozpoznaniem przez podmiot zdarzenia jako znaczącego z punktu widzenia jego celów i interesów.
Jest ona warunkiem koniecznym i wystarczającym do pojawienia się emocji
MECHANIZMY WYWOŁYWANIA EMOCJI. (Izaard)
SYSTEM NEURONALNY- system ten stanowi nie tylko biologiczną podstawę procesów emocjonalnych przebiegających na wyższych poziomach, ale może również samodzielnie wywoływać emocje. PRZYKŁAD: aktywowanie stanów emocjonalnych poprzez zwiększenie poziomu substancji chemicznych wpływających na prace neuronów, neurotransmiterów, albo elektryczne stymulowanie określonych obszarów mózgu.
Jest to struktura połączeń nerwowych OUN. Ten system stanowi biologiczną podstawę procesów emocjonalnych, przebiegających na wyższych poziomach oraz może wywoływać emocje.
Ma charakter dynamiczny – stale zmienia swą spontaniczną aktywność.
Wg. Izarda niektóre reakcje emocjonalne mogą pojawić się bez informacji ze środowiska zewnętrznego:
somatyczno-motoryczne (ekspresja twarzy, zmiany postawy ciała)
pośredniczone przez AUN ( zmiany aktywności serca, wielkość źrenic)
reakcje typu aktywacyjnego (zmiany w wymiarze ospałość – pobudzenie)
System neuronalny odpowiada także za reakcje złożone takie jak wzbudzanie i zmniejszanie zainteresowania.
SYSTEM SENSOMOTORYCZNY
Działa w oparciu o mechanizm dodatniego sprzężenia zwrotnego. W tym przypadku emocje są aktywowane przez procesy sensomotoryczne, będące również elementami składowymi emocji.
PRZYKŁAD: trzymanie ołówka w zębach , tak aby mięśnie twarzy przyjmowały pozycje uśmiechu, ułatwia to przezywanie emocji pozytywnych.
Działa w oparciu o mechanizm dodatniego sprzężenia zwrotnego. Emocje są aktywowane przez procesy sensomotoryczne, które są także elementami składowymi emocji.
Do procesów sensomotorycznych zaliczamy:
ekspresja mimiczna
pantomimiczna
napicie mięśniowe
zachowania instrumentalne
SYSTEM AFEKTYWNY (MOTYWACYJNY)
Uruchamia stany emocjonalne w odpowiedzi na ważne biologiczne bodźce, takie jak niektóre smaki czy zapachy oraz ból. Mamy tu do czynienia z automatycznym, odruchowym reagowaniem na takie zdarzenia w otoczeniu.
Szczególnym rodzajem czynników aktywujących emocje w ramach tego systemu są inne stany emocjonalne, potwierdzają to obserwacje kliniczne, szczególnie pacjentów depresyjnych, u których uczuciu przygnębienia i smutku często towarzyszy lęk i gniew.
System motywacyjny (afektywny)
Uruchamia stany emocjonalne w odpowiedzi na ważne biologiczne bodźce, takie jak niektóre smaki, zapachy oraz ból.
Procesy sensoryczne, które są częścią popędów stają się aktywatorami emocji (bólzłośćtendencja do agresji)
SYSTEM POZNAWCZY
Procesy oceny, porównywania, atrybucji czy pamięciowe, mające charakter procesów poznawczych, mogą i bardzo często wywołują stany emocjonalne.
Procesy oceny zdarzeń mogą być na przykład modyfikowane przez procesy sensomotoryczne czy neuronalne. Neurotransmitery mogą nie tylko zmieniać i uruchamiać stany emocjonalne, ale także nasze procesy oceny poznawczej czy atrybucji i poprzez nie aktywować również emocje.
Procesy poznawcze:
oceny
porównywania
pamięciowe
atrybucji
Procesy poznawcze mogą zwracać podmiot w kierunku przeszłości i przyszłości, czyli mechanizmy związane z funkcjonowaniem pamięci oraz antycypacja przeszłości, snucie planów i marzeń.
Emocje pojawiają się nie tylko gdy bezpośrednio stykamy się z sytuacją, ale także gdy je sobie przypominamy, albo myślimy, że może wystąpić w przyszłości.
System afektywny i poznawczy z jednej strony, a neuronalny i sensomotoryczny z drugiej, tworzą odrębne kategorie z punktu widzenia ich funkcji aktywującej emocje.
Wyodrębnione prze Izarda te cztery systemy dają nam pełny obraz mechanizmu wywoływania emocji.
EMOCJE WZBUDZANE W SPOSÓB UŚWIADAMIANY I NIEUŚWIADAMIANY PRZEZ PODMIOT
Teorie akcentujące podmiotową perspektywę emocji (wymiar doświadczania i świadomości
Doświadczanie i świadomość doświadczanych stanów emocjonalnych są traktowane jako podstawa uaktywnienia emocji w wielu teoriach, m.in..:
James i Bull- świadomość zmian trzewiowych tworzy doświadczanie emocji. Zmiany te są przyczyną pobudzenia świadomości i doświadczania emocji.
Arnold i Leeper- świadomość jest podstawą powstawania emocji ;wyznacza przebieg procesu emocjonalnego.
Schachter- podstawę rozpoznania emocji stanowi świadomość doświadczanych zmian w zakresie pobudzenia.
Tomkins- podstawę emocji stanowi świadomość doświadczanych zmian w zakresie pobudzeń neuromięśniowych.
Perceptualno-motoryczna teoria H.Leventhala
Teoria mechanizmów uczestniczących w tworzeniu doświadczenia emocjonalnego.
Emocje są uniwersalne- ludzie z różnych społeczności i kultur rozpoznają te same rdzenne emocje; przejawianie się emocji w całym procesie rozwoju ludzkiego.
Emocje są zróżnicowane- widoczne już po urodzeniu, pogłębiane w miarę dojrzewania i uczenia się.
Emocje zmieniają organizację systemu behawioralnego jako całości. Mobilizują wszystkie komponenty systemu przetwarzania do osiągnięcia wspólnego celu.
Aktywne systemy przetwarzania
Pierwsza faza angażuje recepcję i interpretację albo kodowanie informacji. Prowadzi to do subiektywnego doświadczania emocji- tutaj właśnie powstaje emocja.
Druga faza to powstawanie i wykonywanie planów radzenia sobie z postrzeganą sytuacją i emocjonalną nań reakcją.
Trzecia faza prowadzi do ustalenia kryteriów i oszacowania wyników rezultatów zaradczych- faza oceny.
Działanie systemu jest szybkie i rekursywne, czyli cyklicznie i szybko następują po sobie faza reprezentacji, radzenia i oceny.
Hierarchiczność podkreśla, że tworzenie emocjonalnej reprezentacji (albo doświadczanie emocji) jest wytworem wielopoziomowego systemu, w którym wszystkie jego elementy są jednocześnie uaktywniane i zgodne w swojej formie wyjściowej.
Poziomy w hierarchicznej organizacji tworzącej doświadczenie emocjonalne
Przetwarzanie sensoryczno-motoryczne- wrodzony program, który generuje prymitywne lub częściowo uformowane emocje,
Przetwarzanie na poziomie schematów,
Przetwarzanie konceptualne
Dwa ostatnie schematy składają się na system pamięci.
Przetwarzanie sensoryczno-motoryczne
Elementarny rdzeń przetwarzania emocjonalnego.
Wrodzona dyspozycja do odbioru danego typu informacji (np.tonu głosu) oraz ujawniania reakcji ekspresywnych na dany typ informacji.
Powtarzające się wzbudzenia emocji sensoryczno-motorycznych prowadzą do magazynowania niewerbalnych struktur pamięciowych.
Struktury schematów
Podobne do odruchów warunkowych.
Przetwarzanie schematyczne jest szybkie i automatyczne. Przypomina rozpoznawanie i intuicyjny wybór, bez rozumowanie, gdyż w stan uwalniania bodźca albo wyboru sposobu przewarzania informacji nie musi ingerować świadomość. Wymagana jest tylko uwaga ukierunkowująca informację na właściwy obszar receptoryczny. Jeśli zostanie uaktywniony jeden z komponentów schematu, to wzbudzany jest cały schemat.
Rozwój schematów- początkowo schematy są bardziej związane z percepcją i konkretnymi zdarzeniami, z czasem bogatsze i mają charakter bardziej operacyjny, niezależny od percepcji.
Dowody na istnienie tego poziomu przetwarzania:
Rola wyobraźni w wywoływaniu emocji,
Zakłócanie aktywności rozwiązywania problemów przez emocjonalnie znaczące wyobrażenia,
Generalizacja albo intensyfikacja stanu emocjonalnego przez autonomiczne pobudzenie pochodzące od wcześniej doświadczanej emocji,
Bogactwo wyobrażeń sennych w fazach snu paradoksalnego,
Bóle fantomowe emocje mogą być magazynowane w schematycznej pamięci.
Przetwarzanie konceptualne
Posiada dwa komponenty: jeden gromadzący dostępną dla świadomości informację o przeszłych zdarzeniach emocjonalnych i drugi wykorzystywany na rzecz wykonywania dowolnych działań emocjonalnych.
Oba posługują się twierdzeniową siecią pamięci, gdzie poszczególne komponenty są ze sobą logicznie powiązane. Umożliwia to interpretację emocjonalnych sytuacji bez względu na liczne ich przeformułowania.
Proces dowolny, wymagający wysiłku.
Pamięć konceptualna jest kształtowana wtedy, gdy jednostka zastanawia się nad własnymi doświadczeniami emocjonalnymi.
Świadomość samego siebie i możliwość określenia natury sytuacji wyzwalających stany emocjonalne i natury własnych uczuć prowadzą do kształtowania się abstrakcyjnych, konceptualnych struktur pamięciowych zdarzeń emocjonalnych.
Refleksja i świadomy ogląd oraz oddziaływanie na motoryczne formy reakcji emocjonalnych pełnią również istotną rolę.
System emocjonalny
Działa jako całość wszystkie fazy i poziomy są zaangażowane w powstające doświadczenie emocjonalne.
Poziomy przetwarzania wpływają na siebie- od poziomu konceptualnego przez poziom schematów do poziomu sensoryczno-motorycznego.
System działa jako układ złożony- każda jego część może być odpowiedzialna za wyzwolenie subiektywnego stanu emocjonalnego.
Relacje między emocją a poznaniem, emocją a zachowaniem czy emocją a jej kontrolą są złożone.
Z modelu Leventhala wynika, że system przetwarzania emocji może generować emocje zarówno bez udziału procesów poznawczych ( bez konieczności percepcji czy rozpoznania czynnika inicjującego emocje), jak i bez angażowania percepcji i poznania po wzbudzeniu emocji.
Jednak dla powstania samej reakcji niezbędna jest percepcja.
Emocji zawsze towarzyszy poznanie. Emocja jest zarówno wyzwalana przez poznanie, jak i generuje raz wzbudzone poznanie.
Świadomość i doświadczanie emocji- perspektywa poznawcza
Kolańczyk
M. Kofta
T.Maruszewski i E.Ścigała
Kolańczyk - Na świadomość emocji składają się:
Reprezentacja kontekstu zmysłowego wewnętrznego i zewnętrznego nazywana „doznaniem”, „poczuciem”.
Znaczenie semantyczne dotyczące poszczególnych aspektów sytuacji emotogennej (np. nowa, trudna)- najważniejsza rola procesów atrybucyjnych i interpretacyjnych,
Globalne kategoryzowanie i nazywanie, które obejmuje reprezentacje kontekstu zmysłowego i znaczenia semantycznego poszczególnych aspektów sytuacji emotogennej na różnym poziomie rozwoju.
Świadomość zawiera dane o najważniejszych zmianach w dwóch względnie niezależnych systemach regulacji zachowania:
Podstawowej, bezpośredniej regulacji zachowania- zmysłowo-afektywny,
System regulacji pośredniej, refleksyjnej.
M.Kofta
Dwufazowy model kontrolowania emocji:
Pierwszą faza to uświadomienie i określenie rodzaju emocji. Bazuje na odczytywaniu różnych kodów stanowiących formy informacji o emocjach. Poziom przedpojęciowy jest rejestracją wrażeń z doznań cielesnych, elementarne wrażenia w wymiarze przykre-przyjemne. Wyższy poziom- pojęciowy, sprowadza się do werbalizacji emocji.
Druga faza to poddawanie emocji kontroli poprzez zestawienie jej ze standardami behawioralnymi i emocjonalnymi. Pojawia się samoświadomość, autoanaliza i samo refleksja
T.Maruszewski i E.Ścigała
Właściwości emocji jako przedmiotu reprezentacji w strukturach poznawczych.
Emocje występują wewnątrz człowieka i stanowią część systemu odpowiedzialnego za tworzenie reprezentacji. Stany subiektywne i człowiek ma wpływ na ich tworzenie, przebieg.
Emocje są zawsze skierowane na kogoś lub coś, dlatego też charakteryzują relację między podmiotem a kimś lub czymś. Rodzaj tej relacji tworzy treść emocji.
Emocje są procesami zmieniającymi się w czasie.
Emocje wpływają na zachowanie, które zwrotnie może zmieniać siłę i jakość emocji.
Powstanie reprezentacji emocji może zmienić samą emocję.
Struktura reprezentacji utworzona jest z kodów:
Kod obrazowy- pojawia się po urodzeniu; zawiera informacje o wyrazach mimicznych, pantomimiki, pobudzenia fizjologicznego. Rejestracja, aktywizowanie lub generowanie informacji o obiektach wywołujących emocje.
Kod werbalny- związany z etykietą werbalną dla reprezentacji z kodu obrazowego.
Kod abstrakcyjny- wskazuje na reprezentację emocji jako pojęcia zawierającego wiedzę na temat pochodzenia danego stanu wewnętrznego, układu czynników sytuacyjnych odpowiedzialnych za pojawienie się danego stanu czy związków z innymi stanami.
Uruchomienie kodów abstrakcyjnych może następować drogą pośrednią (przez kody werbalne-próba nazywania przeżywanego stanu) lub drogą bezpośrednią (przez metafory-porównanie przeżywanego stanu z innymi zjawiskami).
Procesy umożliwiające przechodzenie z poziomu danego kodu na poziom kodu wyższego: werbalizacja i wizualizacja, semantyzacja i desemantyzacja, symbolizacja i desymbolizacja.
Werbalizacja i wizualizacja
Przejście między kodem obrazowym a werbalnym.
Werbalizacja- nazywanie emocji.
Wizualizacja- pozwala odtworzyć wszystkie elementy składające się na obrazowy aspekt reprezentacji emocji; wymaga świadomego wysiłku.
Semantyzacja i desemantyzacja
Przejście między kodem werbalnym a abstrakcyjnym
Semantyzacja- człowiek jest w stanie zrozumieć własne emocje. Umożliwia dostęp do pojęć określających podobieństwa i różnice między daną emocją a innymi emocjami.
Desemantyzacja- umożliwia zmianę lub weryfikację stworzonych znaczeń dla danej sekwencji zdarzeń emocjonalnych.
Symbolizacja i de symbolizacja
Przejście między kodem obrazowym a abstrakcyjnym
Symbolizacja- proces twórczy; forma przekształcania obrazu w symbol lub metaforę.
Desymbolizacja- zdolność interpretacji symboli w ramach kodów obrazowych.
Ważne jest rozróżnienie pomiędzy stanem i doświadczeniem emocjonalnym.
Stan emocjonalny to zespół stanów cielesnych, behawioralnych i poznawczych.
Doświadczanie emocji wskazuje na przeżywanie i na jakość świadomości tych stanów.
Doświadczanie fizykalności emocji pojmowane jest jako doświadczenie, którego treść jest osadzona w pewnej przestrzeni. W związku z tym, że emocja ma charakter relacyjny i zawsze wskazuje na rodzaj relacji „ja-świat”, fizykalność jest w doświadczaniu emocji centralna.
Podstawą zaistnienia stanu emocjonalnego jest pierwotna ocena zakresu w jakim dane zdarzenie dotyczy danego organizmu.- R. Lazarus
Efektem oceny jest pobudzenie systemu neurofizjologicznego- pierwotna gotowość do działania.
Drugim następstwem jest rejestracja stanu, czyli opis tego, jak to się wiąże z podmiotem i jak go to pobudza. Jest to opis ewaluatywny relacji pomiędzy „ja” i światem albo samego stanu „ja”.
Proces oceny zawiera również pochodzenie implikacji oraz symboliczną interpretację.
Następnie występuje wtórna ocena, postawa do działania (Lambie, Marcel).
Różnicowanie pomiędzy przeżywanym doświadczeniem a świadomością.
Przeżywane doświadczenie to inaczej świadomość pierwszego rzędu analizowane w kategoriach zasad Gestalt. Nie jest konieczne skupienie uwagi, choć pobudza tę świadomość. Istotne jest ukierunkowanie na „ja” lub na świat. Doświadczanie emocji składa się z bezpośrednich elementów , które budują stan emocjonalny, z doświadczania postawy w relacji ciało-świat lub z cielesnego doświadczenia ewaluowanego „ja”. Gdy ktoś skupia uwagę na świecie, świadomość pierwszego rzędu prezentuje świat takim, jakim jest.
Świadomość traktowana jest jako świadomość drugiego rzędu. Podkreśla ona rolę koncentracji uwagi i jest bardziej związana z dowolną kontrolą. To uwaga tworzy tę świadomość. Ważny jest tu sposób przywiązania, ukierunkowanie na „ja” lub świat, skupienie na ewaluacji lub działaniu. Doświadczenie drugiego rzędu może być: świadomością doświadczeń pierwszego rzędu; zespołem świadomych myśli o emocji. Gdy ktoś skupia uwagę na świecie, świadomość drugiego rzędu prezentuje świat takim, jakim wydaje się być.
Doświadczanie emocji w interpretacji fenomenologicznej
Doświadczanie emocji jest traktowane jako coś integralnego z samoistnością (osobowością) i ze sposobami oceny i zachowania w stosunku do innych oraz z moralnym wymiarem tych zachowań.
Fenomenologiczna analiza wykazuje, że sprowadzanie emocji do poziomu zachowań, fizjologii nie oddaje ich natury. To raczej jednostkowa interpretacja cielesnych doznań wskazuje na emocje.
Emocje są jednostkowymi symbolicznymi interpretacjami (rozumieniem) siebie, innych i środowiska społecznego
Merleau-Ponty traktuje emocje jako nieodzowny element interakcji z innymi. Emocja jest czymś znacznie więcej niż wrażeniem (doznaniem) lub stanem. Jest czymś relacyjnym lub intersubiektywnym; zjawiskiem, które łączy nas z innymi i jest rezultatem interakcji z innymi.
N.Denizn
N.Denzin traktuje emocje jako centrum w ludzkiej egzystencji. „ Aby zrozumieć, kim jest osoba, należy zrozumieć emocje”.
Emocjonalność lokalizuje jednostkę w świecie społecznych interakcji. Choć emocje są doświadczane jako wewnętrzne uczucia, to są one generowane przez interakcję z innymi.
Akcentuje subiektywną naturę doświadczania emocji, wskazuje również, że samo nazywanie sposobu doświadczania emocji ulega ciągłym zmianom i zróżnicowanym interpretacjom.
Posługuje się pojęciem uczuć do siebie, rozumianym jako emocje, które dana osoba odczuwa.
Emocje nie są rzeczami, ale procesami. W doświadczeniu emocjonalnym centralnym obiektem nie jest sama emocja, ale „ja”, które doznaje uczucia.
To, co jest odczuwane teraz, jest kształtowane przez to, co było odczuwane.
Innym wymiarem emocji jest to, że prowadzą one do usprawiedliwiania siebie (justyfikacji „ja”). Emocje stanowią sposoby wytłumaczenia własnych zachowań w aktualnej sytuacji życiowej.
Emocjonalne uczucia i ich ekspresja są częścią objaśniających, codziennych nawyków danej osoby. Nawyki to powtarzające się formy aktywności, które muszą być: wyuczone, odczuwane, uwewnętrznione, określone w zakresie możliwości uzewnętrznienia oraz ciągle utrwalane.
Wyróżnia też emocje udawane, których człowiek nie czuje, ale które ujawnia w pewnych sytuacjach, co prowadzi do pewnego zniekształcenia. Emocje powierzchowne są sprzeczne z tymi autentycznymi, w głębi.
Podsumowanie-perspektywa zewnętrzna
Doświadczanie emocji jest pojmowane jako forma reaktywna, jako rezultat rozpoznania zdarzeń natury cielesnej.
To odczytywanie informacji zgromadzonych w różnych reprezentujących je schematach.
Taki sposób analizy emocji pomija istotny wymiar ludzkiego zachowania- intencjonalność.
Podsumowanie-perspektywa w wewnętrzna
Doświadczanie emocji jest kluczem, przyczyną, źródłem, czynnikiem sprawczym innych jej komponentów (neurofizjologicznego i ekspresywnego).
„Ja”, osoba, podmiot, doświadczam, poznaję, rozeznaję, nadaję znaczenie, wchodzę w interakcję i dlatego jestem przyczyną powstawania, kształtowania, czy uruchamiania rozmaitych komponentów emocji- jestem stroną aktywną w tworzeniu emocji.
HOFFMAN WYRÓŻNIA CZTERY POZIOMY UCZUĆ I ZACHOWAŃ UKIERUNKOWANYCH NA INNE OSOBY… PRZEZ DŁUGI CZAS PSYCHOLOGOWIE SĄDZILI, ŻE DZIECI SĄ ZBYT EGOCENTRYCZNE I POZNAWCZO NIEGOTOWE DO DECENTRALIZACJI, BY MÓC PRZEJAWIAĆ EMPATIĘ. DOPIERO ZA SPRAWĄ MARTINA HOFFMANA POWSZECHNIE PRZYJĘTO POGLĄD, ŻE SPRAWA TA JEST ZDECYDOWANIE BARDZIEJ ZŁOŻONA.
POZIOM EMPATYCZNEGO DYSKOMFORTU
Zanim u dziecka wykształci się poczucia fizycznej odrębności, doświadcza ono uogólnionego i rozpowszechnionego dyskomfortu – stanu obejmującego zarówno to dziecko, jak i cierpiącą osobę. Dzieje się to głównie dzięki prostym mechanizmom warunkowania (własny dyskomfort łączy się z płaczem, potem płacz innego dziecka staje się sygnałem dyskomfortu) i skłonności do naśladowania innych obiektów społecznych.
POZIOM EGOCENTRYCZNEJ EMPATII
W tym stadium rozwojowym dziecko ma już poczucie fizycznej odrębności – odróżnia siebie od innych, ale nie potrafi jeszcze w pełni wyodrębnić własnych i cudzych stanów wewnętrznych. Stykając się z przejawami dyskomfortu innej osoby, dziecko przeżywa mieszankę dyskomfortu i współczucia , ale wciąż jest skupione raczej na sobie i ma trudności z reagowaniem na osobę przeżywającą dyskomfort.
POZIOM EMPATII SYTUACYJNEJ
Między drugim a trzecim rokiem życia większość dzieci uczy się, że emocje odczuwane przez innych są niezależne od tych doświadczanych przez nie, a czasem nawet z nimi sprzeczne. Dzięki stopniowo rozwijającej się umiejętności poznawczego przyjmowania perspektywy innej osoby dzieci zaczynają reagować emocjami na informacje o cudzych uczuciach nawet wtedy, gdy dana osoba nie jest fizycznie obecna. Wspomniane reakcje emocjonalne są jednak na tym poziomie wywoływane wyłącznie konkretnym stanem konkretnego człowieka.
POZIOM EMPATII UOGÓLNIONEJ
Na początku okresu dorastania pojawiają się negatywne emocje na wieść o istnieniu ubóstwa czy głodu na rozległych terenach Afryki lub o cierpieniach więźniów politycznych w Azji. Człowiek zaczyna rozumieć położenie klas czy grup ludzi i odczuwać emocje na wieść o doświadczanej przez tych ludzi opresji. Na tym poziomie do pojawienia się empatycznych emocji nie jest już niezbędny opis konkretnego człowieka w konkretnej sytuacji.
PRZEJAWY EMOCJONALNEGO ZARAŻANIA SIĘ U NOWORODKÓW
Większość ludzi, którym przyszło obserwować wspólnie przebywające niemowlęta, wie, że gdy jedno z nich zaczyna płakać, wkrótce płaczą pozostałe. Prawdopodobnie pierwsze rzetelne badanie empiryczne poświęcone temu zjawisku opublikował Simner, który badał noworodki dwu- i trzydniowe. Udowodnił też, że płacz w reakcji na płacz nie jest prostą odpowiedzią na głośny bodziec. Kiedy bowiem emitował różne dźwięki o podobnym natężeniu, noworodki nie płakały. W innych badaniach stwierdzono, że płacz noworodków, pojawiający się jako reakcja na płacz innych dzieci, jest silnie nasycony negatywnymi emocjami i niemożliwy do odróżnienia przez dorosłą osobę od płaczu tego dziecka, które pierwsze zaczęło płakać, odczuwając dyskomfort. Noworodki silniej zarażają się płaczem innych niemowląt niż płaczem małego szympansa, a nawet odtwarzanym im uprzednio nagranym własnym płaczem. Ten ostatni wynik zdaje się wskazywać, że płacz niemowląt pojawiający się w odpowiedzi na płacz innych osesków nie jest rezultatem warunkowania, ale może mieć charakter wrodzony.
KOMUNIKACJA EMOCJONALNA – ASPEKT KONTROLOWANY I AUTOMATYCZNY
Komunikowanie innym ludziom przeżywanych przez siebie emocji może mieć charakter nie tylko spontaniczny i automatyczny, ale także intencjonalny i kontrolowany.
Regulację emocji – można zdefiniować jako proces inicjujący, modelujący i podtrzymujący doświadczanie emocji oraz operacji poznawczych i zachowań związanych z tym doświadczeniem.
AUTOMATYCZNA REGULACJA PRZEBIEGU EMOCJI
W pierwszym okresie życia dziecka można zaobserwować pewne przejawy zachowań ukierunkowanych na obniżenie pobudzenia emocjonalnego oraz redukcję dyskomfortu. Przykładem może być ssanie własnego kciuka lub fiksowanie wzroku na wybranych elementach otoczenia, płacz na niezaspokojone potrzeby – te zachowania nie wymagają wcześniejszego uczenia się. Rozwijające się dziecko opanowuje coraz bardziej złożone i mniej automatyczne sposoby regulacji emocji. Przede wszystkim aktywnie unika bodźców rodzących ból, strach, a przybliża się do tych, z którymi kontakt jest źródłem emocji pozytywnych. Mimo to automatyczna regulacja emocji pełni istotną funkcję przez całe życie człowieka.
System nerwowy człowieka broni się bowiem przed zbyt silnym i długotrwałym pobudzeniem poprzez wzbudzanie ośrodków hamulcowych emocji, które znajdują się w układzie limbicznym mózgu. Ich samoczynna aktywacja prowadzi do stopniowego wygasania pobudzania. Innym przykładem automatycznej regulacji emocji może być kierowanie przez podmiot uwagi na bodźce, które potencjalnie mogą stanowić zagrożenie np. reakcja oka na bodźce z zewnątrz.
Badaczom traumy znany jest powszechnie mechanizm zaprzeczania, czyli nieuświadamiany przez podmiot stan nieprzyjmowania do wiadomości zagrażających informacji, które niosą ze sobą jednoznaczne negatywne skutki. Przykładem tego mechanizmu mogą być reakcje osób, które nagle i nieoczekiwanie dowiadują się o śmierci bliskich osób.
Z jednej strony mamy dane wskazujące na negatywne konsekwencje automatycznej regulacji emocji, z drugiej – poważne przesłanki, by tę tezę poddać wątpliwości. Zastanawiając się nad potencjalnymi przyczynami takiej rozbieżności między wynikami badań a przesłankami teoretycznymi, Crystal Cook i James Gross zauważyli, że dane empiryczne pokazujące negatywne konsekwencje automatycznej regulacji emocji oparte są na procedurach korekcyjnych. Niewykluczone że nie ma związku przyczynowego między taką regulacją emocji a pogorszeniem funkcjonowania.
Osoby badane proszone były o układanie zdań złożonych ze słów dotyczących kontrolowania niepożądanych emocji: stabilny, spokojny, zrównoważony. W tym samym czasie inna grupa układała zdania ze słów związanych z ekspresją emocji: impulsywny, wzburzony. Następnie wszyscy badani pracowali nad zdaniem wymagającym koncentracji uwagi, a eksperymentator wyprowadził ich z równowagi złośliwymi docinkami, sugerując im iż idzie im fatalnie. Na koniec proszono badanych o wypełnienie skali mierzącej natężenie odczuwanej złości. Okazało się, że było ono wyraźnie niższe w grupie która układała zdania z wyrazów kontrolujących emocje. Można to traktować jako dowód, że poprzez procedurę torowania udaje się skłonić ludzi do automatycznej regulacji emocji.
PODMIOTOWA KONTROLA EMOCJI
W wielu sytuacjach człowiek świadomie i intencjonalnie usiłuje wpłynąć na pojawienie się, przebieg i konsekwencje określonych emocji. Procesy samokontroli mogą przebiegać na różnych poziomach. Podmiot może nie dopuszczać do pojawienia się sytuacji rodzącej określone emocje, albo wręcz przeciwnie – ich poszukiwać. Podmiot może też wpłynąć na ekspresję przeżywanych emocji i ujawnianie lub nie zachowań będących składnikami programów działań przez te emocje generowanych. Procesy samokontroli mogą przebiegać na tylko jednym z trzech poziomów, na dwóch albo na wszystkich trzech.
Najprostszym sposobem niedopuszczania do tego, by pojawiły się negatywne emocje, jest unikanie sytuacji w których mogą się one pojawić. Podobnie sposobem na doświadczanie emocji pozytywnych jest poszukiwanie takich sytuacji, które je wygenerują.
Blokowaniu informacji mogących przynieść negatywne emocje pomaga także nasz system poznawczy, który w dużym stopnie podlega kontrolowanemu działaniu podmiotu. Człowiek może zatem patrzeć lub nie w określonym kierunku, słuchać lub nie różnych ludzi itd. Może też odwracać uwagę od zagrożenia, by nie wpaść w panikę i zachować precyzję myśli i działań manualnych.
Inna grupa procesów i czynności samokontroli funkcjonuje na poziomie procesów intrapsychicznych. W tym wypadku człowiek dokonuje operacji poznawczych na operacjach, które do niego docierają. Niektóre z tych operacji mogą polegać na próbie spojrzenia na problem z innej strony. Czasem jest to analiza wielce racjonalna, która ujawnia możliwości zarówno uporania się z zaistniałą sytuacją, jak i dostrzeżenie takich aspektów które mogą być dla podmiotu korzystne.
W toku socjalizacji dziecko uczy się, co wypada, a czego nie wypada. Dotyczy to nie tylko takich zachowań, jak zjedzenie tortu na imieninach tortu na imieninach u cioci, ale także tak zwanych reguł okazywania, czyli obowiązujących w danej społeczności zasad, które określają, jakie emocje powinny być ujawniane lub maskowane w poszczególnych sytuacjach.
Dzieci uczy się również tego, że ekspresja emocji powinna być stosowana i oszczędna. Czynią w tej materii znaczne postępy między 6. a 8. rokiem życia. Manfred Holodynski wykazał to w pomysłowym eksperymencie, w którym za dobre wykonanie testu wręczał dzieciom po dwie monety. Filmował twarze dzieci przeżywających radość, gdy za jedną z monet kupowały sobie batonik w automacie, a następnie rozczarowanie, gdy po wrzuceniu drugiej monety automat wydawał opakowanie puste. Nieoczekiwanie dla dziecka eksperymentator dawał im dodatkową monetę, indukując silne uczucie radości. Okazało się że wiek nie modyfikuje intensywności odczuwania emocji. Wraz z wiekiem następuje coraz silniejsza tendencja do oszczędnego ujawniania przeżyć emocjonalnych.
Choć regulacja emocji jest możliwa na wielu poziomach, to pozostaje procesem bardzo trudnym – przede wszystkim ze względu na to, że emocje uruchamiają gotowość organizmu do aktywowania odpowiadających im programów działania, ale też nadają tym programom status pilnych.
Automatyczna i podmiotowa regulacja emocji i nastrojów.
Ludzie doświadczają emocji. Nieraz są to emocje szczęścia i radości, a kiedy indziej bólu, złości lub gniewu. Niekiedy nie chcemy aby te emocje się u nas pojawiły, a jeśli już są to pragniemy przejąć nad nimi kontrolę. Większość ludzi chciałaby skrócić i zmniejszyć intensywność przeżywanego smutku lub lęku, a zintensyfikować doświadczanie szczęścia, ciekawości czy miłości.
Regulację emocji możemy zdefiniować jako modulację i podtrzymywanie doświadczania emocji. Bandura podkreślił rolę uczenia się przez modelowanie czyli wzorowanie swojego zachowania na innych, powiedział że „ ten kontroluje zachowanie, kto kontroluje społeczne modele”. Proces ten ułatwia podmiotowi realizację jego celów w zewnętrznym otoczeniu.
Regulacja emocji może mieć charakter nieświadomy i automatyczny, szczególnie widoczne jest to w pierwszym okresie życia człowieka, gdzie proces ten polega przede wszystkim na obniżeniu poziomu pobudzenia. U niemowląt możemy zauważyć wiele zachowań tego typu. Najlepszym przykładem będzie ssanie kciuka w celu emitowania reakcji samouspokajających. Niemowlak poprzez płacz osiąga zwrócenie na niego uwagi i takie zachowanie otoczenia, które spowoduje spadek napięcia przeżywanego przez to dziecko. Osiągniętym efektem będzie przytulenie, kołysanie lub podanie pokarmu. Niemowlak potrafi więc wywołać takie zachowania, które zmniejszą u niego odczuwanie negatywnego pobudzenia.
Regulacje automatyczne są obecne nie tylko w dzieciństwie, ale także przez całe życie. Szczególnie uwagę należy zwrócić na reakcje wywołane w drodze ewolucji, w tym przypadku możemy odnieść się do wyjaśnień funkcjonalnych zachowania człowieka. Typowym przykładem powinna być tak zwana reakcja zamrożenia – całkowite znieruchomienie organizmu podczas przeżywania silnego strachu. W przeszłości często zagrażające nam organizmy nie atakowały celów nieruchomych.
Automatyczna regulacja emocji występuje także u osób, które przeżyły coś traumatycznego np. pożar, śmierć kogoś bliskiego, wojna czy klęska żywiołowa. Wtedy reagują oni tak, jakby nie dotarła do nich zła informacja.
Podmiotowa regulacja emocji i nastrojów
Mówiąc o samokontroli emocji, powinniśmy mieć na uwadze świadome lub nawykowe działania osoby, której celem jest wywołanie zmiany w przeżywanych emocjach w kierunku przez siebie pożądanym. Zazwyczaj zabiegi samokontroli dotyczą sytuacji, gdy zdarzenie wzbudzające emocje już zaistniało. Jednakże samokontrola może również zabezpieczać przed ich wystąpieniem i polega wówczas na unikaniu sytuacji, które są ich źródłem. Czasami taka kontrola sytuacji jest dobrym pomysłem, częściej jednak konsekwentne unikanie sytuacji rodzących niepożądaną emocję jest niewykonalne, np. lęk przed egzaminem (teściową, szefem), zazdrość odczuwana w sytuacji sukcesów zawodowych współpracowników, poczucie krzywdy w kontakcie z odrzucającą matką, itd.. W sytuacjach, gdy zapobieżenie niepożądanej emocji jest niewykonalne lub bardzo ograniczające, pozostaje radzenie sobie z nią.
Samokontrola może przebiegać na trzech poziomach, koncentrując się na trzech różnych elementach procesu emocjonalnego. Może dotyczyć:
odbioru informacji budzących emocje,
procesów intrapsychicznych,
ekspresji emocji.
Odbiór informacji może być modyfikowany przez koncentrację na jednych elementach z pominięciem innych, np. czując narastający strach w trakcie czekania na wejście do gabinetu dentysty, mogę próbować słuchać informacji z włączonego radia, bo w ten sposób mniej słyszę maszynę do borowania. Oprócz wybiórczej percepcji podobną rolę pełnią żarty w sytuacji zagrożenia, wyobrażenia, ale też zadaniowa koncentracja, gdy traktujemy sytuację jako zadanie do rozwiązania. Wówczas szukanie sposobu wycisza i dominuje nad emocjami. Najprostszym sposobem niedopuszczenia do pojawiania się niepożądanych emocji jest unikanie sytuacji , w których się one pojawiają. Reinterpretacja sytuacji pozwala uzyskać inny jej ogląd, co w efekcie może doprowadzić do całkowicie innych emocji np. sytuacja mówienia do grupy słuchaczy przez wiele osób jest traktowana jako zagrożenie (ośmieszę się, nie będę umiał poradzić sobie z pytaniami, zacznie brakować mi słów) i wtedy rodzi się lęk. Jeżeli jednak tę samą sytuację potraktować jako wyzwanie (to coś nowego, czego jeszcze nigdy nie robiłem, jak to najlepiej zaplanować, kiedy powiedzieć żart i jaki, chcę opowiedzieć o czymś, co mnie pasjonuje), pojawia się ciekawość, akceptacja.
Doświadczanie emocji wiąże się także z ich zewnętrzną ekspresją. Bardzo skutecznym sposobem na poradzenie sobie z trudnymi emocjami jest ich ekspresja. Riskind uważa, że zgodność przeżywanych emocji z ich ekspresją na poziomie całego ciała, zwiększa efektywność człowieka w radzeniu sobie z sytuacją stresową.
Ekspresja werbalna jest jednym z prostszych i skutecznych zabiegów np.: To jest moje pierwsze takie wystąpienie i czuję wyraźną tremę... (trochę mi drży głos). Czuję się nieco zakłopotany tym, co usłyszałem... Czuję wyraźną złość, która pojawiła się, gdy ...
Można także na możliwości samokontroli emocjonalnej popatrzeć z perspektywy jej komponentów. Jednym z czterech składników emocji jest stan somatyczny (oddech, bicie serca, napięcie mięśni). I na to mamy wpływ: mogę oddychać wolniej, spokojniej i głęboko, mogę zacisnąć pięści i napiąć mięśnie, ale także wykonując odpowiednie ruchy ciała rozluźnić mięśnie, rozpleść zaciśnięte ręce itd. A gdy czując lęk oddycham wolno i głęboko, koncentrując na tym swoją uwagę, to lęk maleje.
Strategia poprawiania nastrojów
Czasami pomagamy sobie w odczuwanym napięciu np. jedząc coś słodkiego. Dlaczego okazuje się to nieskuteczne?
Zdaniem Thayera stan organizmu można opisać w dwóch niezależnych od siebie wymiarach: pierwszy z nich to energia lub jej brak czyli zmęczenie, drugi zaś to napięcie lub ulga. Zdarza się, iż próbując kontrolować stan organizmu, wykonujemy pewne działanie z intencją zmiany w/w wymiarów. I tak np. czując spadek energii możemy zjeść batonik, który skutecznie podwyższa poziom energetyczny, ale także podwyższa poziom napięcia w organizmie. Natomiast spacer (zamiast batonika), również jest skutecznym sposobem podwyższenia poziomu energetycznego, aczkolwiek równocześnie obniża też stan napięcia.
W badaniach nad samoregulacją nastroju wykryto także różnice pod tym względem pomiędzy płciami. Kobiety preferowały metody pasywne (picie kawy, jedzenie, spanie), albo polegające na gratyfikacji własnych potrzeb (zakupy), czy też poszukiwaniu wsparcia społecznego. Mężczyźni natomiast preferowali metody bardziej aktywne lub polegające na natychmiastowym obniżeniu napięcia (używanie alkoholu lub narkotyków).
Istnieje wiele destrukcyjnych nawyków regulowania emocji, które mogą prowadzić do uzależnienia. Wszystkie powtarzające się destrukcyjne nawyki mają jeden wspólny mianownik – nawyk regulowania stanów emocjonalnych, karmiący się tylko różnymi podejmowanymi przez człowieka destrukcyjnymi zachowaniami, a więc piciem alkoholu, objadaniem się, paleniem papierosów, nadużywaniem leków lub narkotyków, hazardem, erotomanią, pogonią za sukcesami, przeciążaniem się pracą i ciągłymi zadaniami, przymusem rywalizacji z innymi, niekończącym się zarabianiem lub wydawaniem pieniędzy itp.