ANATOMIA I FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA

1. Biologia:

1. morfologia (budowa organizmów);

2. fizjologia (czynności organizmów).

1. Układy narządów:

1. aparat ruchu – bierny (szkielet – kości, stawy, więzadła) i czynny (mięśnie);

2. pokarmowy, trawienny (narządy, które pobierają i trawią pokarm);

3. oddechowy (drogi oddechowe + płuca);

4. krwionośny, krążenia (serce + naczynia krwionośne + naczynia limfatyczne);

5. moczowo-płciowy (nerki + drogi moczowe + narządy rozrodcze);

6. skóra;

7. nerwowy (mózg + rdzeń przedłużony + zwoje nerwowe + nerwy);

8. narządy zmysłów;

9. dokrewny.

KOMÓRKA

1. Komórka – zasadniczy element budowy każdego organizmu (ok. 30 mln, [µm]).

2. Cytologia – nauka o komórkach.

3. Budowa komórki:

1. zewnętrzna błona komórkowa – otacza cytoplazmę, funkcja ochronna, funkcja graniczna, selektywna przepuszczalność;

2. cytoplazma – substancja bezbarwna, koloidalna, z dużą zawartością wody;

3. retikulum endoplazmatyczne – system błon z enzymami biorącymi udział w syntezie lipidów;

4. mitochondria – we wszystkich żywych komórkach, zmienny kształt, utlenianie substancji odżywczych na błonach → dużo ATP;

5. Aparat Golgiego – struktura złożona z pęcherzyków, cystern, kanalików równolegle ułożonych w okolicy jądra; synteza niektórych związków organicznych; gromadzi białko;

6. jądro – DNA, RNA.

TKANKI

1. Tkanka – zespół komórek o podobnej budowie, funkcji i wspólnym pochodzeniu.

2. Histologia – nauka o tkankach.

3. Podział tkanek:

1. nabłonkowa;

2. łączna;

3. mięśniowa;

4. nerwowa.

1. TKANKA NABŁONKOWA:

• brak naczyń krwionośnych,

• materiał odżywczy pobierany z sąsiadujących tkanek,

• funkcje:

• pokrywa powierzchnię ciała,

• wyściela narządy i jamy,

• pośredniczy między środowiskiem a głębiej leżącymi tkankami,

• f. resorbująca, wchłaniająca (nabłonek jelita),

• f. wydalnicza (nabłonek nerkowy),

• przyjmuje podniety,

• nabłonek:

• jedno- i wielowarstwowy (np. płaski),

• wielorzędowy migawkowy (wyściela drogi i narządy oddechowe).

1. TKANKA ŁĄCZNA:

• powszechność występowania,

• f. mechaniczna,

• zapewnia f. ochronną,

• łączenie i modelowanie narządów,

• f. troficzna (odżywcza) – przekazywanie pokarmu sąsiednim tkankom,

• tkanka łączna:

• właściwa:

• tkanka zarodkowa,

• tkanka siateczkowata,

• tkanka tłuszczowa,

• tkanka barwnikowa,

• tkanka włóknista,

• szkieletowa:

• tkanka szklista,

• tkanka chrzęstna,

• tkanka kostna.

1. TKANKA MIĘŚNIOWA:

• kurczliwość (zdolność skracania się komórek pod wpływem impulsu z układu nerwowego).

• element kurczliwy – włókienka kurczliwe – miofibryle,

• tkanka mięśniowa:

• gładka,

• prążkowana,

• mięśnia sercowego.

1. TKANKA NERWOWA:

• neurony – ciałko nerwowe + wypustki (dendryty i neuryt).

APARAT RUCHU

UKŁAD SZKIELETOWY

1. UKŁAD KOSTNY stanowi bierny element aparatu ruchu.

2. FUNKCJE SZKIELETU:

• zrąb budowy całego organizmu,

• funkcja podporowa,

• funkcja ruchowa,

• funkcja amortyzacyjna,

• wiele elementów kostnych stanowi ochronę narządów trzewnych i nerwowych (np. klatka piersiowa, czaszka),

• wytwarzanie elementów morfotycznych krwi przez szpik kostny.

Kościec zbudowany jest z kości, chrząstek i stawów oraz więzadeł. Stanowi on rusztowanie całego organizmu, określa jego kształt, wielkość i wytrzymałość. Wiele kości spełnia rolę dźwigni,
do których przymocowane są mięśnie powodujące ruchy jednych kości w stosunku do drugich lub poruszanie się całego ciała. Wszystkie elementy zbudowane są z tkanki łącznej szkieletowej.

To właśnie szkieletowi zawdzięczamy:

• zmiany położenia całego ciała,

• zmiany ułożenia części ciała względem siebie,

• utrzymanie odpowiedniej postawy ciała - postawa pionowa,

• znaczne osłabienie skutków działania różnego rodzaju przeciążeń.

1. SZKIELET CZŁOWIEKA MOŻEMY PODZIELIĆ NA TRZY GŁÓWNE CZĘŚCI:

1. Szkielet osiowy:

• czaszka,

• mostek,

• kręgosłup,

• żebra.

2. Szkielet kończyn górnych:

• obojczyk,

• łopatka,

• kość ramienna,

• kość łokciowa,

• kość promieniowa,

• kości nadgarstka,

• kości śródręcza,

• kości palców.

3. Szkielet kończyn dolnych:

• kość miedniczna,

• kość udowa,

• kość piszczelowa,

• kość strzałkowa,

• kości stępu,

• kości śródstopia,

• kości palców.

1. KOŚCI MOŻEMY PODZIELIĆ NA CZTERY GŁÓWNE GRUPY:

1. Kości długie

W części środkowej mają postać wydłużonego walca zwanego trzonem kości, a oba końce są rozszerzone. Wewnątrz trzonu kości długich mieści się jama szpikowa. Rozszerzone końce kości (bliższy, czyli górny i dalszy, czyli dolny) tworzą dużą powierzchnię dla przyczepu ścięgien mięśni, torebki stawowej i więzadeł. Na nich też znajdują się powierzchnie stawowe pokryte warstwą chrząstki szklistej, tworzące połączenia stawowe z sąsiednimi kośćmi. Obojczyki i żebra - zaliczane
do kości długich - nie mają jamy szpikowej. Trzony żeber, w związku z ich funkcją, są spłaszczone.

2. Kości krótkie to bryłkowate kości nadgarstka i stępu. Ich mocna budowa łączy się z niewielką ruchomością.

3. Kości płaskie, np. kości sklepienia czaszki, kość biodrowa (część składowa kości miedniczej), łopatka - tworzą osłonę dla położonych pod nimi narządów i stanowią dużą powierzchnię przyczepu dla mięśni. Zbudowane są z dwóch warstw istoty zbitej. Między nimi znajduje się istota gąbczasta, czyli śródpoście wypełnione szpikiem kostnym.

4. Kości różnokształtne - kości nienależące do żadnej z powyższych grup, np. kości podstawy czaszki.

5. Kości pneumatyczne - są to kości zawierające przestrzenie wypełnione powietrzem; kości
te występują tylko w czaszce.

1. BUDOWA KOŚCI.

1. Okostna i jej rola

Powierzchnia kości pokryta jest okostną. Jest to cienka błona z tkanki łącznej zbitej.
Nie występuje na powierzchniach stawowych (pokrytych chrząstką szklistą) ani w miejscach zetknięcia kości. Okostna obfituje w naczynia krwionośne oraz w nerwy i zakończenia czuciowe. Naczynia okostnej wnikają w głąb kanalików kostnych. Nerwy powodują wrażliwość samej okostnej i kości. Wewnętrzna warstwa okostnej - przylegająca do kości - zawiera komórki kościotwórcze - osteoblasty i komórki kościogubne - osteoklasty. W organizmach rosnących osteoblasty przekształcają się stopniowo w komórki kostne - osteocyty. Okostna zrasta się
z kością szczególnie silnie w miejscach przyczepu więzadeł i ścięgien mięśniowych. Usunięcie okostnej powoduje obumieranie i rozpad kości.

1. Szpik kostny

Szpik jest to silnie ukrwiona miękka masa gąbczasta, wypełniająca wnętrze jam szpikowych kości długich oraz małe jamki szpikowe istoty gąbczastej. Szpik zawarty w kościach długich składa się głównie z komórek tłuszczowych nadających mu zabarwienie żółtawe i nosi nazwę szpiku żółtego. Szpik wypełniający jamki szpikowe istoty gąbczastej kości płaskich czaszki, obojczyka, mostka, żeber, kręgów, kości miednicy zwany jest szpikiem czerwonym. Szpik czerwony jest właściwym narządem krwiotwórczym: powstają tu krwinki czerwone, krwinki białe ziarniste (granulocyty) i płytki krwi. Szpik żółty może w razie potrzeby bardzo szybko przekształcić się
w szpik czerwony, podejmując aktywnie produkcję krwinek. Stanowi on zatem potężną rezerwę na wypadek konieczności zwiększenia produkcji upostaciowanych elementów krwi (np. na wypadek krwotoku).

1. Wzrastanie kości na długość

W kościach długich organizmów młodocianych między końcem a trzonem występuje warstwa chrząstki zwanej nasadową. W tym okresie końce kości długich noszą nazwę nasad. Dzięki narastaniu tkanki kostnej w bezpośrednim sąsiedztwie chrząstki nasadowej kość wydłuża się. Proces ten kończy się w okresie dojrzewania płciowego organizmu. Pod wpływem hormonów rozmnażanie się komórek zostaje zahamowane. Nasady zrastają się z trzonem i rozrastanie się kości na długość ustaje.

1. Skład chemiczny kości

Istota międzykomórkowa - stanowiąca główny budulec kości - złożona jest z ciał organicznych
i nieorganicznych (soli mineralnych). Składnikiem organicznym kości jest substancja białkowa zwana osseiną. Stanowi ona 35% masy kostnej. Przesycona jest solami mineralnymi (ok. 65% masy kostnej), występującymi w postaci kompleksowego związku węglanu wapnia i fosforanu wapnia. Poza tym w skład substancji nieorganicznych Kości wchodzi niewielka ilość sodu, magnezu, potasu, chloru i fluoru.

1. Cechy biologiczne kości

Pomimo tak dużej zawartości soli mineralnych i mimo bardzo powolnej przemiany materii, kość jest materiałem bardzo plastycznym, ulegającym łatwo przebudowie pod wpływem zmiany działających na nią czynników mechanicznych. Unieruchomienie kości np. w opatrunku gipsowym lub w skutek porażenia nerwu prowadzi do jej zaniku (odwapnienia), natomiast mechaniczne obciążenie powoduje jej przerost (stąd osoby wykonujące ciężką pracę fizyczną mają grube kości). Połączenie substancji organicznej z solami mineralnymi nadaje kości niezwykłą wytrzymałość i twardość.

1. POŁĄCZENIA KOŚCI

Kości, łącząc się w układ szkieletowy, tworzą połączenia ścisłe (więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty) i połączenia wolne, ruchome, czyli stawy.

1. Połączenia ścisłe

- więzozrosty - w połączeniach tych łącznikiem kości bywa tkanka łączna włóknista lub sprężysta. Tkanka łączna włóknista występuje w postaci błon międzykostnych, np. między kośćmi podudzia lub przedramienia. Tkanka łączna sprężysta tworzy m. in. więzozrosty, łączące ze sobą łuki kręgów. Swoistym rodzajem więzozrostu są szwy, łączące u osobników młodych kości czaszki (z wiekiem szwy kostnieją),

- chrząstkozrosty są to połączenia kości za pośrednictwem chrząstki. W wieku dziecięcym
i młodzieńczym występują pomiędzy poszczególnymi częściami jednej kości, np. między trzonem
a nasadą kości długich (chrząstki nasadowe), bądź między dwiema kośćmi, np. w spojeniu łonowym miednicy lub między I żebrem a mostkiem. Ruchomość tych połączeń jest minimalna,

- kościozrosty powstają z wiekiem przez skostnienie niektórych więzozrostów (np. szwów czaszki) lub chrząstkozrostów (skostnienie chrząstek nasadowych). Spotykamy je m. in. między kręgami krzyżowymi i kośćmi miednicy;

1. Połączenia ruchome, czyli stawowe - są to ruchome i najbardziej różnorodne połączenia kości. Ruchomość stawu zależy od kształtu stykających się z sobą powierzchni stawowych.

W stawie wyróżniamy:

1. główkę i panewkę stawową pokryte chrząstką szklistą, która dzięki swej gładkości zmniejsza tarcie w stawie, a dzięki elastyczności - łagodzi siłę zderzeń kości podczas ruchu i amortyzuje wstrząsy. Jej grubość zależy od obciążenia mechanicznego. W niektórych stawach, jak skroniowo-żuchwowy, kolanowy - występują płytki chrząstkowe, tzw. krążki i łękotki stawowe. Wyrównują one niedopasowane powierzchnie stawowe, zwiększają ruchomość stawu i jego właściwości amortyzujące;

2. torebkę stawową otaczającą staw - otacza końce kości i łączy je za pomocą więzadeł - wytworów jej warstwy zewnętrznej. Zamyka ona warstwę stawową. Torebka tworzy się z dwu warstw:

• torebki włóknistej (zewnętrznej) zbudowanej z tkanki łącznej zbitej, zawierającej gęstą sieć włókien klejodajnych, które przez okostną przenikają w głąb kości tworzących staw,

• torebki maziowej (wewnętrznej) zbudowanej z tkanki łącznej wiotkiej, pokrytej warstwą nabłonka produkującego maź stawową. Tworzy ona fałdy i kosmki maziowe, wypełniające zachyłki jamy stawowej, oraz kaletki maziowe uwypuklone na zewnątrz torebki. Maź dostarcza składników pokarmowych dla chrząstek, zmniejsza tarcie, a przylegając bardzo cienką warstwą do powierzchni stawowych spełnia rolę molekularnego kleju, łączącego powierzchnię chrząstek stawowych w hermetycznie zamkniętej torebce stawowej.

1. jamę stawową wypełnioną mazią stawową - w warunkach prawidłowych ma postać szczeliny włosowatej wypełnionej mazią stawową. Przy zapaleniu stawu do jamy stawowej wydziela się płyn, powodując bolesny obrzęk stawu;

2. więzadła stawowe, wzmacniające torebkę stawową i przechodzące w okostną obu kości - są to pasma tkanki łącznej, wzmacniające włóknistą torebkę stawową. W postaci silnych pęczków włókien łącznotkankowych biegną od jednej kości ku drugiej, spajając je mocno
   i stopniowo przechodząc w okostną.

Przykłady stawów w szkielecie człowieka:

- kulisty (staw barkowy),

- siodełkowy (staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka),

- zawiasowy (staw ramienno-łokciowy),

- obrotowy (między pierwszym i drugim kręgiem szyjnym),

- stawy jedno-, dwu- i wieloosiowe.

1. KRĘGOSŁUP

1. Kręgosłup składa się z 33-34 kręgów, ułożonych jeden na drugim:

1. odcinek szyjny – 7 kręgów (I krąg – atlas, czyli dźwigacz, nie ma trzonu; II – obrotnik),

2. odcinek piersiowy – 12 kręgów,

3. odcinek lędźwiowy – 5 kręgów,

4. odcinek krzyżowy – 5 kręgów zrośniętych w jedną kość krzyżową,

5. odcinek guziczny – 4-5 kręgów zrośniętych w jedną kość guziczną.

1. Budowa kręgu. Kręg ma budowę symetryczną. Wyróżniamy w nim trzon, łuk i osadzone na nim wyrostki.

1. Trzon kręgu, zwrócony ku przodowi, zbudowany jest z istoty gąbczastej, otoczonej warstewką istoty zbitej. Trzony wszystkich kręgów tworzą słup kostny (stąd nazwa kręgosłup), stanowiący pionową, ruchomą oś tułowia ludzkiego.

2. Łuk kręgowy, skierowany ku tyłowi, zbudowany jest z istoty kostnej zbitej. Łuk wraz
   z trzonem ograniczają otwór kręgowy. Na długości całego kręgosłupa otwory te tworzą kanał kręgowy, w którym mieści się rdzeń kręgowy. Między sąsiadującymi kręgami, z prawej i lewej strony, w miejscach gdzie łuki odchodzą od trzonów, powstają otwory międzykręgowe, dzięki widocznym tu wcięciom kręgowym po stronie górnej i dolnej każdego kręgu. Przez otwory te przechodzą nerwy rdzeniowe i naczynia krwionośne.

3. Od łuku kręgowego odchodzą wyrostki:

- w linii środkowej - skierowany ku tyłowi nieparzysty wyrostek kolczysty,

- w kierunku bocznym - parzyste wyrostki poprzeczne; zarówno jedne jak i drugie służą jako punkty przyczepu mięśni i więzadeł,

- cztery wyrostki stawowe - dwa górne i dwa dolne służące do połączenia ze sobą sąsiednich kręgów. Powierzchnie stawowe wyrostków stawowych górnych zwrócone są mniej więcej ku tyłowi, dolnych - ku przodowi.

1. Zależnie od położenia wyróżniamy rodzaje kręgów:

1. Kręgi szyjne (7)

• Spośród 7 kręgów szyjnych typową dla tego odcinka budowę mają kręgi od III do VI. Cechuje je:

• mały trzon,

• rozdwojony wyrostek kolczysty,

• wyrostek poprzeczny, złożony z dwóch listewek - przedniej, odchodzącej od trzonu (szczątkowe żebro) i tylnej, odchodzącej od łuku (właściwy wyrostek poprzeczny),

• otwór poprzeczny ograniczony przez te listewki (przebiegają w nim tętnice i żyły kręgowe).

• Odmienną budowę mają kręgi I, II i VII:

• Kręg szczytowy:

• brak trzonu – zachowały się tylko części boczne, połączone krótkim łukiem przednim
  i dłuższym łukiem tylnym,

• na częściach bocznych kręgów znajdują się powierzchnie stawowe:

• górne (owalne i wklęsłe) dostosowane są swą powierzchnią do kształtu kłykci potylicznych czaszki, które się na nich opierają,

• dolne (okrągłe i płaskie) służą do połączenia kręgu szczytowego z następnym kręgiem – obrotowym;

• Kręg obrotowy:

• trzon wyposażony dodatkowo w wyrostek – ząb,

• dzięki obracaniu się pierścienia szczytowego wokół zęba kręgu obrotowego możliwe są skręty głowy w prawo i w lewo;

• VII kręg szyjny (tzw. wystający):

• długi wyrostek kolczysty, łatwo wyczuwalny przez skórę,

• bardzo podobny do kręgów piersiowych.

1. Kręgi piersiowe (12)

• Charakterystyczne cechy:

• trzony (kształt zbliżony do trójkąta) ku dołowi kręgosłupa stają się coraz większe,

• na granicy dwóch sąsiednich trzonów znajdują się dołki żebrowe (powierzchnie stawowe dla głów żebrowych) – wyjątek stanowią kręgi I, IX i XII, na których trzonach leżą całe powierzchnie stawowe odpowiednich żeber,

• długie wyrostki poprzeczne tworzą powierzchnie stawowe dla guzków żebrowych,

• wyrostki kolczyste - coraz dłuższe ku dołowi - zachodzą na siebie dachówkowato, uniemożliwiając wyginanie się odcinka piersiowego ku tyłowi.

1. Kręgi lędźwiowe (5)

• Wyróżniają się największymi rozmiarami, na nich bowiem spoczywa ciężar górnej połowy ciała.

• Charakteryzują je:

• duże, płaskie wyrostki kolczyste, ustawione poziomo ku tyłowi, nieutrudniające wyginania się ku tyłowi odcinka lędźwiowego;

• silne wyrostki poprzeczne, wyrastające na granicy trzonu i łuku, powstałe ze zrośnięcia się szczątkowych żeber lędźwiowych z właściwym wyrostkiem poprzecznym i dlatego zwane wyrostkami żebrowymi.

1. Kość krzyżowa

• Powstała ze zrośnięcia się pięciu kręgów krzyżowych i tworzy tylną ścianę miednicy małej. Całkowite zrośnięcie się kręgów krzyżowych następuje dopiero około 20-25 roku życia. Granice między zrośniętymi trzonami pozostają na stałe widoczne na przedniej powierzchni kości krzyżowej w postaci czterech kres poprzecznych.

• Kość krzyżowa ma kształt klina zwróconego wierzchołkiem ku dołowi, a podstawą ku górze.

• Elementy morfologiczne zrośniętych kręgów uległy dużym przekształceniom:

• wyrostki kolczyste zrosły się w kostną listewkę, tzw. grzebień krzyżowy pośrodkowy, widoczny na grzbietowej stronie kości krzyżowej;

• zrośnięte wyrostki stawowe utworzyły dwie boczne listewki, zwane grzebieniami krzyżowymi pośrednimi;

• wyrostki poprzeczne zrosły się w dwa wyniosłe grzebienie krzyżowe boczne;

• szczątkowe żebra krzyżowe utworzyły boczne części kości krzyżowej;

• kanał kręgowy - ukryty pod grzebieniem środkowym - kończy się tzw. rozworem dolnym, przez który wychodzi nić końcowa rdzenia kręgowego;

• wcięcia górne i dolne zrośniętych kręgów krzyżowych utworzyły 4 pary otworów krzyżowych, łączących się z kanałem kręgowym, przez które wychodzą ku przodowi gałęzie brzuszne, a ku tyłowi gałęzie grzbietowe nerwów krzyżowych.

• Na kości krzyżowej widzimy cztery powierzchnie stawowe:

• górną, która łączy się z ostatnim kręgiem lędźwiowym,

• dwie boczne, tzw. uchowate, łączące się z kośćmi miednicy,

• na dolnym końcu małą powierzchnię ogonową dla powiązania z kością guziczną.

1. Kość guziczna

• Składa się z 4 do 5 szczątkowych kręgów guzicznych.

1. Poszczególne kręgi łączą się ze sobą, tworząc sprężystą, ruchomą, pionową kolumnę, stanowiącą oś tułowia. Połączenia kręgów zapewniające spoistość tej kolumny są trojakiego rodzaju:

1. Stawy występują między wyrostkami stawowymi kręgów; najbardziej ruchome są one w odcinku szyjnym i lędźwiowym, najmniej - w odcinku piersiowym kręgosłupa.

2. Więzozrosty - łączą ze sobą łuki oraz wyrostki poprzeczne i kolczyste kręgów.

• Wzdłuż przedniej powierzchni kręgów biegnie więzadło podłużne przednie od przedniego łuku kręgu szczytowego do powierzchni miednicznej kości krzyżowej. Więzadło to hamuje wyginanie kręgosłupa do tyłu.

• Wzdłuż tylnej powierzchni trzonów kręgów biegnie więzadło podłużne tylne, od drugiego kręgu szyjnego do pierwszego kręgu krzyżowego. Znajduje się ono wewnątrz kanału kręgowego. Więzadło to jest cieńsze i słabsze od poprzedniego. Zapobiega ono nadmiernemu zgięciu kręgosłupa do przodu.

• Łuki sąsiadujących ze sobą kręgów łączą krótkie więzadła żółte zbudowane prawie wyłącznie z włókien sprężystych (dzięki temu mają żółte zabarwienie).

• Między kością potyliczną a wyrostkami kolczystymi kręgów szyjnych rozpięte jest więzadło karkowe, które łatwo wymacać przy zgiętym karku.

1. Chrząstkozrosty - łączą trzony kręgów szyjnych (od drugiego), piersiowych i lędźwiowych za pośrednictwem chrząstki włóknistej. Ma ona postać płaskich płytek, wciśniętych między trzony kręgów i zwanych krążkami międzykręgowymi. Część obwodowa krążka tworzy tzw. pierścień włóknisty, zbudowany z chrząstki włóknistej, zawierający dużo włókien sprężystych. Środkową część krążka międzykręgowego stanowi tzw. jądro miażdżyste - pozostałość zarodkowej struny grzbietowej. Krążki międzykręgowe, umożliwiając ruchy między poszczególnymi kręgami i ruchy kręgosłupa jako całości - pełnią też rolę zderzaków i amortyzują wstrząsy, na które narażony jest mózg - zwłaszcza podczas biegów i skoków.

2. Kościozrosty unieruchamiają całkowicie krzyżowy odcinek kręgosłupa.

1. Krzywizny kręgosłupa.

• Krzywizny szyjna i lędźwiowa – skierowane ku przodowi – to lordozy.

• Krzywizny piersiowa i krzyżowa - skierowane ku tyłowi – to kifozy.

• Wspomniane krzywizny są specyficzną cechą kręgosłupa człowieka, pozostającą w związku ze spionizowaną postawą jego ciała.

• U płodu i noworodka kręgosłup ma kształt pojedynczego łuku. Krzywizny kręgosłupa kształtują się stopniowo w rozwoju pozazarodkowym. Lordoza szyjna formuje się w pierwszym roku życia, gdy dziecko, począwszy od czwartego miesiąca, uczy się, leżąc na brzuchu, unosić głowę do góry, kurcząc przy tym mięśnie karku (zaspokaja w ten sposób potrzebę uzyskania szerszego pola widzenia). Nieco później zaczyna kształtować się lordoza lędźwiowa, gdy niemowlę, leżąc w tej samej pozycji, usiłuje unosić za głową także klatkę piersiową przez skurcz mięśni grzbietu. Około 10 do 15 miesiąca życia lordoza lędźwiowa rozwija się dalej, podczas prób stawania i chodzenia. W pozycji pionowej - pod wpływem ciężaru górnej części tułowia - zarysowane wygięcia pogłębiają się, a następnie utrwalają: krzywizna szyjna i piersiowa około 6-7 roku życia, lędźwiowa w okresie pokwitania.

• Omawiane tu fizjologiczne krzywizny kręgosłupa zwiększają jego wytrzymałość i nadają mu, łącznie z właściwościami sprężystych krążków międzykręgowych, charakter sprężyny uginającej się łagodnie w czasie skoku lub biegu, przez co siła wstrząsu ośrodkowego układu nerwowego zostaje złagodzona.

• Przy pracy wykonywanej w ciągu całego dnia krzywizny kręgosłupa pod wpływem ciężaru całego ciała pogłębiają się, a krążki międzykręgowe - spłaszczają. Po nocnym wypoczynku w pozycji leżącej - dzięki sprężystości tkanek - kręgosłup wraca do normalnego kształtu. Różnica między długością ciała rano i wieczorem może wynosić do 3 cm.

• Wzrost szkieletu ustaje około 25 roku życia, jednak i po tym czasie tryb codziennego życia, sport i gimnastyka, rodzaj wykonywanej pracy, stan fizjologiczny organizmu wpływają kształtująco na wielkości krzywizn kręgosłupa.

• U ludzi starych - w miarę wiotczenia więzadeł i zanikania mięśni - krzywizny stopniowo pogłębiają się, co wpływa na zmniejszenie się wzrostu.

• Skrzywienie boczne kręgosłupa, które jest wygięciem patologicznym, nosi nazwę skoliozy. Z punktu widzenia przyczyn skoliozy dzielą się na pierwotne i wtórne.

• Skoliozy pierwotne powstają samoistnie bez żadnej uprzedniej wady fizycznej. Przyczyna ich pozostaje nieznana.

• Skrzywienia wtórne mogą powstawać między innymi wskutek nawykowej złej postawy. Najbardziej podatne na skoliozę są dzieci w wieku szkolnym. Nieodpowiednie ławki, stoły i krzesła, wady wzroku, nieprzystosowanie emocjonalne, nadmierna nerwowość upośledzają prawidłowy odruch postawy i doprowadzają do powstania skoliozy. Wczesne wykrycie skrzywienia pozwala je skutecznie wyleczyć. Nieznaczne skrzywienia kręgosłupa w wieku dziecięcym i w wieku dojrzewania mogą się całkowicie cofnąć. Duże znaczenie ma przy tym ogólny stan zdrowia, prawidłowe odżywianie, przestrzeganie zasad higieny, uprawianie gimnastyki i gier na świeżym powietrzu oraz przestrzeganie okresów odpoczynku umożliwiającego rozluźnienie mięśni.

• W miarę poprawy ogólnego stanu zdrowia dzieci i młodzieży spotyka się coraz mniej ciężkich skrzywień strukturalnych.

1. KLATKA PIERSIOWA

• Klatka piersiowa ma kształt ściętego stożka, który osłania przestrzeń zwaną jamą piersiową, mieszczącą ważne narządy wewnętrzne. W jej skład wchodzi:

• 12 kręgów piersiowych,

• żebra i mostek związane licznymi połączeniami w jedną całość.

• ŻEBRO – są to kości długie, ze względu na swoją funkcję są silnie spłaszczone w formie listewek, pozbawione jamy szpikowej. Każde żebro składa się z łukowej kości żebrowej i przymostkowej chrząstki żebrowej. Ze względu na stosunek żeber do mostka możemy wyróżnić:

• żebra prawdziwe – od 1 do 7 pary - łączą się z mostkiem za pomocą własnych chrząstek,

• żebra rzekome – od 7 do 10 pary - łączą się swymi chrząstkami z chrząstką pary 7,

• żebra wolne - pary 11 i 12 - są uwstecznione i kończą się swobodnie w powłokach jamy brzusznej.

Od strony kręgosłupa każde żebro posiada głowę, na której jest powierzchnia stawowa. Wchodzi ona w dołek żebrowy na trzonach kręgów piersiowych. Zwężona część żebra leżącą za głową tworzy szyjkę mającą z boku guzek żebrowy (z wyjątkiem 11 i 12 pary). Powierzchnia stawowa guzków przylega do powierzchni stawowej wyrostków poprzecznych kręgów piersiowych. Żebra wolne 11 i 12 pary tworzą z wyrostkami kręgów więzozrosty żebrowo – kręgowe.

• Chrząstki żebrowe z mostkiem tworzą bądź chrząstkozrosty (1 para żeber), bądź stawy żebrowo – mostkowe wzmocnione więzadłami.

• MOSTEK zamykający klatkę piersiową od przodu jest nieparzystą kością płaską złożoną z 3 części, które noszą nazwę:

- rękojeść mostka,

- trzon mostka,

- wyrostek mieczykowaty.

U kobiet trzon mostka jest zazwyczaj szerszy i krótszy, a rękojeść tworzy z trzonem rozwarty kąt mostkowy. Mostek mężczyzn jest przeważnie węższy i dłuższy, a kąt mostkowy między 1 i 2 jego częścią jest do 180°. Różnice te wynikają z przewagi typu oddychania piersiowego u kobiet, wymagającego większej ruchliwości mostka i brzusznego u mężczyzn, przy czym ruchy mostka są słabsze. Z tego względu chrząstki żebrowe mężczyzn kostnieją łatwiej niż chrząstki kobiet.

1. CZASZKA

• Zasadniczą część szkieletu głowy stanowi puszka kostna, zwana czaszką.

• Jej część górno-tylna otacza centralny narząd układu nerwowego tj. mózgowie oraz narządy zmysłu: wzroku, słuchu, równowagi i węchu. Część tę nazywamy czaszką mózgową.

• Przednio-dolna część czaszki – zwana trzewioczaszką lub szkieletem twarzy - otacza początkowy odcinek ukł. oddechowego i pokarmowego.

• Do szkieletu głowy należy kość gnykowa, na której zawieszony jest aparat chrząstkowy krtani – oraz tkwiące w jamie ucha środkowego kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko
  i strzemiączko.

• Czaszka człowieka osadzona jest pionowo na szczycie kręgosłupa.

• Płaskie i różnego kształtu kości czaszki połączone są nieruchomo za pomocą szwów, które
  z więzozrostów przekształcają się w kościozrosty.

• Jedyna ruchoma kość czaszki – żuchwa – tworzy połączenie stawowe z kością skroniową.

• CIEMIĄCZKA – u noworodka delikatne kości tworzące sklepienie czaszki nie stykają się jeszcze bezpośrednio: oddzielone są pasami błoniastej tkanki łącznej, która na styku trzech lub więcej kości tworzy pola zwane ciemiączkami (przejściowa deformacja czaszki związana z porodem ustępuje zwykle w ciągu doby po porodzie). U niemowlęcia błony łącznotkankowe umożliwiają rozrost mózgowia i czaszki.

• Ciemiączka boczne i tylne zarastają chrząstką wkrótce po urodzeniu.

• Najpóźniej, bo dopiero pod koniec drugiego roku życia, zarasta się największe ciemiączko – czołowe.

• Opóźniające się zarastanie ciemiączek jest sygnałem krzywicy i wymaga interwencji lekarza.

• W czaszce dorosłego człowieka można wyodrębnić 29 kości, z czego 7 tworzy część mózgową,
  15 wchodzi w skład trzewioczaszki, a pozostałe 7 to kość gnykowa i 6 kosteczek słuchowych.

1. MÓZGOCZASZKA

Do nieparzystych kości czaszki należą:

• kość potyliczna,

• kość klinowa,

• kość czołowa.

Do parzystych kości czaszki należą:

• kość ciemieniowa,

• kość skroniowa.

W mózgoczaszce wyróżniamy sklepienie czaszki oraz jej podstawę.

Sklepienie tworzą:

• kości ciemieniowe,

• łuska kości czołowej,

• łuska kości potylicznej,

• łuska kości skroniowych.

Między kośćmi sklepienia widzimy szwy:

• wieńcowy,

• strzałkowy,

• węglowy,

• łuskowy prawy i lewy.

Podstawę puszki mózgowej stanowią:

• trzon i części boczne kości potylicznej,

• kość klinowa,

• część skalista i bębenkowa kości skroniowych,

• część oczodołowa kości czołowej,

• blaszka sitowa kości sitowej.

Na trzonie kości klinowej znajduje się poprzeczna rynienka zwana siodłem tureckim. W zagłębieniu siodła, tzw. dole przysadkowym, leży ważny gruczoł dokrewny – przysadka. Kość klinowa – dzięki licznym rozgałęzieniom i wyrostkom łączy się prawie ze wszystkimi kośćmi czaszki, stanowiąc część składową jej podstawy, oczodołów, jamy nosowej i łuków jarzmowych.

1. TRZEWIOCZASZKA

Składa się z kości:

• kości nadoczodołowe,

• kości policzkowe (jarzmowe),

• kości podniebienne,

• kości szczękowe,

• kość nosowa,

• lemiesz nosa,

• kość łzowa,

• żuchwa.

Do największych kości twarzy należy żuchwa i dwie kości szczękowe.

W trzonach szczęk prawej i lewej tkwi po 8 zębów. Zębodoły znajdują się w wyrostku zębodołowym. Po wypadnięciu zęba zębodół z czasem zanika. Od trzonów szczęk odchodzą poziome wyrostki podniebienne. Zrastając się szwem podniebiennym pośrodkowym, tworzą one przednią część podniebienia twardego, oddzielającego jamę ustną od jamy nosowej. Tylną część podniebienia twardego stanowią parzyste poziome wyrostki kości podniebiennych.

Żuchwa jest jedyną ruchomą kością czaszki. W jej trzonie tkwi w zębodołach 16 zębów odpowiadających zębom szczęk. Cechą charakterystyczną żuchwy ludzkiej jest paraboliczne wygięcie łuku zębowego oraz guzowatość bródkowa.

Cechą czaszki ludzkiej jest też wysklepiony szkielet nosa. Od góry jamę nosową ograniczają dwie blaszkowate kości nosowe i kość sitowa. W skład szkieletu nosa wchodzi też lemiesz, stanowiący główną część przegrody nosowej. Ze ściany bocznej wystają do jamy nosa po każdej stronie trzy małżowiny nosowe: górna, środkowa i dolna. Małżowiny podtrzymują fałdy śluzówki nosa. Dzielą one jamę nosową na 3 przewody nosowe: górny, środkowy i dolny.

W kościach czaszki sąsiadujących z jamą nosową znajdują się przestrzenie wypełnione powietrzem, zwane zatokami przynosowymi. Zatoki występują w łukach brwiowych kości czołowej, w trzonie kości klinowej, w błędniku sitowym oraz (największe) w prawej i lewej szczęce. Wymienione kości nazywamy pneumatycznymi. Wypełnione powietrzem zatoki pełnią wraz z jamą nosową i ustno-
-gardzielową rolę rezonatorów i decydują o barwie głosu. Przy zapaleniu zatok mogą powstawać
w nich wysięki surowicze lub ropne

1. KOŚĆ GNYKOWA – jest nieparzysta i nie ma bezpośredniego połączenia z innym kośćmi, opiera się natomiast o chrząstkowe rusztowanie krtani. Z czaszką łączy się za pomocą więzadeł. Do powierzchni przedniej trzonu kości gnykowej przyczepiają się mięśnie szyi, języka i szkielet krtani.

1. KOŚCI KOŃCZYNY GÓRNEJ

Szkielet kończyny górnej składa się z dwóch zasadniczych części:

1. kości obręczy kończyny górnej, złożonej z 2 obojczyków i 2 łopatek;

2. kości kończyny górnej wolnej:

1. kości ramiennej;

2. 2 kości przedramienia – łokciowej (leżącej od strony kciuka) i promieniowej (leżącej od strony V. palca);

3. kości ręki:

• 8 kości nadgarstka,

• 5 kości śródręcza,

• 14 kości palców, tzw. paliczków – po 3 paliczki w każdym palcu (z wyjątkiem kciuka, złożonego tylko z 2 paliczków).

Obręcz kończyny górnej łączy kończynę wolną z tułowiem.

OBOJCZYK – podobnie jak żebra, jest kością długą pozbawioną jamy szpikowej. Jego koniec przyśrodkowy łączy się w stawie mostkowo – obojczykowym z rękojeścią mostka. Ruchomość tego stawu jest duża. Koniec barkowy obojczyka łączy się z wyrostkiem barkowym łopatki, tworząc staw barkowo – obojczykowy łopatki. Ruchy tego stawu są bardzo ograniczone.

ŁOPATKA – jest kością płaską, w kształcie trójkąta. Jej powierzchnie – przednia (żebrowa) i wypukła powierzchnia tylna (grzbietowa) są miejscem przyczepu licznych mięśni barkowych.

KOŚĆ RAMIENNA – złożona jest z trzonu oraz końca górnego i dolnego. Głowa stawowa końca górnego (bliższego) tworzy z wydrążeniem stawowym łopatki wieloosiowy staw ramienny, objęty luźną torebką stawową. W rozszerzonym końcu dolnym kości ramiennej, zwanym bloczkiem, znajduje się powierzchnia stawowa służąca do połączenia z dwiema kośćmi przedramienia – łokciową i promieniową. Połączenie to tworzy złożony staw łokciowy, na który składa się staw ramienno –
- łokciowy i ramienno – promieniowy oraz promieniowo – łokciowy bliższy. Wszystkie trzy stawy otacza wspólna torebka stawu łokciowego. Dwa pierwsze tworzą całość czynnościową przy zginaniu
i prostowaniu ramienia.

KOŚĆ ŁOKCIOWA – jest grubsza w końcu górnym, a cieńsza w dolnym. Na głowie kości łokciowej jest mała powierzchnia stawowa, służąca do połączenia stawowego z dolnym końcem kości promieniowej.

KOŚĆ PROMIENIOWA – jest krótsza prawie o 2 cm od kości łokciowej. Ma ona masywniejszy koniec dolny. Powierzchnia stawowa tego końca łączy się z kośćmi nadgarstka.

KOŚCI RĘKI składają się z:

1. kości nadgarstka:

• ułożone są w szeregi, po 4 kostki w każdym,

• szereg bliższy:

• kość łódeczkowata,

• kość księżycowata,

• kość trójgraniasta,

• kość grochowata,

• szereg dalszy:

• kość czworoboczna większa,

• kość czworoboczna mniejsza,

• kość główkowata,

• kość haczykowata;

• powierzchnia dłoniowa nadgarstka jest wklęsła, a grzbietowa wypukła;

1. kości śródręcza:

są to kości długie, oznaczamy je liczbami porządkowymi od 1 do 5;

1. kości palców:

oznaczane analogicznie do kości śródręcza cyframi od 1 do 5. Stosuje się też nazewnictwo: kciuk, palec wskazujący, palec środkowy, palec serdeczny, palec mały.

1. KOŚCI KOŃCZYNY DOLNEJ

1. OBRĘCZ KOŃCZYNY DOLNEJ – OBRĘCZ MIEDNICZA

1. parzysta kość miednicza – jest to kość płaska, powstała ze zrośnięcia kości biodrowej, łonowej i kulszowej,

2. dwie kości miednicze łączą się od przodu spojeniem łonowym, a od tyłu przylegają do powierzchni uchowatej kości krzyżowej, tworząc bardzo ścisły staw, wzmocniony więzadłami,

3. miednica – warstwa ochronna dla położonych wewnątrz niej narządów,

4. miednica:

• część górna – miednica większa,

• część dolna – miednica mniejsza,

1. różnice w budowie miednicy kobiety i mężczyzny – u kobiet:

• miednica jest niższa, szersza,

• talerze biodrowe są bardziej rozchylone na boki,

• spojenie łonowe jest niższe,

• gałęzie kości łonowych tworzą szeroko rozwarty łuk,

• wchód do miednicy małej, będący u kobiet kanałem rodnym, jest większy i poprzecznie owalny, a u mężczyzn sercowaty,

• kanał miednicy małej u kobiet jest cylindryczny, a u mężczyzn lejkowaty.

1. KOŚCI KOŃCZYNY DOLNEJ WOLNEJ

1. KOŚĆ UDOWA

• najdłuższa, najgrubsza, najsilniejsza,

• trzon wygięty łukowato ku przodowi,

• głowa - $\frac{3}{4}$ powierzchni kuli,

• głowa tworzy z panewką kości miedniczej duży staw biodrowy, wzmocniony bardzo licznymi i silnymi więzadłami,

• jej dolny koniec łączy się w stawie kolanowym za pomocą dwóch kłykci z kością piszczelową i rzepką.

1. RZEPKA – jest to płaska kostka tkwiąca w ścięgnie mięśnia czworogłowego uda. Pełni funkcję ochronną i wzmacniającą pracę mięśni.

2. PISZCZEL (GOLEŃ)

• położona przyśrodkowo,

• jest grubsza,

• odpowiada kości promieniowej u ręki,

• trzon tej kości ma od strony przedniej ostrą krawędź – grzebień.

1. KOŚĆ STRZAŁKOWA

• leżąca bocznie,

• jest cieńsza,

• połączona z goleniem nieruchomo, są spięte błoną międzykostną.

1. STAW KOLANOWY

• łączy kość udową z kością piszczelową, od przodu osłania go rzepka,

• znajdują się tu łąkotki stawowe (pomiędzy kłykciami) – są to chrząstki w kształcie półksiężyca i pierścienia, ułatwiają ruchy w stawie kolanowym.

1. STAW SKOKOWO – GOLENIOWY

• łączy dolne nasady kości podudzia z kością skokową stopy.

1. KOŚCI STOPY

• 7 KOŚCI STĘPU:

• kość skokowa (dosyć duża),

• kość piętowa (największa),

• kość łódkowata,

• kość klinowata przyśrodkowa,

• kość klinowata pośrednia,

• kość klinowata boczna,

• kość sześcienna,

• 5 KOŚCI ŚRÓDSTOPIA:

• oznaczane cyframi od 1 do 5 od strony palucha,

• pierwsza jest największa – pod nią leżą trzeszczki – małe kosteczki, luźno leżące
  w tkankach,

• KOŚCI PALCÓW:

• paliczki (po 3 dla każdego palca, z wyjątkiem palucha; w najmniejszym są zrośnięte).

• CHARAKTERYSTYCZNE CECHY STOPY LUDZKIEJ:

• wysklepione kości stępu, stanowiące ⅓ długości stopy, zapewniają elastyczne chód,

• stopa ludzka utraciła cechę chwytności.

UKŁAD MIĘŚNIOWY

1. MIOLOGIA – nauka o mięśniach.

2. PODZIAŁ MIĘŚNI ZE WZGLĘDU NA RODZAJ BUDOWY TKANKOWEJ:

1. mięśnie gładkie – występują w ścianach narządów wewnętrznych;

2. mięśnie prążkowane (szkieletowe) – w znacznej części przymocowane do szkieletu (nieprzymocowane są mięsień języka, gardła, krtani, zwieracz odbytu); niektóre z mięśni poprzecznie prążkowanych przyczepiają się do błon śluzowych (np. mięśnie języka) lub wewnętrznych powłok skóry (np. mięśnie przywłosowe, mięśnie mimiczne twarzy);

3. mięsień sercowy.

1. BUDOWA MIĘŚNI SZKIELETOWYCH

W każdym mięśniu wyróżniamy:

1. brzusiec mięśnia – jest to część środkowa mięśnia, która jest czerwona i kurczliwa (część mięsna);

2. ścięgno mięśnia – jest białe, lśniące, nierozciągliwe, zbudowane z tkanki łącznej klejodajnej, która znajduje się na jednym lub obu końcach mięśnia i przenosi jego pracę na odpowiednią część szkieletu; włókna ścięgien mięśni szkieletowych przenikają w okostną i samą kość w powięzie
   i torebki stawowe, łącząc kości i mięśnie w jeden układ ruchowy;

3. część początkową mięśnia nazywamy głową, a końcową ogonem;

4. każdy mięsień ma minimum 2 miejsca przyczepu.

1. KLASYFIKACJA OGÓLNA MIĘŚNI – podział ze względu na:

1. KSZTAŁT

1. długie (kończyny);

2. krótkie (otaczające kręgosłup i torebki stawowe);

3. szerokie (w ścianach jamy brzusznej, klatki piersiowej i miednicy);

4. okrężne – zwieracze występujące wokół naturalnych otworów organizmu (ust, oczu, odbytu);

1. WZAJEMNY STOSUNEK CZĘŚCI MIĘŚNIOWEJ I ŚCIĘGNISTEJ

1. płaskie – ich szerokie, blaszkowate ścięgna, biegnące wzdłuż części mięśniowej noszą nazwę rozścięgien (np. mięśnie powierzchowne brzucha, grzbietu, klatki piersiowej);

2. wrzecionowate – ich brzusiec zwęża się na obu końcach, przechodząc w ścięgna;

3. pierzaste – ścięgno biegnie w nich środkiem części mięśniowej, a włókna mięsne dochodzą do niego skośnie z obu boków (np. mięsień obszerny przyśrodkowy uda);

4. półpierzaste – ich włókna mięsne łączą się skośnie ze ścięgnem tylko po jednej jego stronie (np. mięsień obszerny pośredni uda);

1. LICZBA PRZYCZEPÓW POCZĄTKOWYCH

1. mięśnie dwugłowe;

2. mięśnie trójgłowe;

3. mięśnie czterogłowe.

1. URZĄDZENIA POMOCNICZE UKŁADU MIĘŚNIOWEGO

1. POWIĘŹLE

• są to błony łącznotkankowe, biegnące między mięśniami bądź obejmujące mięśnie lub ich grupy ze wszystkich stron,

• nie bierze udziału w pracy mięśnia, który przesuwa się w jej wnętrzu nie zmieniając kierunku i położenia,

• wzdłuż powięźli biegną naczynia krwionośne i nerwy;

1. KALETKI MAZIOWE

• są to zamknięte woreczki wysłane błoną maziową,

• są one wsunięte pod mięśnie lub ścięgna, których duża powierzchnia trze o kość,

• łagodzą to tarcie do minimum,

• niektóre kaletki łączą się bezpośrednio z torebkami stawowymi;

1. POCHEWKI ŚCIĘGNISTE

• są to błony otaczające ścięgna końcowe mięśni, wyścielone błoną maziową,

• wokół stawów nadgarstkowych i skokowych mają postać pierścieni włóknistych, przypominających bransolety;

1. TRZESZCZKI

• są to dodatkowe skostnienia mieszczące się w obrębie ścięgien mięśniowych,

• w torebce stawu śródręcznego kciuka występują dwie trzeszczki,

• w torebce stawu V. palca występuje jedna trzeszczka,

• tworzą się one w miejscu silnego ucisku ścięgna na kość.

1. MIĘSIEŃ REAGUJE SKURCZEM NA BODŹCE POCHODZĄCE Z:

1. zewnątrz (działające bezpośrednio na tkankę mięśniową lub na drodze odruchowej):

• temperatura,

• światło,

• dźwięk,

• prąd elektryczny;

1. wewnątrz (substancje oddziaływujące swym składnikiem chemicznym):

• hormony,

• CO₂,

• toksyny, które docierają do mięśni wraz z krwią lub powstają w komórkach mięśniowych na skutek metabolizmu.

1. UNERWIENIE MIĘŚNI

• mięśnie szkieletowe unerwione są przez:

• włókna nerwowe komórek rogów przednich istoty szarej rdzenia kręgowego,

• jądra ruchowe nerwów czaszkowych, które leżą w pniu mózgu,

• włókna mięśniowe unerwione przez jedno włókno nerwowe stanowią tzw. jednostkę ruchową,

• pomiędzy włóknem mięśniowym i zakończeniem włókna nerwu ruchowego wytwarza się połączenie zwane synapsą nerwowo – mięśniową,

• w synapsie następuje przekazanie stanu pobudzenia z nerwu na włókno mięśniowe,

• nerwy czuciowe otaczające włókna mięśniowe przekazują do ośrodkowego układu nerwowego informacje o zmianach długości i napięcia mięśnia.

1. MIĘŚNIE GŁOWY – podział:

1. MIĘŚNIE ŻWACZE

• powodują ruchy żuchwy w stawach skroniowo-żuchwowych – są to ruchy:

• obniżania i unoszenia żuchwy,

• wysuwania i cofania żuchwy,

• ruchy obrotowe,

• są one unerwione przez nerw żuchwowy,

• do tej grupy zalicza się mięśnie:

• mięsień żwacz,

• mięsień skroniowy,

• mięsień skrzydłowy boczny,

• mięsień skrzydłowy przyśrodkowy;

1. MIĘŚNIE MIMICZNE TWARZY

• mają jeden z przyczepów w skórze,

• nie poruszają one kości głowy, lecz zmieniają rzeźbę skóry, co pozwala nadawać twarzy wyraz radości, spokoju, zdziwienia, zaskoczenia, strachu itp.,

• są unerwione przez nerw twarzowy,

• układają się głównie wokół otworów naturalnych:

• szpar powiekowych (mięsień okrężny oka – powoduje on też odruchy powiekowe oraz ułatwia odpływ łez z woreczka łzowego do jamy nosowej),

• nozdrzy przednich (mięsień nosowy, mięsień obniżacz przegrody nosa),

• szpary ustnej (mięsień okrężny ust, mięsień dźwigacz kąta ust, mięsień obniżacz kąta ust, mięsień policzkowy, mięsień śmiechowy),

• otworu słuchowego zewnętrznego (mięsień uszny przedni, górny i tylny),

• służą one do regulowania wymiarów tych szpar.

1. MIĘŚNIE SZYI

Układają się w 3 warstwy, symetrycznie wokół narządów szyi i szyjnego odcinka kręgosłupa:

1. WARSTWA POWIERZCHOWNA

• mięsień szeroki szyi,

• mięsień mostkowo–obojczykowo–sutkowy – powoduje on pochylenie i obrót głowy
  w stronę przeciwną; może działać również jako pomocniczy mięsień wdechowy;

1. WARSTWA ŚRODKOWA

• mięśnie podgnykowe – rozpoczynają się na mostku, obojczyku i łopatce, a kończą się na kości gnykowej; ich działanie warunkuje ustalenie kości gnykowej, co umożliwia opuszczanie żuchwy i pracę języka,

• mięśnie nadgnykowe – biegną od kości gnykowej do żuchwy i podstawy czaszki (do kości skroniowej); unoszą kość gnykową podczas połykania, a przy ustalonej kości gnykowej obniżają żuchwę,

• mięśnie warstwy środkowej unerwia splot szyjny (pętla szyjna), nerw twarzowy i nerw żuchwowy;

1. WARSTWA GŁĘBOKA

• mięśnie przyczepiają się do kręgów szyjnych oraz do 1. i 2. żebra,

• przy działaniu jednostronnym zginają część szyjną kręgosłupa do boku,

• przy działaniu obustronnym zginają część szyjną kręgosłupa do przodu,

• przy ustalonym kręgosłupie mięśnie szyi unoszą żebra i mostek ku górze, a więc są pomocniczymi mięśniami wdechowymi.

1. MIĘŚNIE GRZBIETU

Układają się po prawej i lewej stronie kręgosłupa od kości potylicznej aż do kości krzyżowej. Dzielą się na dwie warstwy:

1. MIĘŚNIE WARSTWY POWIERZCHOWNEJ

• mają przyczepy początkowe na kręgosłupie, a przyczepy końcowe na kościach obręczy kończyny górnej, kości ramiennej i na żebrach,

• powodują ruchy szyi, obręczy kończyny górnej i ramienia,

• działają również jako pomocnicze mięśnie wdechowe;

1. MIĘŚNIE WARSTWY GŁĘBOKIEJ

• mięśnie podpotyliczne,

• mięsień prostownik grzbietu – warunkuje utrzymanie pionowej postawy ciała,
  a jednocześnie powoduje ruchy w stawach odcinków nadkrzyżowych kręgosłupa.

1. MIĘŚNIE KLATKI PIERSIOWEJ – 3 warstwy:

1. MIĘŚNIE POWIERZCHOWNE

• przyczepiają się do mostka i żeber oraz do łopatki, obojczyka i kości ramiennej,

• grupę tę stanowią:

• mięsień piersiowy większy,

• mięsień piersiowy mniejszy,

• mięsień zębaty przedni,

• wszystkie współdziałają przy ruchach obręczy barkowej i ramienia,

• działają jako pomocnicze mięśnie wdechowe;

1. MIĘŚNIE WARSTWY ŚRODKOWEJ

• należą do nich:

• mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne (wdechowe),

• mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne (wydechowe);

1. MIĘŚNIE WARSTWY GŁĘBOKIEJ

• mięsień poprzeczny klatki piersiowej - rozpostarty jest między mostkiem i żebrami,

• przepona:

• oddziela jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej,

• przyczepia się do kręgów lędźwiowych, żeber (od 7. do 12.) i do mostka,

• znajdują się w niej 3 otwory:

• rozwór aortowy (leży ku przodowi kręgosłupa; przechodzą przez niego aorta
  i limfatyczny przewód piersiowy),

• rozwór przełykowy (przechodzą przez niego przełyk i nerwy błędne – prawy
  i lewy),

• otwór żyły głównej (przez niego przechodzi żyła główna dolna z jamy brzusznej do klatki piersiowej),

• podczas skurczów obniża się ku dołowi,

• jest najsilniejszym mięśniem wdechowym,

• bierze udział w wydalaniu kału i moczu,

• u kobiet działa również w czasie porodu,

• unerwiona jest przez nerwy przeponowe.

1. MIĘŚNIE BRZUCHA

• są mięśniami płaskimi,

• wyróżniamy:

• mięsień prosty brzucha (biegnie podłużnie od mostka do spojenia łonowego),

• mięsień czworoboczny lędźwi (leży między 12. żebrem, grzebieniem biodrowym i kręgami lędźwiowymi),

• mięsień skośny zewnętrzny i wewnętrzny brzucha oraz mięsień poprzeczny brzucha (wypełniają przestrzeń pomiędzy mięśniem prostym i mięśniem czworobocznym oraz łukiem żebrowym i więzadłem pachwinowym, które biegnie od kolca biodrowego przedniego górnego do guzka łonowego),

• są unerwione przez nerwy międzyżebrowe i gałęzie splotu lędźwiowego,

• funkcje mięśni brzucha:

• działają podczas wydechu,

• działają podczas kaszlu, śmiechu, wydawania głosu,

• są antagonistami mięśnia prostownika grzbietu, działając wspólnie z tym mięśniem warunkują pionową postawę ciała,

• współpracują z innymi mięśniami podczas wydalania kału i moczu, u kobiet także podczas porodu.