Przyroda w literaturze baroku

Przyroda towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. W swoim wystąpieniu przyjrzałam się kilu sposobom prezentowania natury w literaturze baroku. Do każdego aspektu przypisałam utwory, które według mnie najwierniej oddają istotę zagadnienia.

1. Człowiek a natura

Jak już wspomniałam wcześniej człowiek jest nieodzownie związany z naturą. W Żywocie szlachcica we wsi Andrzej Zbylitowski zawiera pochwałę życia ziemianina, wiedzionego właśnie w zgodzie z przyrodą. Zaznacza także, że pierwotnym umiłowaniem człowieka nie były pałace i miasta, a właśnie lasy, jaskinie i skały. Tylko praca w zgodzie z pierwotnym rytmem jest w stanie sprawić, by człowiek osiągnął pełnię szczęścia, a przede wszystkim cnotę. Bohater działa w rytmie czterech pór roku, a najlepiej czuje się w swoim ubogim majątku- chruścianym majątku.

Mam chłodnik przeplatany klonem gałęzistym,
 Mam dom z jodły ciosanej, jest nad przezroczystym
Zdrojem las jaworowy, są wysokie dęby,
 Z których twierdze składają, i obronne zręby,

I wodopławne szkuty; jest i mkła sośnina
 Z której bywa na mój stół częstokroć zwierzyna,
Zajączek, co go w sieci myśliwiec dostanie,
 Jarząbek który w sidle na drzewie zostanie,
Kuropatwa nie jedna co w sak dziany wnijdzie

(w.17-25)

Natura posiada także swoje prawa, które królują nad człowiekiem, zatem on także im podlega. Taki pogląd wyraża Kacper Miaskowski. To stanowi swoistą polemikę z twórczością ziemiańską i utworem Zbylitowskiego. Z jego perspektywy rolnik pracujący na polu w pocie czoła uwikłany jest w mechanizm narzucony mu właśnie przez naturę. Poeta często wybiera metaforykę przyrodniczą do opisania epizodów życia. Przedwczesna śmierć, która jest sprzeczna z naturą, także jest wyrażana przez stosowną odmianę metaforyki przyrodniczej, np. grad powalający zielone jeszcze kłosy, młody jelonek, który zabił się w biegu. To wiąże się także z wykorzystaniem przyrody jako metafory albo symbolu.

Niewątpliwie z naturą właśnie związana jest wieś. Przeciwstawiona cywilizacji.

1. Natura a cywilizacja i dworskość

Działania zgodne z naturą i jej czasem, przynoszą szczęście bohaterowi utworu Zbigniewa Morsztyna. To oczywiście nic nowego, w odniesieniu chociażby do tego, o czym mówiłam przed chwilą- zatem nurtu ziemiańskiego. Jednak w tym przypadku natura i życie ziemiańskie stają się ucieczką o zgiełku cywilizacji. Bohater zatracając się w świecie zieleni, traci nawet swoje imię, które łączy go ze społeczeństwem:

Niechże w nim żyję, niechaj obciążony

Laty w nim umrę, starzec nieznajomy.

Choć mi(ę) mój kmiotek rękoma własnemi

Zagrzebie w ziemi

Adam Korczyński twierdzi wręcz, że to dworskość zniewala naturę. Ukazana jako system wartości posługuję się jedynie narzucaniem nakazów i zakazów.

Jeszcze dalej idzie Stanisław Herakliusz Lubomirski. W „Ermidzie” rozprawia się z mitem, głoszącym, że wszystko co jest naturą, musi być dobre. Początkowo natura daje nadzieję na odzyskanie wewnętrznej harmonii. Jednak już po chwili okazuje się, że życie na łonie natury nie jest różne od dworskiego, a wręcz stanowi swoistą pararelę. Zatem jest to ukazanie rozczarowującego mitu o szczęśliwym życiu w naturze.

1. Natura jako wyraz emocji człowieka

Natura może być związana z człowiekiem także w inny sposób. Może stanowić przestrzeń do przeżywania jego emocji, albo bezpośrednio je wyrażać. W tym drugim przypadku, nie stanowi już jedynie tła, poprzez antropomorfizację, staje się niekiedy jednym z bohaterów.

W Trenach napisanych przez Wacława Potockiego na okoliczność śmierci syna Stefana to właśnie natura niejako wyzwala emocje autora. W zależności od pory roku są one inne, wszystko przypomina mu o ogromie poniesionej straty. I tak wiosną :

Niech się skarżą słowicy, wabią jemiołuchy,

Kanarki, szczygły, czyże spiewają- jam głuchy

[…………………………………………………………………….]

Im kto gra albo śpiewa piękniej, tym mnie smutniej.

(Od wiosny)

Podobnie dzieje się, gdy nadchodzi jesień. Autor swój los porównuje z przeżyciami ptaków:

Puśćcie na las krogulce, nie gońcie przepiórek.

Tak-li każdy żałuje synów albo córek.

I ptacy mają zmysły,

W których serca zwisły.

(Od jesieni)

Ale przyroda może także wyrażać uczucia zakochanych, towarzyszyć im w tym stanie.

Tak jest w Roksolankach Zimorowica. Już sam wybór tytułu, wpisuje go w sielską konwencję, związaną z naturą. W tym przypadku często wykorzystywane są metafory, które stają się narzędziem poetyki miłosnej. Ciało jawi się tu jako ogród kwiatów. A kochanek porównany zostaje do żywego drzewa przebitego prętem. Natomiast tajemnicza jaskinia pełni rolę miejsca rozkoszy kochanków.

1. Natura jako wyraz orientu

W dobie barku na popularności zyskały pamiętniki, diariusze z podróży. We wspomnieniach z wojaży do dalekich krajów, uwagę zwraca właśnie opis przyrody, do tej pory nieznanej, orientalnej. Swoje podróże do Turcji i Indii opisywali już Erazm Otwinowski, czy Krzysztof Pawłowski. Jednak na uwagę zasługuje także zapis z podróży do Danii Jana Chryzostoma Paska. Odkrywa odmienność kraju, właśnie w naturze. Dziwiły go cudne gatunki i kształty ryb morskich, roślinność denna. Przyglądał się niespotykanym wcześniej stworzeniom:

„Delfiny okrutne, wielkie psy morskie i insze zwierzęta różne”.(…)

„Różnych rzeczy dziwnych napatrzy się na dnie morskim. Miejscem są piaski czyste, miejscem trawy i coś jak drzewka; miejscem stoją skały tak jako jakie słupy, jako budynki, a na owych skałach siedzą jakieś zwierzątka dziwne”.

1. Natura jako żywioł

W sielankach, utworach miłosnych przyroda jawi się jako idylla. Tworzy miejsce piękne, spokojne, wręcz rajskie. Jednak natura to także żywioł, którego nie jest w stanie opanować człowiek. Niebezpieczeństwa natury są największym zagrożeniem dla mieszkańców ziemi.

Pochodnia Miłości Bożej z piącią strzał ognistych to poemat, który już na początku utrzymany zostaje w tonie grozy. Obejmuje ona całą naturę, wyrażaną przez pejzaż. To również swoista metafora strachu człowieka przed nieznanym.

Noc była chmurna, a mrok ciemnooki

głową o same tykał się obłoki,

z lasów pobliższych wiatry powstawały,

które gwałtowne wichry pobudzały.

Z głębokich lochów gęste ćmy wychodzą,

A tysiąc strachów niewytrwanych rodzą;

W sercu wylękłym dziwowiska stoją,

A błędne nogi postąpić się boją

(Kasper Twardowski)

Tu cytat z Sępa- Szarzyńskiego:

Bo Pana śpiewa, który niebo sprawił,

Dał światło gwiazdom i jedne zabawił

Na miejscu, drugie jego wdało chcenie

W rządne błądzenie.

ŻywiołyOgniem wiatr przykrył, dzierżą ziemię wody,

Różnym naturom kazał użyć zgody,

Temiż zwierz, ptaki, ryby, drzewa z zioły

Trzyma żywioły.

(Pieśń III, w.15-20)

W Pieśni III o wielmożności Bożej, autor ukazuje moc żywiołów, nad którymi człowiek nie jest w stanie zapanować. Niszczycielską siłę, jest w stanie powstrzymać Bóg, który jest wszechmocny i panuje nawet nad naturą. To z kolei łączy się z kolejnym ujęciem natury, jako tej współtworzącej Arkadię i boski raj, a tym samym będącej dziełem Boga.

1. Jako Arkadia, raj- boskie dzieło.

W tym ujęciu tematu, nie sposób pominąć Elżbiety Drużbackiej. Opisanie czterech części roku, wpisuje się w arkadyjski nurt twórczości poetki.

Wiosna, jako pierwsza część roku w swojej szczodrości nie zapomina o nikim. Lasy mienią się różnymi odcieniami zieleni. Każde drzewo jest inne, więc wymaga osobnej troski. Łąki, oprócz licznych kwiatków, otrzymują jedwabne trawy, które zabawiają się z Zefirem. Piękna sukienek kwiatów ogrodowych nie ukazałby sam Apelles, a ich strukturze nie dorówna ani paryskie sukno, ani wenecki jedwab. Podkreślona zostaje różnica między tym, co ludzike, a tym, co należy do natury.

Oczywiście wiosna ulega w tym ujęciu personifikacji, stwarza także skojarzenie z matką naturą. W tym przypadku powstaje interesująca zależność: wiosna stwarza do życia przyrodę (choć sama należy przecież do świata natury), pomaga ludziom, a jednocześnie jest stworzeniem boskim, wysłanniczką Boga.

„Wszechmocny w słowie, wszechmocniejszy w czynach

W niebieskim domu gospodarz przezorny,

Myśląc o ludziach, ptactwie, zwierzynach

Złożył rok z czterech części zgodny, sworny,

By wiosna latu, jesień zimie były

Powolne, a tym stworzeniu służyły”.

w. 145-150.

Ujęcie natury w literaturze baroku, ma jak widać wiele aspektów. Porusza niemal każdą możliwą sferę zależności. Nie bez znaczenia jest także korespondencja z innymi sztukami, barokowa malarskość opisu.

Bibliografia

1. Czesław Hernas, Barok, Warszawa 1998.

2. Elżbieta Drużbacka, Wiersze wybrane, Wstęp. Krystyna Stasiewicz, Warszawa 2003.

3. Ludwika Ślękowa, Roksolanki, Szymon Zimorowic, Wstęp, Wrocław 1983.

4. Jan Błoński Sęp- Szarzyński a początki polskiego baroku, , Kraków 2001.

5. Janusz Pelc, Barok- epoka przeciwieństw, Warszawa 1993.

6. Starnawski Jerzy, Barok w literaturze, Kraków 1973.