Rewolucja przemysłowa i jej konsekwencje

17

Źródła rewolucji przemysłowej

w Anglii

Wzrost liczby ludności i rpzwijający się podział pracy w osiemnastowiecz-nej Anglii, postępujący rozrost jej terytoriów kolonialnych oraz rozwój handlu zamorskiego powodowały wzrost zapotrzebowania na wyroby przemysłowe, którego nie mogła pokryć produkcja oparta wyłącznie na pracy ręcznej. Powstało społeczne zamówienie na doskonalenie metod wytwórczych. W okresie dominacji rzemiosła cechowego udoskonaleń technicznych nie wprowadzano do produkcji, ze względu zarówno na niewielką jej skalę i brak podziału pracy w obrębie zakładu, jak i ze względu na to, że pozostawały w sprzeczności z podstawową zasadą eli­minowania konkurencji między rzemieślnikami. O stosunku cechów do postępu technicznego mogą świadczyć następujące fakty przytoczone przez K. Piesowicza: „W końcu XVI w. rada miejska w Gdańsku udusiła po kryjomu wynalazcę nowego częściowo zmechanizowanego krosna, a jego urządzenie zniszczyła. W tym samym czasie wydalony został z Anglii wynalazca maszyny dziewiarskiej, Robert Lee. W XVII w. cechy wyjednały w Anglii ustawę o zniszczeniu wszystkich nowych narzędzi do wyrobu igieł, a w Holandii — zakaz budowania tartaków o napędzie wodnym [...] Jacąuard (twórca mechanicznego krosna do wyrobu tkanin wzorzystych) został w Lyonie potępiony przez radę miejską, która zaka­zała stosowania jego wynalazku. Nawet jeszcze w 1857 r. w Barcelonie tamtejsza junta (sejm prowincjonalny) ogłosiła akt zapowiadający znisz­czenie w Katalonii wszystkich maszyn" ¹.

¹ K. Piesowicz, Wielki przewrót. Opowieść o rewolucji przemysłowej, Warszawa 1962, s. 76—77.

61

Rewolucja przemysłowa i jej konsekwencje

Właściciele manufaktur nie byli natomiast związani ograniczeniami cechowymi, co pozwalało im na stosowanie w swych przedsiębiorstwach nowych rozwiązań technicznych i organizacyjnych. Nierzadko uciekali się przy tym pod ochronę przywilejów królewskich, aby uchronić się przed niechęcią władz miejskich. Bodźcem, skłaniającym właścicieli ma­nufaktur do działania, było dążenie do zwiększenia zysku, możliwego do osiągnięcia dzięki wzrostowi sprzedaży oraz obniżeniu kosztów produkcji. Wzrastające zapotrzebowanie na rynku wewnętrznym oraz eksport po­zwalały na zwiększanie skali produkcji.

Niezbędne przekształcenia w systemie wytwórczym mogły się jednak dokonać dopiero po spełnieniu kilku istotnych warunków.

Pierwszym było polityczne osłabienie systemu feudalnego. Ekonomicz­na i pozaekonomiczna zależność producenta rolnego od właściciela ziem­skiego powodowała, zwłaszcza przy dominacji stosunków pańszczyźnia­nych, izolację chłopa od rynku. Również w warunkach dominacji czynszu kontakt ten był jeszcze dość słaby. Chłop występował na rynku głównie jako sprzedawca części swych plonów; jego rola jako nabywcy była nadal niewielka. Otrzymane ze sprzedaży pieniądze oddawał bowiem w ogrom­nej części panu feudalnemu jako czynsz. Stąd rynek wewnętrzny był mało chłonny, co nie sprzyjało doskonaleniu produkcji przemysłowej. Gospodarkę feudalną cechowało istnienie wielu izolowanych od siebie rynków lokalnych. Bez rozbicia barier feudalnych nie mógł więc powstać rynek ogólnokrajowy niezbędny do opłacalności przemysłu. Zależność od pana uniemożliwiała również chłopu swobodne przenoszenie się do miasta, przez co rozwijający się przemysł odczuwał brak siły roboczej. (Istnie­jąca w ustroju feudalnym kategoria „ludzi luźnych" nie mogła zaspokoić zapotrzebowania przemysłu na siłę roboczą, gdyż ludzie ci nie byli wdro­żeni do pracy.) Ponadto system feudalny za pomocą rozlicznych zakazów i nakazów umacniał cechy. Rewolucja burżuazyjna XVII w. w Anglii rozbiła feudalizm jako ustrój polityczny. Do głosu doszły elementy re­prezentujące kształtujący się już nowy ustrój kapitalistyczny.

Drugim warunkiem była rozbudowa manufaktur. Ich umasowienie wy­magało jednak znacznie większych środków pieniężnych niż rozwój rze­miosła cechowego lub systemu nakładczego. Jeszcze większe kapitały potrzebne były, aby przejść od manufaktur do fabryk. Dlatego też prze­kształcenia strukturalne w przemyśle mogły dokonać się tylko w kraju, w którym istniały uprzednio nagromadzone wolne kapitały. Krajem takim była Anglia, gdzie zasięg akumulacji pierwotnej był największy. Kapitały pochodziły ze znacznych zysków osiąganych przez kupców angielskich z handlu z innymi krajami, z eksploatacji licznych i bogatych kolonii oraz dzięki wyrugowaniu chłopów z ziemi w trakcie omówionej już poprzed­nio akcji „ogradzania".

62

Źródła rewolucji przemysłowej w Anglii

Trzecim z kolei wstępnym warunkiem, umożliwiającym wprowadzenie nowych ioEm organizacji produkcji przemysłowej, był odpowiedni poziom rozwoju nauki i techniki. Tu Anglicy nie wyprzedzali innych narodów, ale w sprzyjających warunkach ekonomicznych potrafili wykorzystać nagromadzone doświadczenie dla swych celów praktycznych.

W Anglii w XVIII w. powstała sytuacja, w której, z jednej strony, rosło zapotrzebowanie na wyroby przemysłowe, z drugiej zaś, istniały realne warunki rozwoju przemysłu: system feudalny był politycznie osłabiony, nagromadzono odpowiednie kapitały, a stan nauki i techniki pozwalał na budowanie maszyn i ich stosowanie w produkcji. W żadnym innym kraju nie istniała wtedy tak sprzyjająca sytuacja. Anglia jako jedyne państwo w świecie miała obiektywne warunki, aby w drugiej połowie XVIII w. wkroczyć w erę rewolucji przemysłowej.

18 Pojęcie rewolucji przemysłowej

Wśród historyków i ekonomistów brak jednomyślności co do definicji rewolucji przemysłowej, zwanej też niekiedy przewrotem przemysłowym, czy nawet błędnie, przewrotem technicznym. Co więcej, istnieje wiele sprzecznych prób określenia tego pojęcia. Dla jednych rewolucja prze­mysłowa stanowiła tylko proces zastosowania maszyn do wytwórczości, dla innych, patrzących na te sprawy znacznie szerzej, przewrót nie tylko w technice, ale w całokształcie stosunków społeczno-gospodarczych; za­pewniła bowiem podstawy nieskrępowanego rozwoju gospodarki kapitali­stycznej, poprzez stworzenie właściwej dla kapitalizmu bazy technicznej i ostateczne ugruntowanie panowania stosunków kapitalistycznych. Dzięki niej nastąpiło zakończenie rozpoczętego jeszcze w okresie manufakturo­wym procesu kształtowania się dwóch podstawowych klas współczesnego społeczeństwa burżuazyjnego: proletariatu i burżuazji.

W książce używamy pojęcia rewolucji przemysłowej w szerszym zna­czeniu. Uważamy bowiem, że przemiany techniczne jedynie zapoczątko­wały proces znacznie głębszych zmian w gospodarce. Oczywiście, bez maszyn nie byłoby rewolucji przemysłowej, nie znaczy to jednak, że za­stosowanie nowej techniki i jej upowszechnienie wyczerpuje problem. Wydaje się, że następujące określenie dobrze oddaje sens procesu histo­rycznego zwanego rewolucją przemysłową. Zastosowanie maszyn i mo­torów, zapoczątkowane w Anglii w końcowych latach XVIII stulecia do­prowadziło do gruntownych przemian stosunków społecznych i ekono­micznych, które nazywamy rewolucją przemysłową. Polegała ona na

63

Rewolucja przemysłowa i jej konsekwencje

zastąpieniu w produkcji siły ręcznej siłą maszynową, manufaktury fa­bryką, na wielkim rozwoju produkcji przemysłowej i handlu, na urba­nizacji kraju i powstaniu licznej klasy robotniczej. Oznaczało to zapo­czątkowanie przyspieszonego wzrostu gospodarczego państw, w których przebiegały powyższe procesy.

Rewolucja przemysłowa narastała stopniowo, powodowane przez nią przekształcenia dokonywały się raczej ewolucyjnie niż rewolucyjnie. Po­jęcia „rewolucja" używa się, aby zaakcentować nie tyle szybkość, co głębokość zmian, które wiązały się z zastosowaniem nowej techniki w gospodarce. Nie można dokładnie określić ani daty początku przewrotu przemysłowego, ani też jego końca, był to bowiem proces, który nie daje się zmieścić w zbytnio sprecyzowanych datach. Wszyscy historycy są zgodni co do jednego, że rewolucja przemysłowa zaczęła się w Anglii w drugiej połowie XVIII w.