6. Zdrowotne znaczenie aktywności fizycznej
6.1Aktywność fizyczna , zachowanie zdrowia
Zdrowie to wartość nieoceniona, niezastąpiona i dlatego trzeba o nią dbać i zabiegać przez całe życie. Składając komuś życzenia z okazji urodzin, imienin czy innej sposobności, prawie zawsze na pierwszym miejscu wypowiadamy te jakże znamienite słowa: (…)Życzę Ci dużo zdrowia… Słowa te wypowiadamy często nieświadomie, tak po prostu z przyzwyczajenia. Ale bardzo dobrze, że takie słowa padają z naszych ust i to dobrze, że już na samym początku składania życzeń wyrażamy troskę o zdrowie drugiego człowieka. Żadna z innych uznanych przez człowieka wartości nie ma takiego odzwierciedlenia w mowie potocznej – pisze o zdrowiu Zbigniew Cendrowski. [ Z. Cendrowski, Będę żył 107 lat (zdrowie społeczne), Warszawa 1996, s 18] Ale same słowa nie wystarczą, aby ot tak, na zawołanie, nasze zdrowie było zachowane i utrzymywane na zadowalającym nas poziomie. Potrzeba tutaj czegoś więcej. Jednym z nieocenionych czynników zachowania zdrowia jest aktywność fizyczna. Wszechstronna aktywności fizyczna jest najskuteczniejsza, gdy ruch jest realizowany w odpowiedniej częstotliwości, intensywności i objętości. Najłatwiej zmierzyć intensywność. Optymalny wzór aktywności fizycznej tj. 3 X 30 X 130, który oznacza, że „Każdy człowiek, a szczególnie niepracujący fizycznie, powinien ćwiczyć co najmniej 3 razy dziennie w tygodniu, a co najmniej 30 minut każdego treningu powinno być tak intensywne, by tętno wynosiło 130.”[ Z. Cendrowski, Będę żył 107 lat (zdrowie społeczne), Warszawa 1996, s 18]
Aktywność fizyczna, jaką podejmujemy powinna mieć różnorodny charakter, bo przecież nic nie jest w stanie zastąpić nawet najprostszej formy ruchu. W literaturze tego tematu spotykamy się bardzo często z dwoma przeciwnymi terminami: hipokinezja i hiperkinezja. Najprościej ujmując, hipokinezja to brak ruchu, który pogarsza adaptację organizmu do pracy ze strony układu oddechowego przez obniżenie pułapu tlenowego i zmniejszenie zdolności wiązania tlenu przez tkanki. Pogarsza się też wentylacja płuc. [J. Bielski, Życie jest ruchem, Poradnik dla nauczycieli wychowanie fizycznego, Warszawa 1996, s 13] Hiperkinezja to znowu nadmiar ruchu mający podobne skutki, co hipokinezja. Oba zjawiska wpływają także na metabolizm człowieka zmieniając jego parametry, a także mogą być przyczyną niekorzystnych stresowych zaburzeń hormonalnych, ze wszystkimi konsekwencjami w odniesieniu do pozostałych układów organizmu. [J. Bielski, Życie jest ruchem, Poradnik dla nauczycieli wychowanie fizycznego, Warszawa 1996, s 13]
Ruch znany był już od zarania dziejów. Pierwsi ludzie wykorzystywali go w szeroko rozumianych pracach domowych, podczas walki o byt a nade wszystko w znalezieniu pożywienia. Ruch jest przecież biologiczną potrzebą organizmu ludzkiego, a człowiek tworząc współczesną cywilizację jakby zapomniał o tej fundamentalnej zasadzie. [W. Starosta, Znaczenia aktywności fizycznej w zachowaniu i polepszeniu zdrowia człowieka, „Lider” 1997 nr 4]A ruchu nie jest w stanie nic zastąpić. Rozwój cywilizacji niesie za sobą wiele zagrożeń i ujemnych skutków. Bo przecież zamiast iść do sklepu pieszo, wsiadamy w samochód i jedziemy. Zamiast iść na basen czy pobiegać, kładziemy się wygodnie na łóżku i oglądamy telewizję. To jest niepokojące, zwłaszcza, że zagrożone jest przede wszystkim najmłodsze społeczeństwo, które „dociera” swoje komputery ile się tylko da. A zatroskani o swoje pociechy rodzice cieszą się, że ich dzieciom nie dzieje się krzywda i że w domu, przed komputerem się nie zmęczą i nie spocą! Przecież ruch i aktywny tryb życia, przede wszystkim u dzieci jest niezastąpionym czynnikiem i napędem w osiągnięciu zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego. Regularna aktywność ruchowa może uchronić nas od wielu problemów zdrowotnych. Ale należy pamiętać, że służy ona zdrowiu wtedy, gdy realizowana jest w odpowiedniej objętości, intensywności i częstości, tj. przy odpowiednim obciążeniu. Najwięcej korzyści dla zdrowia niesie aktywność o obciążeniu średnim. Dla każdego człowieka istnieje indywidualny poziom tego obciążenia, mający optymalny wpływ na zdolność do obrony organizmu przed chorobą. [W. Starosta, Znaczenia aktywności fizycznej w zachowaniu i polepszeniu zdrowia człowieka, „Lider” 1997 nr 4]
Ostatnimi czasy w naszym kraju otwieranych jest coraz więcej klubów fitness, siłowni, saun czy klubów aerobik. To bardzo ważne, aby stwarzać warunki do prowadzenia aktywnego trybu życia. Chociaż wiadomo nie od dziś, że ruch na świeżym powietrzu ma wręcz zbawienny wpływ dla naszego organizmu, przede wszystkim pomaga dotlenić mózg i w efekcie ułatwia koncentrację i zdolność zapamiętywania1. Po nawet krótkim spacerze czy joggingu czujemy się wypoczęci i odprężeni i to jest najważniejsze. Przede wszystkim należy uzmysłowić sobie, że odpoczynek wcale nie musi polegać na leżeniu przed telewizorem albo czytaniu książki. Oczywiście czasami można sobie pozwolić na bierny relaks, jednak znacznie bardziej wskazany jest tzw. aktywny wypoczynek. Badania sondażowe prowadzone przez AWF Warszawa wskazują, że zaledwie co dziesiąty Polak systematycznie uprawia jakieś formy wysiłków fizycznych wliczając do nich narciarstwo, tenis, jogging, aerobik, kulturystykę kolarstwo – pisze Zbigniew Borysiuk.[ Z. Borysiuk, Zdrowie a wysiłek fizyczny (koncepcja health releted fitness) „Wiadomości Uczelniane” nr 1 wrzesień 2003]
Dlaczego sport i aktywny tryb życia są tak ważne i uważane za jedną z dróg do zdrowia? Sport to przecież najtańszy i najłatwiejszy sposób na zachowanie zdrowia. Zdrowia nie tylko fizycznego, ale co jest również ważne, zdrowia psychicznego. Sport i aktywny tryb życia dają zadowolenie, dają możliwość odreagowanie po trudnym dniu, odprężenia i chociaż na krótki czas pozwalają zapomnieć o wszystkich problemach i obowiązkach. A ile można zaoszczędzić pieniędzy na wizyty u lekarza i na kosztach związanych z zakupem leków? Bardzo ważną rzeczą jest tutaj ukształtowanie w młodym pokoleniu potrzeb aktywnego uczestnictwa w kulturze fizycznej, bo przecież każda potrzeba, starannie ukształtowana z czasem zamienia się w nawyk, który owocuje w okresie późniejszym, a nawet w okresie starości. [K. Skibińska, Aktywność ruchowa młodzieży licealnej, „Lider” nr 5, 2002]Tutaj duże pole do działania mają przede wszystkim rodzice i nauczyciele, nie tylko nauczyciele wychowania fizycznego. Ale to, czy rodzice przekażą swym dzieciom nawyki aktywnego stylu życia, czy pokażą swym pociechom, że ruch wpływa korzystnie na organizm zależy także od tego, czy w ich psychice i zachowaniu zawarte są takie nawyki. Mimo wszystko nauczyciele powinni wpajać swym podopiecznym, że ćwicząc, sprawiamy, że nasze życie staje się lepsze, bo lepszy staje się nasz organizm. [K. Skibińska, Aktywność ruchowa młodzieży licealnej, „Lider” nr 5, 2002]
Bardzo ciekawie i ujmująco przedstawia znaczenie aktywności fizycznej w zachowaniu i polepszeniu zdrowia człowieka Włodzimierz Starosta, który zestawia i porównuje ze sobą dwie drogi: spiralę śmierci i spiralę życia. [Starosta, Znaczenia aktywności fizycznej w zachowaniu i polepszeniu zdrowia człowieka, „Lider” 1997 nr 4]
Myślę, że każdy z nas powinien dokładnie przeanalizować obie spirale i choć przez chwilę zastanowić się, czy prowadzony przez niego tryb życia to spirala śmierci, spirala życie, a może coś, co wiąże obie te drogi.
Według M. Demela ruch – rekcja fizyczna to nie sfera dowolności człowieka a powinność. Powinność wynikająca nie tylko z założeń socjopedagogicznych polecających kształtowanie określonego stylu – trybu życia, ale przede wszystkim surowych nakazów higieny somatycznej i psychicznej. Współczesna fizjologia traktuj ruch – pracę i ćwiczenia fizyczne jako bezwarunkowy obowiązek człowieka, ochronę jego zdrowia. Ćwiczenia fizyczne mają wg H. Kuńskiego (1981):
kreować i rekreować zdrowie przez poprawę zdolności wysiłkowej, poprawę zdolności fizycznej, zwiększanie siły mięśniowej, poprawianie stabilizacji stawów i funkcjonowania kręgosłupa, zwiększanie dodatnich wpływów bodźców psychicznych wynikających ze sprawniejszego posługiwania się własnym ciałem.
zapobiegać powstawaniu chorób cywilizacyjnych poprzez poprawę sprawności narządów krążenia, zmniejszanie nasilenia negatywnego stresu psychicznego, skłanianie do racjonalizacji diety (głównie poprzez ograniczenie konsumowanych pokarmów), skłanianie do zmniejszenia nasilenia nałogów,
leczyć i rehabilitować choroby – narządów ruchu, krążenia, oddechowego i nerwic.
Świadoma, celowa aktywność ruchowa człowieka to recepta na pseudoatrybuty cywilizacji – słabość woli i ciała. Recepta tym pewniejsza im bardziej realizowana w kontakcie z przyrodą.
Pasywność fizyczna jest powszechnym elementem stylu życia człowiek w dzisiejszym świecie coraz bardziej przyzwyczaja się do pasywnego stylu życia ,spowodowane to jest wieloma czynnikami takimi jak siedzący tryb pracy (praca za biurkiem) ,czy statut bezrobotnego który z powodów materialnych uniemożliwia nam uczestniczenie wielu dyscyplinach sportowych . Człowiek często przyzwyczaja się do swojego stylu życia nie chcąc go zmieniać , zapomina że wcześniejsze przyzwyczajenia muszą ulegać zmiana pogniewasz ciało ulega starzeniu i to co mogliśmy robić kiedyś nie koniecznie możemy zrobić obecnie. Najczęstszym problemem jest zła dieta w polaczeniu z pasywnym trybem życia daje nam bardzo złe skutki w postaci otyłości i chorób. Dlatego ważne jest abyśmy potrafili wraz z wiekiem zmieniać swoje przyzwyczajenia
Wpływ systematycznej aktywności ruchowej na zdrowie psychiczne
Aktywność fizyczna ma duży wpływ na zdrowie psychiczne, podczas każdego wysiłku w naszym organizmie sa produkowane hormony szczęścia, które powodują że czujemy się lepiej jesteśmy zmotywowani do pracy, działania. Oprócz hormonów szczęścia wydzielane są substancje odpornościowe i neuroprzekaźniki. Najbardziej interesujące jest jej oddziaływanie na przemianę serotoniny, owego przekaźnika, który w dużym stopniu jest odpowiedzialny za nastrój i powstawanie depresji. Uprawianie sportu podnosi mianowicie poziom substancji niezbędnej do wytwarzania serotoniny – tryptofanu, a nawet, choć w mniejszym stopniu, samej serotoniny. Nawet gdy nieznany jest w pełni dokładny przebieg tych procesów, uprawianie sportu wydaje się prowadzić do takich reakcji w mózgu, które zapewniają lepszą możliwość wykorzystania serotoniny w szczelinie synaptycznej. W dotychczasowych badaniach obserwowano korzystny wpływ umiarkowanego wysiłku fizycznego na zdrowie psychiczne. W czasie trwania wysiłku fizycznego rozładowywane są nadmierne obciążenia psychoemocjonalne osoby poddającej się treningowi. Badania psychologiczne, prowadzone na wielu osobach wykazały zmniejszenie poziomu lęku. U osób, u których stwierdzono stany depresyjne obserwowano obniżenie ich głębokości. Gdy wysiłki fizyczne podejmowane są zgodnie z przygotowaniem czynnościowym organizmu obserwuje się poprawę snu i łatwiejsze zasypianie. Warunkiem jest tu odpowiednia godzina podejmowania wysiłku, mianowicie nie później niż o godzinie 16.00-17.00 i trening nie może doprowadzić do nadmiernego przeciążenia organizmu. U osób, które poddają się systematycznemu treningowi obserwuje się również wyższą subiektywną ocenę własnego samopoczucia. Porównywanie własnej wydolności fizycznej z wydolnością osób tej samej płci w podobnym przedziale wiekowym a nie trenujących, powoduje dopływ bardzo korzystnych bodźców dających wyższe poczucie własnej wartości.
Rola aktywności fizycznej jako czynnika uspołecznienia oraz integracji społecznej
Właściwy układ stosunków międzyludzkich w zespole wspólnie działających osób, stanowi nie tylko niezbędny warunek prawidłowego przebiegu danej działalności, lecz jest również jednym z podstawowych czynników, które zapewniają osiągnięcie celu oraz indywidualnej i zespołowej satysfakcji społecznej. Dotyczy to z reguły wszystkich rodzajów działania ludzkiego, jak praca zawodowa czy społeczna, działalność kulturowa itp. Występujący w toku rekreacyjnej działalności ruchowej swoisty charakter współdziałania oraz współzawodnictwa, konieczności uznawania społecznie wypracowanych i akceptowanych form i reguł postępowania, zwłaszcza zasady „ fair play”, współzależność zachodząca między układem stosunków międzyludzkich w zespole wspólnie działających osób i efektami ich działania, konieczność podporządkowania indywidualnych dążeń i aspiracji celom i interesom zespołu jako całości – oto niektóre tylko przykłady wskazujące na rolę rekreacji ruchowej w procesie kształtowania osobowości, w szczególności zaś postaw prospołecznych. Omawiając rolę rekreacji ruchowej w procesie uspołecznienia człowieka współczesnego podkreślić należy jej znaczenie dla tych ludzi, którzy w działalności rekreacyjnej szukają możliwości wzbogacenia swoich kontaktów z innymi bądź wyrównywania braku tego rodzaju kontaktów w innych dziedzinach swojej egzystencji. Kwestia rozwoju i kształtowania więzi społecznej w zespole osób wspólnie uprawiających różne formy aktywności fizycznej stanowi jedno z istotnych zagadnień natury dydaktycznej, wychowawczej oraz organizacyjnej w pracy instruktora. Zintegrowany społecznie, spoisty zespół wspólnie uprawiających dana dyscyplinę sportowa osób może sprostać znacznie wyższym wymaganiom, niż grupa zdezintegrowana, rozbita czy nawet skłócona wewnętrznie. Wspólna działalność ruchowa łączy, lecz zarazem dzieli członków zespołu. Z jednej, bowiem strony częstokroć z samej istoty zespołowości danej formy rekreacji gry zespołowe, gry drużynowe, stałe zespoły wspólnie ćwiczące karate itp. – wynika koniczność współdziałania między poszczególnymi uczestnikami zajęć, oraz ze słabości kontaktów rozwija się w mniejszym lub większym stopni swego rodzaju wspólnota interesów. Łączy ich, bowiem rzeczowa więź uczestnictwa w zbiorowym wysiłku fizycznym, we wspólnym przeżywaniu sukcesów i porażek, łączą wspólne cele im doświadczenia. Jednocześnie jednak osoby te częstokroć współzawodniczą ze sobą zarówno w wykonywaniu rekreacyjnych czynności ruchowych, jak i w zakresie innych walorów bądź faktów społecznych. Na tle wspomnianego uprzednio rzeczowego uczestnictwa w sportowej działalności powstają i rozwijają się między członkami zespołu obok więzi rzeczowej, również i kontakty o charakterze osobistym, bardziej intymnym, będące wyrazem potrzeby przyjaźni czy koleżeństwa. W konsekwencji krystalizuje się więź osobista, której wartość wszyscy znamy i bardzo sobie cenimy. Szczególnie cenne i przydatne są tego rodzaju więzi osobiste w sytuacjach zagrożenia, trudności bądź konfliktów, tak często występujących w życiu współczesnego człowieka.
Podsumowując, aktywność ruchowa jest biologiczną potrzebą człowieka, zapewniającą mu zachowanie zdrowia. Stąd stanowić winna niezbędną składową jego stylu życia. Aktywność ruchowa towarzyszyć winna człowiekowi niezależnie od jego: wieku, płci zawodu. Nawet krótkotrwałe jej ograniczenie powodować może niekorzystne zmiany w stanie jego zdrowia. Wielkość wysiłku fizycznego winna być dostosowana do konkretnego osobnika, uwzględniając jego: wiek, stan zdrowia, sprawność motoryczną, doświadczenia ruchowe, zainteresowania, samopoczucie. Poprzez rodzaj aktywności ruchowej, a szczególnie jakości wykonywanych ruchów, ocenić można poziom koordynacji ruchowej człowieka. Aktywność ruchowa, odpowiednia do możliwości człowieka, polepsza jego zdrowie. Codziennym ruchom człowieka, a szczególnie ćwiczeniom fizycznym, towarzyszyć winien odpowiedni do charakteru ćwiczeń i ich intensywności sposób oddychania.
Nieracjonalnie oddycha większość ludzi, co wpływa niekorzystnie na ich zdrowie. Stąd sztuka racjonalnego oddychania w ogóle, a szczególnie podczas wykonywania ćwiczeń, winna być przedmiotem ukierunkowanego procesu nauczania. Rodzaj i intensywność aktywności ruchowej uzależnione są od wieku i stanu zdrowia. Wzmożona aktywność ruchowa w starszym wieku może biologicznie „odmładzać” człowieka, nawet o kilkanaście lat. Rodzaj aktywności ruchowej uzależniony jest też od systemu, czy modelu edukacji motorycznej oraz tradycji upowszechnianych w danym kraju. Wzorem dla Europejczyków może być ranga ćwiczeń fizycznych w kulturze krajów Dalekiego Wschodu, a także stosowane tam środki i upowszechniany styl życia. Racjonalny ich wybór i adaptacja do naszego stylu życia może sprzyjać polepszeniu zdrowia i wydłużeniu życia.
Piśmiennictwo:
1. Wit B.: Układ odpornościowy człowieka a wysiłek fizyczny. Sport Wyczynowy
1994, 3-4, 351-352.
2. Barankiewicz J.: Poradnik nauczyciela wychowania fizycznego , WOM Kalisz 1992
3. Winiarski R., Przewęda R., Wit B., Jegier A.: Sport dla wszystkich, TKKF Warszawa
4 Demel M. (1980), Pedagogika zdrowia. Warszawa, WSiP
5 Z. Borysiuk, Zdrowie a wysiłek fizyczny (koncepcja health releted fitness) „Wiadomości Uczelniane” nr 1 wrzesień 2003
6 J. Bielski, Życie jest ruchem, Poradnik dla nauczycieli wychowanie fizycznego, Warszawa 1996, s 13