Różewicz Tadeusz
Zadanie domowe
zadanie domowe
dla młodego poety
nie opisuj Paryża
Lwowa i Krakowa
opisz swoją twarz
z pamięci
nie z lustra
w lustrze możesz pomylić
prawdę z jej odbiciem
nie opisuj anioła
opisz człowieka
którego minąłeś wczoraj
opisz swoją twarz
i podziel się ze mną
jej zmiennym wyrazem
nie czytałem
w poezji polskiej
dobrego autoportretu
Wiersz Tadeusza Różewicza Zadanie domowe pochodzi z tomiku poezji Zawsze fragment. Recycling, wydanego w 1998 roku. Wiersze, które Różewicz pisał w latach 90., a więc także i Zadanie domowe, bardzo często podejmują tematykę poezji i tworzenia1.
Zadanie domowe Różewicza jest przykładem utworu autotematycznego, gdyż dotyka kwestii związanych z warsztatem poety, zasadami tworzenia utworu i poruszanymi tematami2. Tematem wiersza jest więc sama tematyka, jaką poeci w swoich utworach powinni poruszać. Podmiot liryczny adresuje swoje słowa do drugiego poety. Poucza go, daje mu wskazówki co do warsztatu. Jawi się czytelnikowi jako doświadczony twórca, przyjmuje rolę nauczyciela, a nawet mentora. Ocenia kondycję polskiej poezji i stara się ją zmienić poprzez kształcenie świadomości młodych poetów. Już sam tytuł nasuwa skojarzenia ze znaną ze szkoły relacją nauczyciel-uczeń, wszak właśnie w szkole zwykło się uczniom zadawać „zadanie domowe”. Wyraźnie więc zaznaczona jest granica, jaką podmiot liryczny stawia pomiędzy sobą, a adresatem wiersza. Da się również zauważyć świadomość, jaką ma osoba mówiąca, odnośnie własnych umiejętności. Pragnie stać się dla młodego poety kimś w rodzaju mistrza, mentora. Chce, aby jego wskazówki zostały wykorzystane. Uczeń ma postępować tak, jak każe mu to mistrz. Podmiot liryczny uważa, że tylko wtedy jego twórczość będzie miała jakąś wartość.
Jednocześnie pomiot nie daje młodemu poecie gotowych tematów do tworzenia utworów. Takowe ma on znaleźć sam, opierając się na własnych przeżyciach. Jak mówi w ostatnim wersie utworu, twórczość dobrego poety ma być jego autoportretem. Nie powinien jednak „rysować” go z własnego odbicia w lustrze, gdyż może być ono jedynie złudzeniem. Aby stworzyć dobry wiersz, poeta powinien sięgnąć w głąb siebie, dotrzeć do swojej prawdziwej i nieskażonej prawdy o samym sobie. Lustro jest przez podmiot liryczny traktowane jako przedmiot zniekształcający rzeczywistość. Prawda jest w nim tylko odbiciem, nigdy nie dorówna oryginałowi, co pokrywa się z tradycyjnym rozumieniem lustra jako antytezy tego, co rzeczywiste3. Lustrzane odbicie nigdy nie będzie tak realne, jak to, co odbija. Jednocześnie podmiot liryczny wzywa młodego poetę, aby opisał swoją twarz z pamięci, a nie z lustra. To jego wspomnienia mają być najważniejsze w wierszu, a nie te zawarte w lustrze. Autor odwołuje się tu do postrzegania lustra jako narzędzia zatrzymującego ludzkie wspomnienia. W folklorze wielu krajów istnieje pogląd, w myśl którego lustro jest rozumiane jako narzędzie do zatrzymywania odbicia człowieka, jego duszy, wspomnień. Co więcej, poza odbijaniem obrazów człowieka, lustro również je wchłania, by potem było możliwe ich przywołanie4. Zwierciadła często pomagały również ludziom w autorefleksji. W Zadaniu domowym czytelnik ma do czynienia jednak z inną sytuacją – podmiot liryczny odwodzi młodego poetę od poszukiwania samego siebie w lustrzanym odbiciu. Aby dotrzeć do prawdy, należy uruchomić własne wspomnienia. Utwór ma wypływać od autora i dotyczyć jego samego. Nie sztuką jest napisać kilka linijek o Paryżu, stworzyć literacką widokówkę jakiegoś miasta. Prawdziwym wyzwaniem jest oddanie na papier tego, co przeżywa człowiek. To właśnie on powinien stać w centrum poezji i być jej głównym tematem i inspiracją.
W strofie piątej podmiot liryczny ponownie dotyka kwestii tematu współczesnej poezji. W piękny sposób wyraża swoje zdanie na temat tego, jacy ludzie byli w polskiej literaturze opisywani.
nie opisuj anioła
opisz człowieka
którego minąłeś wczoraj
Tymi słowami podmiot liryczny zaznacza, jak małą wagę polscy poeci przywiązywali do wydarzeń z dnia codziennego. W naszej rodzimej literaturze wiele jest utworów o bohaterach, pięknych kobietach i wielkich czynach.
Falkiewicz Andrzej, cztery spojrzenia na Różewicza, „twórczość” 36 (1980) nr 8 (421), s. 59-82.
Jaworski S., Piszę więc jestem. O procesie twórczym w literaturze, Kraków 1993, s. 102-106.
Kłosiński Krzysztof, Imię róży, „Pamiętnik literacki”, 90 (1990), z. 1, s. 5-20.
Wiara i niewiara. Droga poetycka Tadeusza Różewicza, „Kwartalnik Artystyczny”, 10 (2002), nr 3(35), s. 45-57.
Legeżyńska Anna, iGest pożegnania. Szkice o poetyckiej świadomości elegijno-ironicznej, Poznań 1999.
M. Dąbrowski, Różewicz [hasło w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, red. A. Hutnikiewicz, A. Lam, PWN, Warszawa 2000, s. 112.↩
Autotematyczna literatura [hasło w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Ossolineum, Wrocław 2000.↩
Lustro [hasło w:] W. Kopaliński, Słownik symboli,↩
Lustro [hasło w:] W. Kopaliński, Słownik symboli↩