U. Eco, Poetyka dzieła otwartego
Dzieło sztuki – jest tak skomponowane przez autora po to aby każdy odbiorca mógł odtworzyć oryginalny jego kształt stworzony w wyobraźni twórcy. W tym sensie autor tworzy dzieło zamknięte. Z drugiej zaś strony każdy człowiek ma odmienny gust, kulturę uprzedzenia zatem odtworzenie pierwotnego dzieła dokonuje się z indywidulanej perspektywy.
Każde ukończone i zamknięte dzieło jest tak naprawdę dziełem otwartym poddającym się różnym interpretacjom. Każda percepcja dzieła jest więc zarazem interpretacją i wykonaniem, gdyż w trakcie każdej z nich dzieło ożywa na nowo w oryginalnej perspektywie.
„Poetyka dzieła otwartego zmierza do inspirowania u interpretatora „aktów świadomej swobody” do uczynienia z niego aktywnego ośrodka niewyczerpanej sieci powiązań, którym ma on naddać własny kształt, nie będąc skrępowanym przez konieczność wynikającą z określonych zasad organizacji danego dzieła”
Ilustrację „otwartego” charakteru sztuki w nowoczesnym tego słowa znaczeniu znajdziemy w sztuce baroku. Forma baroku jest dynamiczna. Dąży do nieokreśloności efektu poprzez grę pełni i pustki, światła i cienia, poprzez krzyżowanie planów, elastyczność linii i sugeruje stopniowe rozszerzanie się przestrzeni. Dzieła baroku zmuszają widza do ciągłej zmiany punktu widzenia, do oglądania dzieła w coraz to inny sposób jakby podlegało ono nieustannym zmianom.
Na pograniczu oświecenia i romantyzmu zaczyna zarysowywać się koncepcja „poezji czystej”. Nastaje tak zwana „wolność” poety. Poezja jako sztuka o niesprecyzowanym znaczeniu. „Jeżeli utwór budzi wiele domniemań, ma wiele znaczeń, a przede wszystkim ma niejedno oblicze, a więc kiedy może być rozumiany i podziwiany na różne sposoby, wtedy bez wątpienia jest dziełem godnym najwyższej uwagi jako czysty wyraz osobowości twórczej” Jednak należy wystrzegać się narzucania czytelnikowi od razu jednoznacznej interpretacji tekstu. Autor stawia sobie za zadanie uaktywnić świat wewnętrzny odbiorcy tak aby z głębi swojej istoty odpowiedział na przesłane w dziele wezwanie.
Wiele dzieł literatury współczesnej korzysta z symbolu po to aby przekazać to co nieokreślone i nakłonić do coraz to nowych reakcji i interpretacji. Typowymi przykładami dzieł „otwartych” są utwory Kafki. W dziełach tych żaden symbol nie jest jednoznaczny, nie może powołać się na żadną encyklopedie. W istocie dzieła są niewyczerpane i otwarte gdyż są wieloznaczne. Świat uporządkowany według powszechnie uznanych praw został w nich zastąpiony przez świat nieposiadający punktów orientacyjnych.
„Otwarcie” jako intelektualna współpraca odbiorcy, który powinien swobodnie interpretować dzieło sztuki już stworzone, zorganizowane i wyposażone w strukturę (nawet jeśli ta struktura dopuszcza nieskończoną wielkość interpretacji).
„Dzieło w ruchu” odbiorca organizuje utwór i nadaje mu strukturę w materialnej współpracy z autorem, współuczestniczy w tworzeniu dzieła. Dzieła te nie ograniczają się bynajmniej do dziedziny muzyki , interesujące jego manifestacje spotykamy w dziedzinie sztuk plastycznych. Istnieją takie dzieła, które mogą przekształcać się w obecności odbiorcy. W literaturze przykładem „dzieła w ruchu” jest księga Mallarmego. Dzieło miało w interpretacji poety miało stanowić cel ostateczny nie tylko jego twórczości, ale wręcz całego świata. Mallarme dzieła nie ukończył. Księga miała być budową „otwarta” i mobilna. W księdze nawet strony nie miały określonej kolejności. Utwór miał składać się z szeregu oddzielnych zeszytów, które dowolnie można by było odczytywać. Dawało to niesamowicie wiele możliwości. Księga miała stać się światem odnawiającym się nieustannie w oczach czytelnika. Miała ukazywać coraz to nowe aspekty wielorakości absolutu, którą utwór wedle intencji autora, powinien nie tyle wyrazić ile zastąpić i zrealizować.
Ryzykowną jest rzeczą twierdzić, że metafora, lub symbol poetycki, utwór muzyczny czy forma plastyczna pozwalają głębiej poznać rzeczywistość niż narzędzia logiki. Sztuka nie poznaje świata lecz go dopełnia.
Poetyka dzieła „otwartego” czy też dzieła w ruchu niesie w sobie mniej lub bardziej wyraźne echo pewnych tendencji nauki współczesnej. Zarówno w dziele Mallarmego jak i w kompozycjach muzycznych obserwujemy dążenie aby wykonanie dzieła nie oznaczało jego ostatecznego zdefiniowania. Znamienne tu są słowa, które powinny inspirować działalność twórczą poetów: „Istotne dla rzeczy i świata jest zatem to, ażeby ukazywały się jako otwarte…, aby wciąż obiecywały nam, że zobaczymy jeszcze coś innego.”
Reasumując:
Istnieją dzieła „otwarte” zwane przez nas dziełami w ruchu, których cechą charakterystyczną jest zaproszenie odbiorcy do tworzenia dzieła wspólnie z autorem
W szerszej skali istnieją dzieła (stanowiące jakby rodzaj wobec gatunku ‘dzieł ruchu”), które chociaż fizycznie ukończone, są jednak „otwarte”, gdyż mają zdolność ciągłego rodzenia wewnętrznych relacji: odbiorca ma je odkryć i wybrać spośród sumy wyrażeń zawartych w akcje percepcji.
W istocie każde dzieło sztuki, nawet jeśli powstało przy jawnym lub ukrytym zastosowaniu reguł poetyki konieczności, jest z istoty swej otwarte na potencjalnie nieskończoną serię możliwych interpretacji, z których każda pozwalałaby ożywać dziełu na nowo, wedle jakiejś perspektywy, wedle jakiegoś gustu czy inwidualnego wykonania.
U. Eco, Dzieło otwarte, Poetyka dzieła otwartego, Warszawa, 1973.
Opracował: Maciej Kobylarz.