Rozdział I
Upośledzenie umysłowe w świetle literatury
Pojęcie upośledzenia umysłowego
Bardzo trudno jest sformułować i podać jedną definicję upośledzenia umysłowego, ponieważ jest to zjawisko bardzo skomplikowane pod względem różnorodnych objawów, przyczyn, przebiegu, dynamizmu oraz prognoz1.
Poszukując definicji upośledzenia umysłowego, trzeba zaznaczyć, że istnieje wiele definicji, klasyfikacji i określeń z nim związanych. W ujęciu ogólnym, powszechnym, spotykamy np. takie pojęcia jak:
upośledzenie umysłowe
niedorozwój umysłowy
obniżenie sprawności intelektualnych
oligofrenia
opóźnienie rozwoju umysłowego
oraz niepełnosprawność intelektualna
Pojęcia te używa się zamiennie dla określenia niższej od przeciętnej sprawności intelektualnej.2
Jedną z pierwszych prób określenia pojęcia upośledzenia umysłowego znajdujemy w definicji niemieckiego lekarza psychiatry E. Kreapelina, który dla jego nazwania użył terminu „oligofrenia” i zdefiniował go jako „grupę złożoną pod względem etiologii, obrazu klinicznego i zmian morfologicznych, anomalii rozwojowych, która posiada wspólną podstawę patogenetyczną, a mianowicie totalne opóźnienie rozwoju psychicznego”.3 Klasyfikacja, która oparła się na tej definicji oparta była na ilorazie inteligencji i wyróżniała trzy stopnie upośledzenia umysłowego: idiotyzm (iloraz inteligencji 0-19), imbecylizm (iloraz inteligencji 20-49) oraz debilizm (iloraz inteligencji 50-59).
W literaturze przedmiotu upośledzenie umysłowe postrzegane jest w trzech kontekstach: kliniczno- medycznym, praktycznym i psychologiczno- społecznym4. Z czego w pierwszej grupie są to definicje ujmujące niedorozwój umysłowy jako objaw choroby, ze zwróceniem uwagi na etiologię i patogenezę5.
Zdaniem H. Spionek niedorozwój umysłowy to „ogólne zmniejszenie możliwości rozwojowych spowodowane bardzo wczesnymi, a jednocześnie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w centralnym układzie nerwowym dziecka”6.
W ramach koncepcji kliniczno- medycznej możemy spotkać stwierdzenie, że osoba upośledzona umysłowo postrzegana jest jako jednostka, której nie można pomóc w sensie efektywnej rehabilitacji, ponieważ wiąże się to z ingerencją w biologiczne struktury organizmu. „W przypadku niepełnosprawności umysłowej należałoby zmienić wadliwie działające mechanizmy mózgowe, co zgodnie z obecną wiedzą medyczną jest ciągle jeszcze nierealna. Dlatego też stan ten należy zaakceptować, a osobę upośledzoną otoczyć opieką, najlepiej umieszczając ją w specjalnie do tego przygotowanych instytucjach”7.
Analizując definicję K. Kirejczyka czytamy, że upośledzenie umysłowe to istotnie niższy od przeciętnego w danym środowisku ( o co najmniej dwa odchylenia standardowe) globalny rozwój jednostki z nasilonymi trudnościami w zakresie uczenia się i przystosowania, który jest spowodowany we wczesnym okresie rozwojowym często przez czynniki dziedziczne, wrodzone i nabyte po urodzeniu wywołujące trwałe zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego8
Drugą grupę stanowią definicje, które mają charakter prawno – administracyjny.
Definicje te konstruowane są na potrzeby orzecznictwa o stopniu utraty zdrowia i inwalidztwie9
W trzeciej grupie znajdują się definicje psychologiczne upośledzenia umysłowego, różniące się liczbą oraz rodzajem kryteriów, według których ocenia się ten stan. Dla przykładu może być definicja proponowana przez American Assocation on Mental Retardation podająca, że upośledzenie umysłowe „jest szczególnym stanem funkcjonowania, który zaczyna się w dzieciństwie i charakteryzuje się ograniczeniem zarówno inteligencji jak i umiejętności adaptacyjnych. Odzwierciedla umiejętność dopasowania się osoby do struktury i oczekiwań środowiska”10
B. Szluz, Pomoc dzieciom i młodzieży niepełnosprawnym intelektualnie, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. 2006, s.17↩
J. Kostrzewski: Ewolucja poglądów AAMR dotyczących niedorozwoju umysłowego od Ricka Hebera (1959) do Ruth Luckasson i nn. (1992), (w:) Roczniki pedagogiki specjalnej, pod. red. J. Pańczyk, t. 8, Warszawa 1997, s. 210.↩
J. Wyczesany: Pedagogika upośledzonych umysłowo, Kraków 2006, s. 18.↩
Sękowska Z.() Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2001, s. 215↩
tamże, s. 215↩
B. Szluz, Pomoc dzieciom i młodzieży niepełnosprawnym intelektualnie, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. 2006 s. 22↩
Z. Gajdzica, Edukacyjne konteksty bezradności społecznej osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007, s. 43↩
B. Szluz, Pomoc dzieciom i młodzieży niepełnosprawnym intelektualnie, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. 2006 s.24↩
Tamże s.18↩
Z Gajdzica. , Edukacyjne konteksty bezradności społecznej osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2007, s 47↩