Zboża jako podstawowe rośliny użytkowe.

Historia udomowienia roślin:

1. kiedy zostały wzięte do uprawy?

2. które gatunki traw wzięto do uprawy?

3. gdzie rozpoczęto uprawy?

1. Współczesne rośliny uprawne różnią się od dzikich przodków, np. Triticum boeticum i Triticum monococcum.

2. Współczesne rośliny mogły zmieniać się morfologicznie i genetycznie w okresie uprawy (8000 lat), np. przez krzyżowanie się z innymi gatunkami traw

3. Dzicy przodkowie traw mogli wyginąć.

Pierwotne rośliny uprawne, np. pszenica i jęczmień powstały z form dzikich celowo wziętych do uprawy.

Wtórne rośliny uprawne wykształciły się z chwastów pierwotnych roślin uprawnych (później zostały wzięte do uprawy), np. żyto, owsy, konopie (Vavilov, 1926).

Pierwotne rośliny uprawne – najstarsze zboża Starego Świata:

• pszenica płaskórka (Triticum dicoccum)

• pszenica samopsza (Triticum monococcum)

Wtórne rośliny uprawne – najstarsze zboża Starego Świata:

• jęczmień dwurzędowy

Triticum boeticum:

• trawa występująca na skałach bazaltowych od 600 do 2000m n.p.m.

• kłosy rozpadają się przy dojrzewaniu

• występowanie: Turcja, Izrael, Jordania, Syria, Irak, Iran.

Pszenica płaskórka (Triticum dicoccum):

• pochodzi od pszenicy płaskówkowatej (Triticum dicoccoides)

• do średniowiecza była powszechnie uprawiana na ziemiach Polski

• obecnie jest w uprawie na Zakaukaziu, w środkowej Azji, w Hiszpanii i Maroku.

Jęczmień dwurzędowy (Hordeum distichon):

• pochodzi od Hordeum spontaneum

Do uprawy wzięto trawy występujące w strefie lasów parkowych i na stepach (a więc w klimacie o suchych latach i wilgotnych zimach), które mogą też zajmować siedliska antropogeniczne (jako apofity). Trawy te mają duże ziarniaki i rozpadające się kłosy. Kiełkują jesienią. W latach o niekorzystnej pogodzie pozostają żywe w glebie do następnego roku. Uprawne mają nierozpadające się kłosy i wszystkie ziarniaki kiełkują w roku wysiewu.

Jak przebiegał proces udomowienia traw:

1. zbiór traw z dzikich stanowisk (np. Zizania aquatica – Ameryka Północna, Hordeum distichon – Azja (do 50 – 80 kg/dzień).

2. transport i obróbka – spontaniczne rozsiewanie przy osadach

3. półuprawy (wypalanie, pielenie)

4. spontaniczne krzyżowanie się z innymi trawami.

Gdzie odbywał się proces udomowienia traw – Mezopotamia.

Kiedy odbywał się proces udomowienia traw:

• najstarsze znaleziska sprzed 8 9 tys. lat

• ludność, która zamieszkiwała nasze ziemie w neolicie (od 5 do 4 tys. lat temu) przyniosła ze sobą liczne rośliny uprawne

• pszenice: 4 gatunki, głównie pszenica samopsza (Triticum monococcum) i pszenica płaskórka, jęczmień dwurzędowy, żyto zwyczajne (Secale cereale), proso zwyczajne (Penicum miliaceon), owies głuchy (Avena fatura), groch zwyczajny (Pisum sativum), soczewica jadalna (Lens culinaris), len zwyczajny (Linum usitatissimum).

W epoce brązu (4 – 3,3 tys. lat temu) mniej śladów rolnictwa. W tej epoce uprawiano: 4 gatunki pszenic, proso zwyczajne, żyto pospolite, jęczmień dwurzędowy, owies, groch, soczewica, rzepak (Brassicea napus), bób (Vicia fabu).

W epoce żelaza (od 3,3 tys. lat temu do dziś) pszenicę paskówkę wyparły inne zboża, głównie: pszenica orkisz (Triticum spelta) – dziki przodek nie jest znany, pszenica zwyczajna (Triticum aestivum), jęczmień zwyczajny (Hordeum vulgare) – dziki przodek nie jest znany, w Europie w uprawie od neolitu.

Od połowy XX wieku do teraz produkcja zboża na świecie podwoiła się (lata 1950 – 2000), zaś powierzchnia uprawy zmniejszyła się. Grunty orne utrzymują się na stałym poziomie. Produkcja zbóż rośnie, ponieważ rośnie liczba ludzi.

Światowa produkcja zbóż na głowę 250kg/rok, obecnie wzrosła do 300kg/rok.

Największym eksporterem zbóż są:

• Chiny

• USA

• Argentyna

Po co uprawiamy jęczmień:

• na słód, z którego robi się piwo

• na paszę

• na kaszę jęczmienną

• na kaszę gryczaną

Zielona Rewolucja (lata 60-te XX wieku, Norman Borlaug):

• edukacja rolna

• zmiana struktury pól

• wprowadzenie nowych odmian zbóż

• nawadnianie

• mechanizacja prac

• środki ochrony roślin

• nawożenie (nawozy sztuczne)

Zielona rewolucja upowszechniła rolnictwo intensywne, nowoczesne, lecz nieprzyjazne dla środowiska oraz zdrowia ludzi.

Udział gatunków zbóż w światowej produkcji:

1. pszenica (najwięcej)

2. kukurydza

3. ryż

4. jęczmień

5. proso (drobne i gruboziarniste)

Pszenica zwyczajna (Triticum aestivum) – wtórna roślina uprawna:

• została udomowiona /pochodzi z Azji Środkowej (Iran)

• obecnie najważniejszy gatunek zbóż na świecie uprawiany od klimatów tropikalnych po subpolarne

• w uprawie od 7 – 8 tys. lat

• powstała ze skrzyżowania Triticum monococcum z trawami z rodzaju Aegilops (obecnie chwasty w uprawach pszenicy)

• w ciepłym klimacie jest wiatropylna, u nas samopylna

• z pszenicy robi się: pieczywo, makaron, kaszę, krędyczki (lubią je Czesi), korowaj – na wesele, jako symbol bogactwa i płodności)

Pszenica twarda (Triticum durum) – znana tylko z uprawy – nie rośnie w Polsce:

• ziarniaki nie są mączne – pszenica twarda jest wysoko glutaminowa, najlepsza do produkcji makaronów.

Pszenica orkisz (Triticum spelta):

• jest w uprawie od neolitu, lecz pospolitsza w epoce brązu i żelaza

• pochodzi prawdopodobnie z Iranu lub z Alp

• dziki przodek nie jest znany

• była uprawiana w starożytnym Rzymie

• uważa się, że poprawia nastrój i opóźnia zmęczenie w czasie wysiłku fizycznego

• obecnie w Polsce uprawia się ją rzadko

Żyto zwyczajne:

• wtórna roślina uprawna

• nie ma dużych wymagań

• nie było uprawiane przez kultury antyczne

• w Europie Środkowej i Północnej jest uprawiana od 600 – 700 roku p.n.e.

• dziś jest najważniejszym zbożem chlebowym w Północnej Europie i na Syberii

• pochodzi od Secale montanum (prawdopodobnie)

• żyto do dziś jest chwastem upraw pszenic lub jęczmienia w Azji Mniejszej

• zachwaszczenie pól żytem wzrasta z wysokością nad poziom morza; żyto korzeni się głębiej i jest odporniejsze na niedobory pokarmowe w glebie i niskie temperatury

Najwięcej żyta produkuje się w:

1. Polska – 23%

2. Rosja (Federacja Rosyjska) – 19%

3. Niemcy – 19%

4. Ukraina – 9%

5. Białoruś – 8%

6. Chiny – 5%

7. Kanada - 2%

8. Turcja – 2%

9. Czechy

10. USA – 1%

Owies zwyczajny (Avena sativa):

• dziki przodek nie jest znany

• w uprawie od neolitu

• może pochodzić od Avena fatura lub od Avena sterilis

Owies szorstki (Avena strigosa):

• w uprawie od neolitu

• z niego produkuje się płatki owsiane górskie, kasze, podpłomyki, kakao owsiane (z mączki owsianej)

• w uprawie występuje od neolitu

• występuje w Karpatach, Alpach

• rośnie na ubogich glebach górskich

• był dawniej uprawiany w Polsce, obecnie występuje tylko jako chwast