BIMEDYKA PYTANIA I ODPOWIEDZI

1. Wyjaśnij pojęcie rozwoju ontogenetycznego.
Rozwój ontogenetyczny to proces rozwoju organizmu od momentu  zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik do chwili śmierci osobnika. Stanowi on łańcuch kolejno po sobie następujących ogniw pewnych specyficznych procesów, o kierunku określonym czynnikami wrodzonymi i warunkami środowiskowymi.
2. Co rozumiesz pod pojęciem rozwoju fizycznego (somatycznego, biologicznego)?
Rozwój fizyczny ( somatyczny lub biologiczny) – to całokształt procesów biologicznych, jakie zachodzą w rozwijającym się organizmie z wyłączeniem sfery psychicznej. Rozwój fizyczny jest procesem, a nie stanem, chociaż w określonych okresach ontogenezy można mówić o stanie rozwoju fizycznego.
3. Wyjaśnij pojęcie rozwoju jawnego i utajonego.
Jawny rozwój charakteryzuje się wzrostem wymiarów ciała oraz zmianą jego kształtu i proporcji.
Utajony rozwój wynika z kolejnych przystosowań biochemicznych i fizjologicznych, w skład których wchodzą skomplikowane reakcje chemiczne, metaboliczne i fizjologiczne umożliwiające wbudowanie substancji pokarmowych w nowe lub odnawiane tkanki organizmu. Tak wiec rozwój utajony jest związany zarówno z substancjami chemicznymi, metabolicznymi i fizjologicznymi czynnościami, jak i przystosowaniem powiększających się narządów i układów,
4. Omów dziedzinę badań i zadania auksologii.
Auksologia – to dyscyplina scalająca naukę o ontogenezie, badająca organizmy żywe w rozwoju osobniczym w zależności od czasu, determinacji genetycznej, wpływów środowiska, zarówno w aspekcie rozwoju biologicznego, jak również psychicznego i motorycznego. W ramach auksologii, zwanej też dewelopmentologią, wydzielić można embriologię, której przedmiot badań stanowią zmiany inwolucyjne człowieka. 
6. Scharakteryzuj jakościowe aspekty rozwoju fizycznego.
Aspekty jakościowe rozwoju fizycznego to wzrastanie, różnicowanie, dojrzewanie i postęp.
a) Wzrastanie – powiększanie ciała:
- Rozrost – zwiększanie się wymiarów i masy tkanek;
- Rozplem – mnożenie się liczby komórek na drodze podziału komórek i powielania kwasów dezoksyrybonukleinowych. 
b) Różnicowanie – doskonalenie struktury (budowy):
Różnicowanie obejmuje następujące rodzaje zjawisk rozwojowych:
- przebudowę struktur komórek i tkanek, czyli cytogenezę i histogenezę;
- grupowanie się tkanek w określone układy i narządy, czyli organogenezę,
- dostrajanie się poszczególnych układów i narządów do pozostałych i formowanie się ogólnych kształtów i proporcji organizmu, czyli typogenezę.
c) Dojrzewanie – doskonalenie się funkcji:
- specjalizacja – kształtowanie się funkcji narządów i układów;
- integracja – dostrajanie się funkcji w ramach całego organizmu.
d) Postęp – doskonalenie organizacji organizmu jako systemu.
7. Omów energetyczno-informacyjne aspekty rozwoju.
Energetyczno-informacyjne aspekty rozwoju to:
a) energetyka – wykorzystanie źródeł energii i koszt energetyczny procesów rozwojowych.
b) informatyka – źródła, charakter i mechanizmy przekazywania informacji.
c) metabolika – mechanizmy stymulacji i charakter przemiany materii. Zjawiska przemiany materii: przyswajanie pokarmów, ich przekształcenia na składniki własnych tkanek czy odkładanie substancji zapasowych określamy jako procesy anabolizmu, zaś zużywanie związków chemicznych organizmu na potrzeby energetyczne ustroju określamy jako procesy katabolizmu.
d) dystrybucja – sposób wykorzystania energii i przemiany materii przez ustrój, jest ona różna w zależności od fazy ontogenezy.
8. Opisz ilościowe aspekty rozwoju fizycznego.
Aspekty ilościowe rozwoju fizycznego to:
a) kinetyka rozwoju – jest to poziom, na jakim przebiega rozwój danego osobnika, np. niższy, normalny, wyższy.
b) Dynamika rozwoju – jest to wielkość przyrostów danej cechy w jednostce czasu, inaczej tempa rozwoju.
c) Rozmach – wielkość zmian względem wyjściowej urodzeniowej lub maksymalnej wielkości cechy.
d) Rytmiczność rozwoju – to różne tempo rozwoju w poszczególnych okresach ontogenezy.
9. Omów związki istniejące miedzy ontogenezą a filogenezą.
Większość badaczy uważa, że rozwój filogenetyczny może być rozpatrywany jako suma kolejnych ontogenez, w czasie których międzypokoleniowo zachodzą na poziomie populacji zmiany genetyczne. Istnieją cechy, których zmiany w ontogenezie maja kierunek zgodny Z kierunkiem filogenezy i takie, których kierunek zmian jest przeciwny temu, jaki miał miejsce w filogenezie. Cechy późno nabyte w filogenezie wykazują największą plastyczność. W wyniku tych zmian następuje dezintegracja morfologiczno-funkcjonalna powodowana zaburzeniem proporcji, np. między wymiarami serca i naczyń, oraz dezintegracja morfologiczna, gdyż kościec musi się rozwinąć jako źródło minerałów, natomiast mięsnie zmniejszają się z pokolenia na pokolenie, a tkanka tłuszczowa zwiększa się.
10. Wymień czynniki wpływające na przebieg rozwoju osobniczego człowieka.
a)czynniki endogenne (wewnątrz)
- genetyczne (determinanty rozwoju)
- paragenetyczne i niegenetyczne (stymulatory rozwoju) tryb i styl życia
b) czynniki egzogenne (na zewnątrz)
- biogeograficzne (klimat) - społeczno – ekonomiczne (poziom wykształcenia)
(modyfikatory środowiskowe)
11.Wyjaśnij pojęcia: genom, kariotyp, allel, homozygota, heterozygota, genotyp, fenotyp.
GENOM – stanowią go 23 chromosomy; jest to podstawowy (pojedynczy) komplet, określany jako haploidalny (n).
KARIOTYP – składają się na niego: autosomy (22 pary) i 1 para chromosomów płciowych.
ALLELE – geny znajdujące się w tym samym locus w chromosomach homologicznych występujące parami; są one różnymi formami tego samego genu. Wyróżniamy: a. dominujące (gdy jeden z nich jest silniejszy) i a. recesywne ( gdy dany allel jest słabszy).
HOMOZYGOTA – osobnik posiadający dwa jednakowe allele danego genu w chromosomach homologicznych. Wyróżniamy: h. dominującą, h. recesywną.
HETEROZYGOTA – osobnik posiadający dwa różne allele danego genu.
GENOTYP – skład genetyczny organizmu.
FENOTYP – określa ujawnione przez osobnika w danym środowisku cechy uwarunkowane genetycznie. Wygląd danego osobnika, za pomocą, którego określa się rodzaj allel występujących w jego genomie.
12. Porównaj przebieg mitotycznego i mejotycznego podziału komórki. 
MITOZA MEJOZA
1. Zachodzi w komórkach somatycznych
2. Obejmuje 1 podział
3. Po podziale z 1 komórki macierzystej powstają 2 komórki potomne
4. Liczba chromosomów nie zmienia się. 1. Zachodzi w komórkach macierzystych gamet i zarodników
2. Obejmuje dwa podziały
3. Po podziałach z 1 komórki macierzystej powstają 4 komórki potomne
4. Liczba chromosomów zmniejsza się o połowę (przechodzi ze stanu diploidalnego 2n w haploidalny 1n).
Profaza
-trwa krótko
-chromosomy dzielą się na 2 chromatydy Profaza I
-trwa długo w 5 stadiach:
leptoten, zygotę, pachyten, diploten, diakineza
-następuje koniugacja chromosomów homologicznych
-zachodzi crosing-over
Metafaza
-chromosomy podzielone są na 2 chromatydy ustawiają się w płaszczyźnie równikowej wrzeciona kariokinetycznego Metafaza I
-tetrady (para chromosomów homologicznych podzielonych na 4 chromatydy) ustawiają się w płaszczyźnie równikowej wrzeciona kariokinetycznego 
Anafaza 
-do biegunów komórki rozchodzą się Anafaza wyniku skracania się włókien wrzeciona kariokinetycznego chromatydy Anafaza I
-do biegunów komórki rozchodzą się w wyniku skracania włókien wrzeciona kariokinetycznego chromosomy
Telofaza
-chromatydy osiągają biegun komórki
-powstają 2 jądra potomne o dipojdalnej liczbie chromosomów 
-zachodzi cytokineza 
-powstają 2 komórki potomne. Telofaza I
-chromosomy osiągają biegun komórki
-powstają 2 jądra potomne o 1n liczbie chromosomów 
-nie zachodzi cytokineza.
II podział Mejozy
-powstają 4 komórki potomne o haplojdalnej liczbie chromosomów w jądrach.
ZNACZENIE 
Mitozy Mejozy
Przyczynia się do podwajania liczby komórek, do ich namnażania, namnażania to prowadzi do przyrostu masy ciała organizmu i jego wzrostu. Redukuje liczbę chromosomów, co prowadzi do powstawania haplojdalnych komórek jajowych plemników, a także zarodników.
Zapewnia rekombinację materiału genetycznego podczas crosing-over.
Umożliwia niezależna segregację chromosomów matki i ojca w anafazie I.
Następstwem jest przekazywanie tej samej informacji genetycznej. Następstwem jest zmienność informacji genetycznej.
13. Omów budowę i funkcje kwasów nukleinowych.
Budowa DNA – pod względem budowy chemicznej DNA jest stosunkowo prostą substancją. Podstawową jednostką, z której zbudowany jest ten kwas jest nukleotyd. Każdy nukleotyd składa się z cukru (5-węglowego zwanego dezoksyrybozą), cząsteczki kwasu fosforowego (fosforanu) jednej z czterech zasad należących do grupy puryn (adenina i guanina) lub pirymidyn (cytozyna i tymina).
Wobec tego, że nukleotydy różnią się od siebie jedynie zasadą mogą występować ich cztery rodzaje. Następnie pod względem budowy przestrzennej DNA ma postać podwójnie spiralnie skręconych łańcuchów polinukleotydowych. W takich podwójnych łańcuchach cukry powiązane są za pomocą cząsteczki kwasu fosforowego mieszczą się na zewnątrz spirali, a do wewnątrz skierowane są zasady purynowe i pirymidynowe nukleotydów obu łańcuchów. Znajdujące się naprzeciwko siebie zasady obu spiralnie skręconych łańcuchów łącza się miedzy sobą dość słabymi wiązaniami chemicznymi tworząc jakby poprzeczne szczeble spiralnie skręconej drabiny. Zasady tworzą ściśle określone pary:
G-C - purynowe
A-T – pirymidynowe
Funkcje DNA – w DNA zawarta jest informacja o rodzaju białka, jakie ma powstać w komórce. Informacja ta zapisana jest poprzez kolejność ułożenia nukleotydów w łańcuchach DNA. Przy czym informacja ta o niezmienionej postaci przekazywana jest do komórek potomnych, a w związku z tym i DNA musi być przekazywany do komórek potomnych w niezmienionej postaci. Możliwe jest to dzięki zdolności kwasu dezoksyrybonukleinowego do samopowielania, a wiec replikacji. Autoreplikacja DNA odbywa się w interfazie, a wiec w czasie, gdy komórka jest w tzw. czasie spoczynku, gdyż nie dzieli się. 
Jak zatem przebiega powielanie molekuły DNA przy jednoczesnym zachowaniu jej złożonej struktury?
Podczas replikacji DNA dwie spiralnie skręcone nici stopniowo rozplatają się uwalniając pojedyncze nici, które tworzą tzw. widełki replikacji w kształcie Y. Na pojedynczych niciach odchodzących od widełek następuje synteza nowych komplementarnych nici. Naprzeciwko adeniny nici wyjściowej może pojawić się tylko tymina nici nowopowstającej, a naprzeciw cytozyna tylko guanina i odwrotnie. Tak, więc znaczenie podwójnej budowy DNA i komplementarności zasad odgrywa zasadniczą rolę w procesie replikacji kwasu DNA. Syntezę nowych nici umożliwiają specyficzne enzymy zwane DNA – polimeryzami, a naturalnym warunkiem jest obecność w komórce surowców potrzebnych do ich syntezy, a wiec nukleotydów. Synteza nowych nici odbywa się odcinkami nazywanymi fragmentami okazaki na cześć ich odkrywcy. W jądrze znajdują się również specjalne enzymy, które zajmują się naprawianiem błędów podczas replikacji tzn. usuwają omyłkowo wbudowane nukleotydy, a na ich miejsce wprowadzają nowe – właściwe tak, aby nowa nić była w pełni komplementarna do macierzystej. Zjawisko replikacji DNA powtarza się cały czas w nowopowstałych komórkach potomnych celem zachowania ciągłości informacji genetycznej i nosi nazwę semikonserwatywnego odtwarzania DNA.
Budowa RNA – pod względem budowy chemicznej RNA jest podobny do DNA. Również jego podstawowym składnikiem jest nukleotyd. Jednak zamiast cukru dezoksyrybozą występuje cukier zwany rybozą oraz kwas ten różni się zasadą, pirymidynową, bo zamiast tymina występuje uracyl. Pozostałe zasady to adenina, guanina i cytozyna są takie same. RNA występuje w jądrze komórkowym i poza nim.
Pod względem budowy strukturalnej RNA jest jednoniciowy. Występuje w trzech postaciach, co wiąże się z funkcjami, jakie pełni podczas biosyntezy białka, w której bierze bezpośredni udział. Rodzaje:
- iRNA – informacyjny, matrycowy
- tRNA - transportowy
- rRNA – rybosomalny.
14. Przedstaw podobieństwa i różnice w budowie i funkcjach DNA i RNA.
DNA RNA
- występuje w jądrze komórkowym;
- zbudowany z dwu komplementarnych nici skręconych wokół własnej osi – tworzącej helisę;
- cukier dezoksyryboza;
- zasady azotowe AGCT;
- występuje w jednej postaci;
- trwały, jest matrycą zawierającą informacje o syntezie białek;
- pośredni udział w biosyntezie białek. - występuje w jądrze komórkowym i poza nim;
- zbudowany z jednej nici;
- cukier ryboza;
- zasady azotowe AGCU;
- występuje w trzech postaciach iRNA, tRNA, rRNA.
- Nietrwały okres półtrwania;
- Bezpośredni udział w biosyntezie białek.
15.Omów przebieg procesu biosyntezy białka.
Molekuły białek podobnie jak DNA zbudowane są z długich łańcuchów polimerów, które jednak składają się nie z 4, a z 20-tu różnych ogniw aminokwasów. W skład określonego białka wchodzi kilkaset, a nawet kilka tysięcy cząsteczek aminokwasów.
Białka (enzymy) różnią się między sobą ilością, składem i kolejnością ułożenia w szeregu podstawowych ich składników – aminokwasów, Zmiana jednego czy kilku aminokwasów w cząsteczce enzymów powoduje zmianę, a czasem utratę jego właściwości jako katalizatora reakcji chemicznych. Stałość właściwości dziedzicznych organizmu polega na stałości wytwarzania tych samych rodzajów białek. Powstaje, więc pytanie, w jaki sposób aminokwasy tego samego rodzaju są stale układane w białkach w tej samej ilości i kolejności.
W jaki sposób potrafią się one połączyć w takie same długie i skomplikowane łańcuchy?
Odpowiedzią na to pytanie jest poznanie zasad kodowania i odczytu informacji genetycznej. Nośnikiem informacji genetycznej jest kwas DNA.
BIAŁKA (enzymy)
zapoczątkowują, przyśpieszają, hamują, znoszą
↓
REAKCJE CHEMICZNE
↓
METABOLIZM ORGANIZMU
↓
CECHA
Droga prowadzona od genu do cechy jest długa. W cząsteczce DNA występują 4 rodzaje nukleotydów. Konkretnemu aminokwasowi odpowiadają 3 kolejne nukleotydy tworzące kodon. 4 nukleotydy w różnych układach trójkowych mogą utworzyć 64 kodony. Spośród nich 61 odpowiada określonym aminokwasom, a 3 stanowią kodony terminalne łączące łańcuch polipeptydowi. Wobec istnienia tylko 20-tu aminokwasów kod genetyczny, a więc sposób zapisu informacji w genach jest niejednorodny, a więc ten sam aminokwas może być wyznaczony przez więcej niż jeden kodon.
16. Wyjaśnij, na czym polega genetyczne sterowanie rozwojem.
Genetyczna kontrola rozwoju jest realizowana na drodze:
- powtarzalności (kopiowania) materiału genetycznego w komórkach, co gwarantuje identyczność genetyczną komórek potomnych,
- zakresu i ilości wytwarzanych białek,
- tempa procesów biochemicznych i fizjologicznych rzutujących miedzy innymi na tempo procesów rozwojowych,
- sposobu odpowiedzi organizmu na bodźce środowiskowe.
Rozwój osobnika przebiega wg własnego szlaku rozwojowego w określonym genetycznie kanale rozwojowym. Genotypy o podobnym lub zbliżonym wyposażeniu gamet kształtują swoje cechy w trakcie ontogenezy w zależności od odziedziczonego, genetycznie zdeterminowanego tempa rozwoju i czasu jego wyhamowania.
17. Wyjaśnij pojęcie jakościowych cech fenotypu człowieka – podaj przykłady.
CECHY JAKOŚCIOWE – zdeterminowane są genetycznie w sposób bezpośredni i niezmienny. Na cechy te nie mają wpływu czynniki paragenetyczne i środowiskowe. Są to np. liczba kręgów w kręgosłupie, liczba palców u rąk i nóg, liczba żeber, grupa krwi, struktura tęczówki oka. Zakres zmienności tych cech jest warunkowany genetycznie w ramach charakterystycznych właściwości danego gatunku.
18. Wyjaśnij pojęcie ilościowych cech fenotypu człowieka – podaj przykłady.
CECHY ILOŚCIOWE – są zdeterminowane dużą liczbą „słabo działających genów” w podobnym kierunku, czyli są poligenetyczne. Ponieważ jednak geny mogą tworzyć różne kombinacje, stąd własnością tych cech jest gama form i wielkości przejściowych. Przykładem tych cech są: wysokość i masa ciała, pigmentacja, inteligencja. Cechy ilościowe charakteryzuje zmienność ciągła między skrajnymi kategoriami, kategoriami większość osobników posiada ich pośrednie wartości. 
20. Omów mechanizmy oddziaływania matki na rozwój płodu.
a) Matka wpływa na dziecko w czasie ciąży, poprzez właściwości swego genotypu, w sensie genetycznie zdeterminowanych właściwości środowiska wewnętrznego jej organizmu (konstytucja fizyczna), możliwy jest wpływ metabolizmu organizmu danej matki na rozwój śródmaciczny implantowanego płodu;
b) należy się liczyć z wpływem nieprzekazywalnego przez matkę zestawu genów, które są jednak właściwe matce;
c) matka przekazuje dziecku pewną ilość cytoplazmy w jaju, która może wpływać na rozwój zarodka (dziedziczenie cytoplazmatyczne). Ilość cytoplazmy w plemniku ojca jest minimalna.
d) tryb życia matki w czasie ciąży, skorelowany z jej nawykami, sposobem żywienia itp.
21.Wymień zasadnicze grupy elementów środowiska zewnętrznego. 
Zasadnicze grupy elementów środowiska zewnętrznego są następujące:
1) Elementy biogeograficzne (modyfikatory naturalne):
a) fauna i flora otoczenia,
b) zasoby mineralne i wodne w otoczeniu oraz skład powietrza,
c) klimat,
d) ukształtowanie terenu,
e) radiacje oraz pole elektryczne i magnetyczne,
f) siła grawitacji i przyśpieszeń,
g) inne, także nieznane dotychczas elementy.
2) Elementy społeczno – ekonomiczne (modyfikatory kulturowe):
a) wysokość dochodów (zamożność),
b) poziom wykształcenia oraz kultury rodziców,
c) wielkość i charakter środowiska społecznego,
d) tradycje i zwyczaje społeczne.
22. Wyjaśnij pojęcia: adaptacja genetyczna, adaptabilność, adiustacja-podaj przykłady.
ADAPTACJA GENETYCZNA – genotypowe przystosowanie gatunku i konkretnych jego populacji do określonych nisz ekologicznych. Adaptacja jest, więc wynikiem mechanizmów ewolucyjnych i reguluje częstość genów w populacji.
Przykład: selekcja, zgon osobników nieprzystosowanych, przeżycie przystosowanych – skutki w filogenezie.
ADAPTABILNOŚĆ – (przystosowalność, zdolność przystosowania) nieodwracalne zmiany w trakcie rozwoju osobniczego nieutrwalające się w cechach dziedzicznych; w zasadzie nie może być szacowana u jednostek, bowiem realizują one określony tor rozwojowy. Nie można wiec mówić o odziedziczalności adaptabilności. Można ja natomiast szacować u osobników identycznych genotypowo rozwijających się w różnych warunkach.
Przykład: zmiany budowy kości, przyrost liczby komórek, zmiany charakteru – skutki w ontogenezie.
ADIUSTACJA – morfologiczne lub funkcjonalne zmiany trwałe organizmu, zmiany, które są jednak odwracalne. 
Przykłady: aklimatyzacja, zahartowanie, zmiany behawioru, przerost roboczy komórek mięśniowych, zwiększenie masy komórek tłuszczowych.
23. Scharakteryzuj wpływ klimatu na budowę i przebieg rozwoju fizycznego człowieka.
CECHY KLIMATU, na które składa się temperatura, wilgotność i ciśnienie powietrza, nasłonecznienie, ruchy powietrza – kształtują wiele właściwości fizjologicznych i właściwości rozwoju morfologicznego. Najodpowiedniejszy dla przebiegu rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowany ciepły o temp. ok. 18-25 C.
W tych warunkach najszybsze jest dojrzewanie biologiczne oraz najdłuższy okres płodności kobiet. Różnice klimatyczne nie powodują jednak zasadniczych różnic w tempie wzrastania i w czasie dojrzewania.
W klimacie tropikalnym i zimnym stwierdza się pewną tendencję do opóźnienia rozwoju.
Silne nasłonecznienie zwiększa liczbę erytrocytów stężenie wapni, a zmniejsza stężenie glukozy we krwi.
Obniżenie temp. powoduje zwiększenie stężenia całkowitej ilości białka w ustroju, zwiększenie objętości krwi, ciśnienia rozkurczowego i wzrost aktywności hormonalnej niektórych gruczołów wydzielania wewnętrznego.
Zachodzi też związek między roczną temp. a masą ciała. U mieszkańców terenów gorących – tropikalnych, mniejszy jest ciężar ciała, mniejszy jest poziom przemiany materii i zapotrzebowania na pokarm. Na terenach zimnych oprócz większego ciężaru ciała dzieci posiadają nieco krótsze szyje, dłonie i stopy.
Klimat może być czynnikiem sprzyjającym długowieczności. Jako taką sferę klimatyczną wskazuje się obszary kontynentalne i górskie, o dużym nasłonecznieniu, małej wilgotności oraz chłodnych nocach w czasie upalnego lata.
24. Omów wpływ wysokości nad poziomem morza na niektóre właściwości fizjologiczne człowieka.
Wysokość nad poziomem morza wpływa na rozwój człowieka. U mieszkańców wysokich gór stwierdza się szereg zmian we właściwościach fizjologicznych krwi, np. większą liczbie czerwonych ciałek krwi, niższe wartości ciśnienia tętniczego, zwolnioną pracę serca, większe stężenie hemoglobiny. Z cech morfologicznych lepiej rozrasta się klatka piersiowa mierzona np. obwodem.
25.Wyjaśnij, na czym polega modyfikujące działanie społeczno – ekonomicznych czynników rozwoju.
Czynniki społeczno ekonomiczne:
1. wielkość zamieszkiwanej aglomeracji (duże miasto, małe miasto, wieś),
2. poziom wykształcenia 
3. zawód lub rodzaj wykonywanej pracy
4. liczba dzieci w rodzinie
5. warunki mieszkaniowe
6. sytuacja rodzinna
7. tradycje i zwyczaje społeczne.
Przyspieszone wzrastanie i szybsze dojrzewanie dzieci w środowiskach miejskich wynika z lepszej opieki i warunków życia. Ważny jest też wpływ bodźców działających na układ nerwowy i narządy zmysłów (telewizja, kino, reklamy). Opóźnienie rozwoju dzieci wiejskich wynika zarówno z braków w higienie i opiece lekarskiej, jak i z przeciętnego gorszego, bardziej monotonnego odżywiania, często wczesnego obciążenia praca fizyczną.
Stwierdza się też związek między wykształceniem rodziców a tempem wzrastania i czasem dojrzewania dzieci. Najwyższe wartości cech somatycznych i najszybsze dojrzewanie występuje u dzieci rodziców posiadających wyższe wykształceni, którym ustępują dzieci rodziców z wykształceniem średnim a zwłaszcza podstawowym.
Często za czynnik rozwoju uważa się wielkość rodziny. Wiąże to bowiem niektóre elementy paragenetyczne i środowiskowe, a więc wpływ kolejności urodzenia, wieku rodziców, odległości czasowej między kolejnymi ciążami, z podziałem dochodu przypadającego na jednego członka rodziny, zagęszczeniem mieszkania czy wykształceniem rodziców. Dzieci pochodzące z rodzin wielodzietnych cechuje gorszy rozwój fizyczny niż dzieci z rodzin małodzietnych.
Przeżycia psychiczne mogą powodować zwolnienie tempa rozwoju. Pobyt dziecka w żłobku rozluźnia więzy psychiczne z matką i powoduje ograniczenie ruchliwości. Także dzieci pochodzące z małżeństw rozbitych, dotkniętych patologią społeczną, wychowujące się w rodzinach zastępczych, a zwłaszcza w zamkniętych zakładach opieki społecznej, wykazują znaczne opóźnienia rozwoju fizycznego i psychicznego. Zaburzenia rozwoju będące rezultatem nieprawidłowości w środowisku psychospołecznym dziecka określane są jako „nieograniczony zespół opóźnienia rozwoju”
Szkoła a zwłaszcza rozpoczęcie nauki szkolnej, sztywna organizacja zajęć przyczyniając się do ograniczenia ruchliwości dzieci w pierwszych klasach powoduje szereg ujemnych skutków, takich jak: nerwowość dzieci, zaburzenia rozwoju motorycznego czy wady postawy. 
26. Omów wpływ trybu i stylu życia osobnika na przebieg jego rozwoju.
Tryb i styl życia osobnika jest nierozerwalnie związany z czynnikami ekonomicznymi. Znaczącą rolę odgrywa praca fizyczna, sport, ruchliwość spontaniczna, zabawa, sposób i częstość wypoczynku, obciążenie pracą umysłową i spontaniczne tendencje do przemyśleń, stresy związane z własnym temperamentem, sen itp.
Tryb życia dziecka powinien być taki, aby zapewniał dobre samopoczucie i pełny wypoczynek, warunki prawidłowego rozwoju i zdrowia.
Obciążenie pracą, nauką i innymi obowiązkami musi być dostosowane do psychofizycznych możliwości i potrzeb ucznia. Nauka w szkole przebiega zazwyczaj w warunkach niekorzystnych dla zdrowia i rozwoju, tj. często przy wadliwym oświetleniu, niewłaściwej temperaturze i mikroklimacie pomieszczeń. Bardzo ważne jest też regularne spożywanie posiłków oraz dostateczna liczba godzin snu. Na dobry rozwój wpływa też zachowanie ładu i spokoju, zapobieganie chaosowi, podnieceniu i lękom.
Różne formy ruchu i wysiłku fizycznego mogą w odmienny sposób stymulować rozwój kości, wpływać na ich wielkość i kształt. Rola tego czynnika jest szczególnie widoczna w zmianach budowy klatki piersiowej w momencie przyjęcia spionizowanej postawy lub też w rozwoju kończyn dolnych w okresach szczególnej aktywności ruchowej dziecka. 
Umiarkowany ruch i wysiłek fizyczny powodują lepsze ukrwienie chrząstek wzrostowych, aktywizują produkcję i mineralizację tkanki kostnej. Zbyt duże obciążenia wysiłkiem fizycznym w przypadku dzieci i młodzieży nie są wskazane, gdyż hamują rozwój kości i mogą być przyczyną mniejszej wysokości ciała, jak również mogą zaburzać proporcje budowy ciała, np. wywoływać szpotawość czy koślawość kończyn dolnych. Ze zróżnicowanej aktywności ruchowej wynikały także różnice morfologiczne w cechach budowy, np. ludności wiejskiej i miejskiej. W przypadku ludności wiejskiej zaznaczyła się bardziej krępa budowa, szersza miednica, krótsze kończyny dolne i mniejszy zakres ruchów w stawach.
Ruch wpływa na rozrost niektórych tkanek. Następuje także powiększenie wymiarów serca i rozwój naczyń włosowatych. 
Na rozwój elementów szkieletu i mięśni wskazują m.in. badania nad asymetrią ciała człowieka. Wyróżniamy a.funkcjonalną i a.dynamiczną.
27. Podaj przykłady asymetrii funkcjonalnej i dynamicznej.
Asymetrii funkcjonalna-przejawia się jako preferencja do używania kończyn górnych i dolnych, jak również narządów zmysłów leżących po jednej stronie ciała. Preferencja ta ujawnia się podczas wykonywania czynności wymagających udziału tylko jednego organu, a także gdy zachodzi potrzeba przyjęcia roli wiodącej przez jedną z nich podczas wykonywania czynności angażujących obydwa parzyste organy ruchu i zmysłów. Organ wiodący określany jest inaczej jako dominujący, zaś drugi z tej pary, leżący po przeciwnej stronie ciała to organ pomocniczy. Zjawisko przewagi funkcjonalnej nosi nazwę lateralizacji. Asymetria funkcjonalna narządów ruchu jest związana z dominacją ośrodków ruchowych w korze mózgowej przeciwległej półkuli mózgu.
Asymetrii dynamiczna-przejawia się w różnicach zakresów ruchów w stawach położonych prawo- i lewostronnie, w różnicach siły mięśniowej i napięcia mięśniowego. Dominująca kończyna górna charakteryzuje się zwykle większym obwodem, większą siłą mięśni, zręcznością i szybkością ruchów, zaś pomocnicza wykazuje większą wytrzymałość na obciążenia statyczne. Wielkość przejawów asymetrii dynamicznej zależy od rodzaju czynności zawodowych, rodzaju obciążeń wysiłkiem fizycznym, np. pracą zawodową czy formą uprawianego sportu.
28. Jaki jest wpływ wieku rodziców i kolejności urodzenia na rozwój dziecka?
Jeżeli chodzi o zależność między niektórymi cechami dzieci i wiekiem rodziców obserwujemy silniejsze związki w relacji matka – dzieci. Silniejsza korelacja z matką aniżeli z ojcem jest znacznie bardziej wyrazista u dzieci pierworodnych, niż u dzieci pochodzących z porodów następnych.
Wraz z wiekiem pogłębiają się procesy inwolucyjne organizmu człowieka, w tym zmiany w obrębie tkanek i narządów, dotyczące przemian fizjologicznych i biochemicznych, wpływających na aktywność hormonalną oraz właściwości cytoplazmatyczne i immunologiczne tkanek. Zmiany zachodzą także w jakości przemian chromosomalnych, co sprzyja mutacjom. 
Noworodki matek rodzących powyżej 35 roku życia są słabsze biologicznie, częściej rodzą się przedwcześnie i wykazują objawy dystrofii wewnątrzmacicznej; częściej występują u nich powikłania porodowe i trudności adaptacyjne w okresie noworodkowym, co w konsekwencji powoduje zwiększenie ryzyka zgonu. 
Matki młodociane ponoszą większe ryzyko urodzenia dziecka o niższych wymiarach i skróconym wieku ciążowym, a także częściej występują porody martwych płodów. 
Najniższe wymiary ciała mają noworodki pierworodne i prawidłowość ta jest niezależna od wpływu innych czynników. 
29. Scharakteryzuj szerzej wpływ trybu życia matki na przebieg rozwoju dziecka w okresie prenatalnym.
Niedożywienie matek w ciąży często jest powodem zgonu dziecka lub wad wrodzonych bądź upośledzenie rozwoju postnatalnego, jest przyczyna zmian neurologicznych lub trudności percepcyjnych u dzieci. 
Stosowanie przez matkę podczas ciąży nadmiaru leków i środków odurzających nawet pozornie nieszkodliwych np. witamina A może okazać się szkodliwe.
Używanie przez matkę kokainy w czasie ciąży może być przyczyną odklejania łożyska i przerwania rozwoju naczyń krwionośnych, prowadzącego do zmian patologicznych ośrodkowego układu nerwowego płodu. 
Także wdychanie rozpuszczalników organicznych może prowadzić do uszkodzenia mózgu płodu.
Palenie papierosów w czasie ciąży powoduje atrofię i zmniejszenie unaczynienia kosmyków łożyska i upośledzenie krążenia maciczno-łożyskowego. Zwiększa też ryzyko poronienia, podnosi wskaźnik śmiertelności okołoporodowej.
Spożywanie alkoholu w czasie ciąży powoduje upośledzenia umysłowe, zaburzenia zachowania oraz cechy dysmorficzne twarzy, wady wrodzone serca i zaburzenia morfologiczne mózgu. Jest przyczyną poronień i wad rozwojowych. 
Poddanie ciężarnej kobiety działaniu promieni rentgena lub innego typu promieniowania zwiększa ryzyko wad wrodzonych oraz białaczki.
30. Jak rozumiesz złożoność wpływów czynników środowiskowych?
Charakter reakcji organizmu na różnorodne oddziaływanie czynników środowiskowych zależy od rodzaju czynnika, jego intensywności, czasu trwania oraz rezystancji ustroju i jego poszczególnych struktur.
Elementy środowiska składają się z takich, które wchodzą w skład organizmu jako materiały budulcowe lub energetyczne oraz takich, które oddziałując na organizm nie wchodzą w skład jego tkanek. Obie grupy powodują jednak modyfikacje rozwoju w ten sposób, że organizm o identycznym zestawie genów rozwijałby się inaczej przy innym zestawie czynników środowiskowych.
Czynniki środowiskowe, zależne od źródeł ich pochodzenia, dzielimy na modyfikatory naturalne i kulturowe.
Złożoność wpływów czynników środowiskowych polega na tym, iż na przykład określone zespoły czynników ekologicznych tworzą czynniki żywieniowe, lecz są one nierozerwalnie związane z częścią dochodów przeznaczoną na zakup żywności oraz higieną żywienia, a także obciążeniami spowodowanymi charakterem pracy, warunkami bytowymi itp.
31. Omów wpływ żywienia na rozwój dzieci i młodzieży.
Nieprawidłowe odżywianie się kobiety będącej potencjalną matką, następnie kobiety w ciąży oraz sposób żywienia niemowlęcia mogą mieć poważne konsekwencje zdrowotne, które mają wpływ na dalsze życie człowieka. Nawet krótki okres niedożywienia w trakcie rozwoju zarodkowego i płodowego może zredukować liczbę komórek w tkankach przechodzących właśnie okres krytyczny, programując organizm na całe życie. Niedożywione dzieci cechuje opóźnienie rozwoju fizycznego, motorycznego i psychicznego. Mają one bardzo poważne ograniczone zasoby podskórnej tkanki tłuszczowej, jak też tkanki mięśniowej, są zwykle niższe w stosunku do swoich rówieśników, wykazują opóźnione dojrzewanie kośćca oraz dojrzewanie płciowe. 
Niedobory poszczególnych składników pokarmowych, jak np. nienasyconych kwasów tłuszczowych, żelaza, jodu, kwasu foliowego, powodują bądź nieodwracalne wady układu nerwowego, bądź prowadzą do znacznego pogorszenia jego funkcji. Dzieci niedożywione są apatyczne, łatwo się męczą psychicznie i fizycznie, wykazują niezdolność do koncentrowania uwagi i słabsze postępy w nauce. 
Niekorzystny wpływ na rozwój i stan zdrowia człowieka mają nie tylko niedobory żywieniowe, lecz także nadmiar niektórych składników pokarmowych i zbyt duża ogólna kaloryczność pożywienia. Przekarmianie dzieci i młodzieży prowadzące do nadmiernej masy ciała może pozostawić trwały ślad w postaci zwiększenia liczby komórek tkanki tłuszczowej. Osoby takie wykazują dużą skłonność do ponownej otyłości w dalszym życiu. Otyłość jest przyczyną zwiększonej umieralności, a także wielu chorób np. niektórych nowotworów, cukrzycy typu II, chorób okładu krążenia, pęcherzyka żółciowego, zwyrodnienia stawów, zaburzeń rozrodczych.
32. Wymień podstawowe grupy składników pokarmowych i omów funkcje, jakie spełniają w organizmie.
BIAŁKA – stanowią najcenniejszą grupę substancji pokarmowych. Służą one przede wszystkim jako materiał budulcowy. Szczególnie dużo białek potrzebują dzieci i młodzież, u których trwa jeszcze wzrost organizmu. Źródłem białka zwierzęcego są przede wszystkim mięso, mleko, sery. Z produktów roślinnych szczególnie dużo białek zawierają groch i fasola. Białka regulują procesy przemiany materii, procesy wzrastania i dojrzewania człowieka, regeneracje tkanek, reakcje immunologiczne, przystosowanie się do zmian środowiska zewnętrznego i wiele innych funkcji ustroju. Białka budują wiele struktur komórkowych. 
WĘGLOWODANY - zwane inaczej sacharydami lub cukrami, są składnikiem pokarmów wykorzystywanym przez organizm głównie do wytwarzania energii mechanicznej. Stanowią wagowo i kalorycznie największą część naszego pożywienia. Jedząc chleb, bułki, kaszę, makaron lub ziemniaki w rzeczywistości zjadamy cukry. Nie należy sądzić, że wszystkie cukry są słodkie. Istnieje bardzo wiele rodzajów cukrów i charakteryzują się one różnymi właściwościami.
Z chemicznego punktu widzenia wśród węglowodanów występujących w pożywieniu człowieka można wyróżnić m.in.: cukry proste, dwucukry i cukry złożone, czyli polisacharydy.
Z żywieniowego punktu widzenia dzielimy je na węglowodany przyswajalne oraz nieprzyswajalne, określane jako błonnik pokarmowy. Węglowodany przyswajalne stanowią główne źródło energii dla organizmu człowieka. Nadmiar węglowodanów, który nie zostanie wykorzystany zgodnie z aktualnymi potrzebami energetycznymi jest przekształcany w trójglicerydy.
TŁUSZCZE - podobnie jak cukry są dla organizmu materiałami energetycznymi. Jako składniki pokarmowe nazywane są inaczej lipidami i obejmują dużą grupę związków o różnorodnej budowie chemicznej, których wspólną cechą jest nierozpuszczalność w wodzie oraz rozpuszczalność w tzw. rozpuszczalnikach tłuszczowych. Do lipidów należą głównie: trójglicerydy, będące estrami glicerolu i kwasów tłuszczowych, fosfolipidy, glikolipidy i sterole (np. cholesterol).
WODA – jest środowiskiem większości reakcji chemicznych zachodzących w komórce. Należy do niezbędnych składników pokarmowych i stanowi podstawowy składnik wszystkich komórek, tkanek oraz płynów ustrojowych. Bez obecności wody nie mogą zachodzić w ustroju człowieka żadne procesy metaboliczne. Ponieważ organizm człowieka nie może magazynować większej ilości wody, istnieje konieczność stałego jej dostarczania w celu zapewnienia mu prawidłowych procesów życiowych. Utrata 15-20% wody ustrojowej wywołuje śmierć. 
SKŁADNIKI MINERALNE – znajdują się we wszystkich pokarmach. Są one potrzebne do budowy organizmu. Szczególnie dużo składników mineralnych zużywa organizm do budowy kości i zębów. Brak tych składników zwłaszcza u dzieci, prowadzi do groźnych chorób. 
Składniki mineralne dzielimy na makro- i mikroelementy. Do makroelementów niezbędnych w żywieniu człowieka zaliczamy te składniki, na które zapotrzebowanie wynosi więcej niż 100mg dziennie na osobę. Są to: wapń, fosfor, magnez, sód, potas, chlor i siarka. Do mikroelementów wystarczających człowiekowi w ilościach mniejszych niż 100mg dziennie należą: żelazo, jod, cynk, mangan, miedź, kobalt, molibden, fluor, selen i chrom. 
Składniki mineralne spełniają w ustroju różnorodne funkcje. Część z nich stanowi podstawowy materiał budulcowy tkanki podporowej, czyli układu kostno-stawowego, zębów, skóry i włosów. Inne są niezbędne do wytwarzania czerwonych krwinek i hemoglobiny, a niektóre odgrywają ważna rolę w gospodarce wodno-elektrolitowej, utrzymaniu równowagi kwasowo-zasadowej i pobudliwości nerwowo-mięśniowej.
Wapń - jest składnikiem budulcowym układu kostnego. Główne źródło tego pierwiastka w pożywieniu stanowi mleko i jego przetwory, dlatego muszą one wchodzić w skład codziennego jadłospisu. W diecie statystycznego Polaka obserwuje się zbyt niskie spożycie wapnia. Niedobór tego pierwiastka i witaminy D prowadzą do obniżenia jego stężenia we krwi. Objawy tego stanu dotyczą głównie układu nerwowego. 
Fosfor- około 80% obecnego w organizmie fosforu zgromadzone jest w postaci soli wapniowych w szkielecie i zębach. Pozostała jego ilość znajduje się w tkankach miękkich i płynach ustrojowych. Fosfor wchodzi w skład kwasów nukleinowych oraz wysokoenergetycznych związków biorących udział w większości procesów metabolicznych w organizmie.
Magnez - należy do pierwiastków, które występują w różnych produktach w stosunkowo niewielkiej ilości. Większą dawkę tego pierwiastka można sobie zapewnić
spożywając ciemne pieczywo i kasze, zwłaszcza gryczaną. 
Sód - w naturze, w produktach spożywczych występuje w niewielkich ilościach głównym jego źródłem jest dodawany do pożywienia chlorek sodu. Z tego powodu często może dochodzić do nadmiernego spożycia sodu przez osoby lubiące słony smak. Nadmiar sodu zwiększa ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego u osób ze skłonnościami do tej choroby. 
Potas - wspólnie z sodem jest odpowiedzialny w organizmie za utrzymanie ciśnienia osmotycznego w komórkach i płynach ustrojowych. Konieczne jest więc zachowanie odpowiedniego, wzajemnego stosunku między tymi pierwiastkami. 
Chlor- jest anionem przestrzeni komórkowych. Wraz z sodem i potasem bierze udział w regulacji gospodarki wodnej i elektrolitowej, utrzymuje również równowagę kwasowo-zasadową tkanek, bierze udział w przewodnictwie elektrycznym mięśni i nerwów. Chlor występuje ponadto w soku żołądkowym. 
Siarka-stanowi około 0,25% organizmu dorosłego człowieka. Wchodzi w skład niektórych aminokwasów i stabilizuje cząsteczki białek. Jest też niezbędna do wytwarzania mukopolisacharydów – związków o istotnym znaczeniu dla ingerencji tkanki łącznej, zwłaszcza w fazie wzrostu lub leczenia jej uszkodzeń.
Żelazo - jest składnikiem hemoglobiny krwi i pełni ważną funkcję nośnika tlenu w organizmie. Żelazo z pożywienia jest na ogół trudno przyswajalne, zwłaszcza z produktów roślinnych. Dlatego dieta wegetariańska stwarza ryzyko wystąpienia
niedoborów żelaza, zwłaszcza u kobiet i dzieci. Tkankowe niedobory żelaza mogą doprowadzić do obniżenia odporności organizmu. 
Jod – jest niezbędny w produkcji hormonów tarczycy, które pełnia kluczową rolę w regulacji podstawowej przemiany materii i termogenezy, warunkują prawidłowy rozwój oraz funkcjonowanie mózgu i układu nerwowego. Zawartość jodu w pożywieniu zależy od jego zawartości w glebie i wodzie.
Cynk- jest strukturalnym i funkcjonalnym składnikiem około 200 enzymów, niezbędny do syntezy białka i kwasów nukleinowych, produkcji i wydzielania niektórych hormonów, odporności immunologicznej, odczuwania smaku i zapachu. 
Miedź- jest składnikiem wielu enzymów, bierze udział w powstawaniu czerwonych krwinek, transporcie żelaza w organizmie i budowie tkanki łącznej. Podstawowym źródłem miedzi są: mięso, ryby i produkty zbożowe, a także skorupiaki. Niedobory mogą prowadzić do pękania naczyń krwionośnych.
Fluor- ponad 96% fluoru zawartego w organizmie jest zlokalizowane w kościach i w zębach. Niewielkie ilości fluoru mają istotne znaczenie dla prawidłowego rozwoju i budowy kości i zębów, zwiększają odporność emalii zębowej na kwasy organiczne i sprzyjają odnowie tkanki kostnej. Fluor zapobiega rozwojowi drobnoustrojów znajdujących się w osadzie nazębnym. Nadmiar fluoru powoduje u dzieci pojawienie się początkowo przebarwień, a następnie jamek na powierzchni szkliwa zębów; udorosłych przy nadmiarze fluoru występują zaburzenia uwapnienia kości.
Mangan- wchodzi w skład wielu enzymów, ważny dla tworzenia tkanki łącznej i kości, funkcji mózgu i trzustki. Jego niedobory mogą powodować zaburzenia gospodarki węglowodanowej i lipidowej oraz resorpcji kości. Najwięcej manganu dostarcza herbata oraz produkty zbożowe.
Chrom – stabilizuje poziom insuliny we krwi, bierze udział w metabolizmie lipoprotein. Jego niedobór w organizmie zmniejsza tolerancję glukozy i zwiększa zagrożenie hipercholesterolemią. Występuje w zbożach i produktach mięsnych oraz drożdżach piwnych.
Selen- jest składnikiem niektórych enzymów, bierze udział w syntezie hormonów tarczycy. Działa jako antyoksydant, współdziałając z witaminą E. Selenu dostarczają: ryby, mięso, podroby i kukurydza.
Molibden-jest składnikiem niektórych enzymów. Niedobory mogą wywoływać bóle głowy, śpiączkę oraz upośledzać procesy odtruwania organizmu. Źródła molibdenu w pożywieniu to: nasiona roślin strączkowych, warzywa, a także mięso.
Kobalt- składnik witaminy B12, niedobór powoduje zaburzenia erytropoezy. Jego źródła w pożywieniu to zielone warzywa liściaste.
WITAMINY znajdują się w wielu pokarmach, ale nie w jednakowej ilości. Dużo witamin zawierają świeże owoce i warzywa. Witaminy nie służą ani do budowy organizmu ani też nie są substancjami energetycznymi. Brak ich w organizmie powoduje jednak niebezpieczne choroby, gdyż są one składnikami zapewniającymi prawidłowe działanie organizmu.
Witaminy w pożywieniu mogą występować w postaci aktywnej (jako właściwe witaminy) lub jako prowitaminy, które dopiero w ustroju przechodzą w formę aktywną (beta-karoten przechodzący w witaminę A).
Witaminy nie są źródłem energii ani materiałem budulcowym, a ich znaczenie polega na aktywnym udziale w procesach przemiany materii, w których jako katalizatory przyspieszają przemiany różnych związków. 
Witamina A (retinol) - wpływa na rozwój komórek skóry, wzrok i działanie genów. Dużych dawek używa się z sukcesem do leczenia trądziku i pewnych typów niedowidzenia nocnego. Jednakże, dawki powyżej 50 tys. jednostek dziennie brane przez długi okres czasu mogą powodować obciążenia wątroby. Witaminę A można znaleźć w karotenoidach, znanych jako "prowitaminy" jako, że przechodzą one w witaminę A w czasie procesów trawiennych. Znanych są setki karotenoidów. Najbardziej znany to beta-karoten, znajdujący się w warzywach takich jak marchew, szpinak, pomidory, szczypior oraz liście zielonej pietruszki. Karotenoidy są nietoksyczne, nawet w dużych dawkach i wydają się posiadać takie same przeciwutleniające własności ochronne co czysta witamina A.
Witamina C – kwas askorbinowy- spełnia w organizmie wiele istotnych funkcji, jak: stymulacja wytwarzania kolagenu, udział w syntezie hormonów i neutrotransmiterów, zwiększenie przyswajalności żelaza niehemowego, wzmaganie detoksykacji i odporności ustroju. Podstawowe źródła witaminy C to owoce, zielone warzywa i ziemniaki. W stanach głębokiego niedoboru witaminy C rozwija się szkorbut, objawiający się u osób dorosłych krwawieniami, zwłaszcza z dziąseł, nadmiernym rogowaceniem naskórka oraz niedokrwistością; u dzieci oprócz niedokrwistości mogą wystąpić zmiany w kościach, prowadzące do ich deformacji. Ostre niedobory, przyjmują postać szkorbutu, występują obecnie bardzo rzadko.
Kwas foliowy- bierze udział w przemianach aminokwasów i syntezie kwasów nukleinowych, jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu krwiotwórczego i nerwowego oraz do rozwoju wszystkich komórek ustroju. Na niedobory foliałów najbardziej narażone są kobiety w ciąży, niemowlęta, dziewczęta w okresie dojrzewania oraz osoby w podeszłym wieku, u których deficyt foliałów może przyczyniać się do powstawania dysfunkcji umysłowej.
Witamina PP – bierze udział w przemianach białek, tłuszczów i węglowodanów, jest niezbędna do właściwego funkcjonowania mózgu i obwodowego układu nerwowego oraz do syntezy hormonów płciowych, kortyzon, tyroksyny i insuliny,
Witamina E -tokoferole –spełniają funkcje przeciwutleniaczy, tj. zapobiegają w ustroju procesom utleniania kwasów tłuszczowych do związków szkodliwych dla zdrowia. Niedobory mogą sprzyjać chorobom nowotworowym, miażdżycy, hemolizie czerwonych krwinek, dystrofii mięśniowej, zaburzeniom neurologicznym i bezpłodności oraz przyspieszać proces starzenia się ustroju.
Witamina K (fillochinon) - pomaga w wypadku zakrzepów krwi, otacza lekka atmosfera kontrowersji. Jeżeli ktoś cierpi na częste krwotoki z nosa, witamina K może pomóc, chociaż w każdym przypadku należy udać się do lekarza, ponieważ częste krwawienie z nosa może być objawem jakiegoś innego, poważnego problemu szczególnie gdy zdarza się to w czasie ćwiczeń. Nie ma dowodów na to, by aktywnie trenujący sportowcy potrzebowali więcej witaminy K. 
Witamina D (kalcyferol) - może zmniejszać ryzyko zachorowania na zapalenie stawów po doznaniu kontuzji. Na dodatek, ostatnio przeprowadzone badania wskazują, że przedłużone poddawanie się promieniowaniu słonecznemu może zmniejszać ryzyko wystąpienia pewnych nowotworów, prowadząc naukowców do konkluzji o istnieniu związku między witaminą D, a ochroną przed nowotworami. Jako, że stopień w jakim promienie słoneczne penetrują skórę wpływa na ilość wytwarzanej witaminy, używanie przeciwsłonecznych maści ochronnych może ten proces zakłócić. Osoby o ciemniejszej skórze, po to by ich organizm mógł wytworzyć wystarczającą ilość witaminy mogą potrzebować dziesięciokrotnie dłuższego wyeksponowania na działanie promieni słonecznych. 
Witamina B1 (tiamina) - odgrywa kluczową rolę w wytwarzaniu neurotransmiterów, wspomagających funkcje nerwowo-komórkowe. Niektóre badania sugerują, że może pomóc w poprawie funkcji psychicznych u osób cierpiących na zmiany starcze. Niedobory u osób zdrowych zdarzają się rzadko, ale gdy to nastąpi może doprowadzić do poważnych problemów neurologicznych lub zaburzeń pracy serca. 
Witamina B2 (ryboflawina) - pomaga zredukować skutki utleniania w różnych procesach metabolicznych i przyczynia się do znormalizowania wytwarzania energii. Skoro duże ilości witaminy B2 można znaleźć w mięsie i przetworach mlecznych, czyści wegetarianie (ci którzy nie jedzą produktów mlecznych i ryb) powinni spożywać suplement, by ustrzec się przed niedoborem, który może powodować bóle gardła, problemy z rogówką lub poczucie przemęczenia. 
Witamina B5 (kwas pantotenowy)
Ta witamina B- kompleks znajduje się właściwie w każdym pożywieniu. Chociaż w procesie wytwarzania energii spełnia rolę koenzymu, nieznany jest jak dotąd jej udział w wykorzystaniu energii. Niedobory zdarzają się rzadko. Generalnie, wszyscy potrzebujemy witaminę B5, bez większej różnicy w zależności od poziomu aktywności fizycznej. Niedobór może objawiać się przez poczucie przemęczenia, depresję, problemy z sercem, infekcje, osłabienie mięśni i drętwienie. 
Witamina B6 (pirydoksyna) - ma związek z wchłanianiem i rozpadem aminokwasów. Odgrywa rolę w metabolizmie węglowodanów i poprawnym funkcjonowaniu neurotransmiterów. Zwiększone spożycie białek wydaje się wymagać zwiększonego dopływu witaminy B6. Pokarmowymi źródłami witaminy B6, są: steki wołowe, granatowa fasola, kukurydza, wątróbka, ryby i ziemniaki.
Witamina B12 (kobalamina) - jest niezbędna do tworzenia elementów morfologicznych krwi, otoczek nerwowych oraz syntezy białek, bierze udział w metabolizmie tłuszczu i węglowodanów, w syntezie DNA. Jest substancją bardzo ważną dla "oddychania komórek". Osoby, które produkują w żołądku zbyt mało kwasu solnego, mogą utracić zdolność do trawienia witaminy B12, co może powodować poważne problemy, które mogą doprowadzić nawet do chronicznej anemii. Ponieważ występuje głównie w produktach pochodzenia zwierzęcego, jej niedobory stwierdza się głównie u wegetarian.
33. Omów najważniejsze wady w żywieniu o charakterze jakościowym i ilościowym.
Do najważniejszych wad w żywieniu o charakterze jakościowym należą:
- niskie upowszechnianie karmienia piersią dzieci w pierwszym roku życia;
- nieregularne spożywanie posiłków;
- zjadanie ich w pośpiechu i stanach dyskomfortu emocjonalnego;
- niewłaściwa temperatura zjadanych potraw;
- spożywanie żywności zanieczyszczonej substancjami szkodliwymi dla zdrowia bądź zakażonej patogenami.
Nadkonsumpcja sprowadza się do spożywania większej ilości pożywienia aniżeli wynika to z fizjologicznego zapotrzebowania organizmu. Dotyczy to szczególnie:
- zbyt dużej ilości energii pobieranej z pożywieniem, 
- zbyt wysokiej ilości zawartej w pożywieniu energii pochodzącej z tłuszczów;
- nadmiaru tłuszczów zwierzęcych o wysokiej ilości tłuszczów nasyconych, przy zbyt niskiej ilości w racjach pokarmowych tłuszczów roślinnych, zawierających jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe.
Towarzyszy temu zazwyczaj wysoka zawartość cholesterolu w pożywieniu oraz nadmiar łatwo przyswajalnych cukrów prostych i chlorku sodu. Wyżej podane wady w żywieniu sprzyjają przede wszystkim powstawaniu:
- miażdżycy, a na jej podłożu choroby niedokrwiennej serca, zawału mięśnia serca, nadciśnienia oraz udarów;
- otyłości;
- cukrzycy;
- niektórych rodzajów nowotworów,
- próchnicy zębów.
Również nie mniej liczne są wady w żywieniu na tle zbyt niskiej zawartości niektórych składników w pożywieniu. Należy tu wymienić zbyt niska ilość:
- jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, przy zbyt dużej ilości tłuszczów nasyconych, głównie wśród osób dorosłych,
- błonnika pokarmowego,
- jodu, żelaza, wapnia,
- niektórych witamin, głównie C,
- energii i białka w racjach pokarmowych głównie dzieci ze środowisk społecznie zaniedbanych.
34. Przedstaw skutki zdrowotne najczęściej występujących wad w żywieniu.
Skutki zdrowotne niedoborów pokarmowych to m.in.:
- wole endemiczne występujące głównie w woj. Polski Południowej;
- częste występowanie przewlekłych zaparć,
- niedokrwistość z niedoboru żelaza, szczególnie w populacji dzieci i młodzieży oraz kobiet ciężarnych;
- osteoporoza, głównie u kobiet w okresie menopauzy;
- subkliniczne stany niedoboru witamin;
- opóźnienie rozwoju fizycznego i dojrzewania fizjologicznego, głównie dzieci ze środowiska wiejskiego.
35. Na czym polega zależność miedzy rozwojem struktury i funkcji w ontogenezie.
Środowisko wewnętrzne organizmu, mimo istnienia wokół niego zmiennych warunków oraz mimo, że jest w pewnym stopniu układem otwartym, ma swoiste mechanizmy integrujące i utrzymujące stan równowagi – homeostazy. Owe układy autonomiczne zmieniają się w procesie ontogenezy w miarę formowania się organizmu. Stąd też celowe jest omówienie w procesie ontogenezy specyfiki jego funkcji umożliwiających m.in. lokomocję, rozbudowę, przemianę, materii, energii, rozród, koordynacje funkcji czy reaktywność na czynniki zewnętrzne i tryb życia.
36. Opisz przebieg procesu kostnienia kości długich.
Proces kostnienia kości długich przebiega w następujący sposób:
Najpierw w środkowej części trzonu kości następuje przerost i degeneracja chondrocytów (komórek chrzęstnych) i rozwój sieci naczyniowej. Za naczyniami krwionośnymi podążają osteoblasty (komórki kościotwórcze), tworząc pierwotne centra Punkty) kostnienia, które rozrastają się od środka trzonu w obydwu kierunkach modelu chrzęstnego. W późniejszym okresie podobna inwazja naczyń dotyczy nasad kostnych, gdzie powstają wtórne centra kostnienia. 
W procesie tym nigdy nie następuje bezpośrednia przemiana tkanki chrzęstnej w kostną, lecz zawsze najpierw chrząstka zostaje zniszczona, a na tym miejscu dopiero wytworzona jest tkanka kostna. 
Wtórne centra kostnienia występują na obydwu końcach kości długich – w nasadach. W większości kości pojawiają się one przed urodzeniem, jednak powstawanie nowych centów kostnienia trwa aż do okresu pokwitania. 
Pomiędzy nasadą, a trzonem kości, które wykazują już zaawansowany proces kostnienia przez długi czas utrzymuje się chrzęstna płytka wzrostowa. Postępujący w niej rozplem (zwiększenie liczby) chondrocytów (komórek chrzęstnych) powoduje wzrastanie kości na długość. Kostnienie odbywa się wokół środkowej części modelu chrzęstnego, gdy ulegnie już ona uwapnieniu i stopniowej resorpcji (stopniowemu wchłonieniu). Dopiero zarośnięcie chrząstki nasadowej i spojenie nasady z trzonem stanowi zakończenie progresywnego rozwoju tkanki kostnej oraz uformowanie zasadniczego kształtu i wymiarów danej kości (zazwyczaj między 16 a 21 rokiem życia. Ukształtowanie się poszczególnych kości nie stanowi jednak zakończenia przebudowy tkanki kostnej, która trwa przez całe życie. 
37. Na czym polega proces rzeszotnienia kości? 
W procesie rzeszotnienia kości (osteoporozy fizjologicznej) zaznacza się stopniowy zanik istoty korowej, zmniejsza się masa i gęstość kości, beleczki kostne o mniejszym obciążeniu czynnościowym zanikają. Zmniejsza się czynność osteoblastów (komórek kościotwórczych). 
Pomiędzy 35 a 50 rokiem życia u kobiet i mężczyzn ubywa średnio 8-10% kości gąbczastej i o 2-4% kości zbitej. Znaczne przyspieszenie ubytku tkanki kostnej następuje u kobiet w okresie 5-15 lat po menopauzie i jest przyczyną rozwoju osteoporozy pomenopauzalnej. W wyniku niedoboru żeńskich hormonów płciowych (estrogenów) ma miejsce znaczny wzrost metabolizmu w tkance kostnej, doprowadzający do ubytku nawet 4% masy kości gąbczastej w ciągu roku. W ciągu całego życia kobiety tracą 30-40% szczytowej masy kostnej, zaś mężczyźni 20-30%. Mężczyźni charakteryzują się również większą szczytową masą kości niż kobiety, dlatego osteoporoza występuje u nich dopiero po 70 roku życia (tzw. osteoporoza starcza).
38.Scharakteryzuj czynniki odpowiedzialne za rozwój i przebudowę tkanki kostnej. 
Czynniki odpowiedzialne za rozwój, przebudowę i uwapnienie tkanki kostnej to:
-składniki pokarmowe – aby tkanka kostna prawidłowo się rozwijała konieczne jest odpowiednie spożycie białka, tłuszczu, witamin, a także składników mineralnych, z których najważniejsze to wapń, fosfor i magnez. Prawidłowa zawartość tych składników w pokarmie konieczna jest nie tylko w okresach intensywnego wzrostu, lecz także w okresie późniejszym, ze względu na stały proces przebudowy tkanki kostnej oraz na opóźnienie rzeszotności kości, -układ wewnątrzwydzielniczy, w którym podstawowe znaczenie ma hormon wzrostu – HGH, somatomedyny (hormony wzrostu), hormony produkowane przez tarczycę i przytarczyce, hormony płciowe (zwłaszcza w okresie dojrzewania) oraz kartykoidy produkowane przez nadnercza, 
-aktywność ruchowa, która odgrywa istotną rolę w formowaniu się kształtu i wielkości kości. Optymalna dawka ruchu może wpływać na opóźnienie zarastania płytek wzrostowych kości długich, a tym samym umożliwia osiągnięcie większych wymiarów kości. Naprzemienne energiczne naciski na chrząstkę, jakie następują w wyniku ciążenia ziemskiego przy ruchach lokomocyjnych, dźwiganie ciężarów, konieczne są do prawidłowego wzrastania kości, Ucisk wpływa na procesy wzrastania za pośrednictwem ilości i zawartości krwi krążącej w nasadzie. Ucisk zbyt mały (poniżej 7g/mm²) i zbyt duży (powyżej 37g/mm²) hamuje wzrastanie. Różne formy ruchu i wysiłku fizycznego mogą w różny sposób wpływać na kształt i wielkość kości (np. odmienność pewnych cech budowy ciała ludności wsi i miast, także różnice między przedstawicielami niektórych dyscyplin sportowych). Przy niedostatecznej aktywności ruchowej obserwuje się odwapnienie i obniżenie zawartości białka w tkance kostnej. Brak ruchu opóźnia zrastanie się złamanych kości, a w starszym wieku przyspiesza proces osteoporozy. 
39. Jakie znasz typy włókien mięśniowych?
U człowieka można wyróżnić dwa zasadnicze typy włókien mięśniowych: 
-włókna szybkokurczliwe, tzw. białe, charakteryzujące się mniejszą liczbą mitichondriów, słabszym ukrwieniem oraz zdolnością do szybkiego rozwijania siły maksymalnej. Równocześnie stosunkowo szybko ulegają zmęczeniu, ich liczba ma więc decydujące znaczenie w wykonywaniu ruchów szybkich o znacznej intensywności, a równocześnie krótkim czasie trwania:
-włókna wolnokurczliwe, tzw. czerwone, charakteryzujące się większą liczbą mitichondriów i silniejszym ukrwieniem oraz zdolnością do długotrwałej pracy, przy wolniejszym rozwijaniu siły maksymalnej. Ich liczba odgrywa więc decydująca rolę w wysiłkach o mniejszej intensywności, ale dłuższym czasie trwania. 
Większość mięśni zawiera obydwa typy włókien, jednak w różnej proporcji. 
40. Opisz przebieg rozwoju układu mięśniowego w ontogenezie. 
Rozwój mięśnia odbywa się głównie przez przyrost ilości włókien w okresie płodowym. Po urodzeniu zwiększa się w zasadzie już tylko ich wielkość. Między 32 tygodniem rozwoju płodowego a 4 miesiącem po urodzeniu następuje podwojenie liczby włókien, Według niektórych źródeł mnożenie się włókien ustaje przed 4 miesiącem po urodzeniu, według innych ich mnożenie się w ograniczonej liczbie jest możliwe nawet do połowy piątej dekady życia. 
W ciągu pierwszego roku życia następuje bardzo intensywny rozwój masy mięśni i pogrubienie włókien. W 2-3 roku życia następuje przede wszystkim ich różnicowanie. Około 7 roku życia znaczny stopień zróżnicowania osiągają mięśnie ręki, zaś pozostałe po 12 roku życia. Poi 12 roku włókna mięśniowe nadal rozrastają się intensywnie i grubieją. W wyniku narastania masy miofibryli następuje zmniejszenie się liczby jąder na jednostkę powierzchni. Jądra z okrągłych przekształcają się w pałeczkowate, zmniejsza się ilość sarkoplazmy wewnątrzkomórkowej względem masy włókien kurczliwych. 
W okresie skoku pokwitalnego występuje pewna dysproporcja między zwiększającą się masą i siła mięśni a ich dojrzałością. Względna stabilizacja osiągana jest dopiero około 18-20 roku życia. Z wiekiem zmienia się skład chemiczny mięśni, a także ich kształt, przebieg i miejsca przyczepu. Zmianie ulega proporcja między wielkością ścięgna a części kurczliwej mięśnia. W okresie starzenia się następują zmiany inwolucyjne mięśni. 
41. Od czego zależy sprawna praca mięśni, koordynacja i precyzja ruchów? 
Sprawna praca mięśni, koordynacja i precyzja ruchów zależą nie tylko od budowy samych mięśni, ale przede wszystkim od funkcji układu nerwowego, tj. od rozwoju analizatora ruchowego w korze mózgowej oraz od inerwacji, czyli unerwienia mięśni. Proces inerwacji polega na wrastaniu zakończeń nerwowych w głąb włókien mięśniowych i na rozgałęzieniu się rosnących zakończeń nerwowych i mielinizacji (powstawanie) części doprowadzającej przewodów nerwowych. 
Duży wpływ na efektywność wykonywanej przez mięśnie pracy mają także pobudliwość i labilność.
Pobudliwość mięśni (zdolność do reagowania
skurczem na pobudzenie elektryczne). Miarą pobudliwości jest minimalna siła pobudzenia, konieczna do wywołania efektu skurczu. Im bardziej dany miesień jest pobudliwy, tym niższy jest próg pobudliwości, czyli mniejszy impuls potrzebny do wywołania jego skurczu.
Labilność mięśni – określa szybkość reakcji mięśniowych (ilość cykli skurczów na jednostkę czasu), od których w znacznym stopniu zależy szybkość ruchów, wykonywanych w odpowiedzi na bodziec. Wskaźnikiem labilności jest największa liczba skurczów na sekundę, jaką mięsień może wykonać. 
W rozwoju sprawności pracy mięśni istotnym elementem jest czucie mięśniowe, czyli propriocepcja. Proprioceptory należą do grupy receptorów odbierających sygnały z wnętrza ciała. Pozwalają one rejestrować ruchy kończyn, położenie ciała i jego części w przestrzeni oraz szybkość i siłę ruchów w stawach wykonywanych przez określone mięśnie. Na ogół przyjmuje si, że siła mięśni zależy od liczby włókien mięśniowych, od wielkości przekroju poprzecznego mięśnia, a także dojrzałości układu nerwowego i stopnia wytrenowania. 
42. Omów budowę układu oddechowego człowieka. 
Układ oddechowy składa się z dróg oddechowych górnych (jama nosowa, gardło), dolnych (krtań, tchawica, oskrzela) oraz płuc. Wdychane powietrze dostaje się przez nozdrza przednie do przedsionka nosa, a następnie do jamy nosowej. W jamie nosowej można wyróżnić okolicę węchowa wysłaną nabłonkiem węchowym oraz okolicę oddechową wysłaną nabłonkiem migawkowym. Z jamą nosową kontaktują się zatoki kości: klinowej, sitowej i czołowej. Poprzez nozdrza wewnętrzne (tylne) jama nosowa łączy się z gardłem, w którym ma miejsce krzyżowanie się dróg oddechowych z pokarmowym. Z gardła wdychane powietrze dostaje się do krtani. Stanowi ona fragment dróg oddechowych i jednocześnie jest narządem głosu. Szkielet krtani tworzy system chrząstek połączonych za pomocą mięśni i wiązadeł. Jedną z funkcji krtani jest ochrona dróg oddechowych przed wtargnięciem tam pokarmu z jamy gardła. Rolę tę spełnia głównie jedna z chrząstek krtani, zwana nagłośnią oraz mięśnie krtani. Jeżeli mechanizm ten zawiedzie i do krtani dostanie się, np. płyn lub kęs pokarmu, inicjowany jest odruch kaszlu, który ma na celu uwolnienie dróg oddechowych od drażniących go cząstek. W najważniejszej części krtani (w nagłośni) znajdują się fałdy głosowe (struny głosowe). Powietrze przechodzące przez zwężoną głośnię powoduje drgania fałdów głosowych i wydawanie dźwięków. Z krtani powietrze przechodzi do tchawicy. Jest to rurka o długości ok.12 cm u człowieka dorosłego, wzmocniona licznymi chrząstkami i wiązadłami, które utrzymują drożność tchawicy i uniemożliwiają zapadanie się jej ścian. W klatce piersiowej tchawica rozgałęzia się na dwa oskrzela główne, o budowie podobnej do tchawicy. Oskrzela główne rozgałęziają się w oskrzela płatowe, którymi powietrze dostaje się do poszczególnych płatów płuc. Płuco prawe składa się z trzech płatów – lewe z dwóch. Końcowe odgałęzienia oskrzeli (oskrzeliki oddechowe) tworzą uwypuklenia, zwane pęcherzykami płucnymi. Każdy pęcherzyk opleciony jest przez sieć krwionośnych naczyń włosowatych. 
43. Jak zmieniają się z wiekiem funkcje układu oddechowego?
Wraz z rozwojem funkcji oddechowych płuc zmienia się z wiekiem ukształtowanie klatki piersiowej. U noworodka jest ona cylindryczna, żebra ustawione prawie prostopadle do kręgosłupa. Słabość mięśni oddechowych utrudnia unoszenie żeber do góry, wobec czego w tym okresie rozwój typowy jest brzuszny (przeponowy) typ oddychania. Dopiero obniżanie się mostka , spłaszczanie klatki piersiowej z cylindrycznego na zbliżony do ściętego stożka oraz typ oddychania z brzusznego na piersiowy. 
Z wiekiem znacznie zmieniają się funkcje układu oddechowego. Zmniejsza się liczba oddechów na minutę, wzrasta głębokość oddechów i objętość oddechowa, a w wyniku tego wzrasta minutowa wentylacja płuc. Wykazuje ona jednak znaczne zróżnicowanie związane z warunkami klimatycznymi i trybem życia. Z wiekiem zmienia się także powiązanie z układem krążenia, rośnie liczba uderzeń serca przypadająca na jeden oddech. 
Inna jest w różnych grupach wieku zawartość tlenu w powietrzu pęcherzykowym – u dzieci do 1 roku życia – ok.17,7 %, u uczniów - ok. 15%, u dorosłych – ok.13,7%. Zawartość dwutlenku węgla zwiększa się – u dzieci do 1 roku życia wynosi 2,4%, u uczniów 13,7% i u dorosłych ok. 4%. Zróżnicowane jest także pobranie tlenu z 1 litra powietrza wdychanego. Noworodek np. pobiera 26 ml tlenu z wdychanego powietrza, młodzież w okresie pokwitania 35-36 ml, zaś człowiek dorosły ok. 70 ml. 
Wraz z wiekiem zmieniają się nie tylko mechanizmy dostarczania tlenu, lecz także zapotrzebowanie. Zarówno wydatki, jak i straty energii u dziecka są duże, stąd też zapotrzebowanie na tlen jest większe. 
W miarę starzenia się ustroju następuje zmniejszanie się elastyczności i podatności tkanki płucnej, wentylacja różnych części płuc staje się nie równomierna, przypuszczalnie następuje zmniejszenie przepływu krwi przez płuca, związane ze zmniejszeniem elastyczności naczyń krwionośnych płuc. Rezultatem tych zmian jest zmniejszenie maksymalnej i wysiłkowej wentylacji płuc. Z 1 litra powietrza przepływającego przez płuca pobierana jest mniejsza ilość tlenu, wentylacja płuc staje się więc mniej ekonomiczna. Mniejsza jest pojemność życiowa płuc, a większa pojemność powietrza zalegającego. 
W zależności od potrzeb ustroju zmienia się np. częstość i głębokość oddechów. Zdolność dostosowania się do różnych warunków zachodzi przy udziale układu nerwowego oraz właściwości chemicznych krwi. Ośrodek oddechowy umiejscowiony w rdzeniu przedłużonym odbiera bodźce informujące o prężności tlenu i dwutlenku węgla w płynach i tkankach ustrojowych. W odpowiedzi na nie następuje pobudzenie mięśni szkieletowych, które kurcząc się wywołują wdech lub wydech. 
Duże zmiany w poszczególnych funkcjach oddechowych płuc wywołuje zwiększona aktywność fizyczna. Po obciążeniu fizycznym wzrasta wentylacja płuc. 
44. Omów funkcjonowanie małego i dużego obiegu krwi.
Naczynia krwionośne tworzą w układzie dwa obiegi. 
Krwioobieg mały rozpoczyna się wychodzącym z prawej komory pniem płucnym, który następnie dzieli się na tętnice płucne: prawa i lewą. W płucach każda z nich rozgałęzia się na coraz drobniejsze tętniczki, przechodzące w naczynia włosowate, w których następuje utlenowanie krwi. Utlenowana krew wraca żyłami płucnymi do lewego przedsionka serca. 
Krwioobieg duży rozpoczyna się aortą (tętnica główna ) wychodzącą z lewej komory serca. Utlenowana krew przesyłana jest z aorty do drobniejszych tętnic i naczyń włosowatych całego ciała. Następnie żyłami, które łączą się w dwa większe naczynia: żyłę główną górną i dolną, krew dochodzi do prawego przedsionka serca. 
45. Jak zmieniają się z wiekiem funkcje układu krwionośnego? 
Tętnice z wiekiem stają się stosunkowo węższe niż u małego dziecka. Żyły powiększają się i w okresie dojrzałości ich objętość jest dwukrotnie większa niż objętość tętnic. Światło naczyń włosowatych u dzieci jest również stosunkowe szersze, dzięki czemu przepływa przez nie dwukrotnie więcej krwi niż u dorosłych. Ściany naczyń krwionośnych dziecka są bardziej elastyczne, co ułatwia krążenie krwi.
W okresie starości następuje ograniczenie liczby czynnych naczyń włosowatych. W ściankach naczyń zaczynają odkładać się składniki mineralne i cholesterol, co zmniejsza ich elastyczność, powoduje to utrudnienie i zwolnienie przepływu krwi. 
Po 40-50 roku życia następuje zahamowanie wzrastania ciśnienia rozkurczowego, a po 70-80 roku życia ciśnienie skurczowe stabilizuje się u mężczyzn, podczas gdy zazwyczaj obniża się u kobiet. 
Z wiekiem zmienia się kształt krwinek. U płodu są one większe, niekiedy jądrzaste i zawierają hemoglobinę innego typu (tzw. płodową). Zmienia się również skład krwi: zwiększa się liczba erytrocytów i płytek krwi, a obniża się liczba leukocytów. 
Tendencje rozwojowe tych właściwości krwi, które odgrywają zasadniczą rolę w transporcie tlenu są ściśle powiązane z rozwojem masy ciała i powierzchni aktywnej wymiany gazów w płucach.
46. Jakie zmiany zachodzą w układzie oddechowym i układzie krwionośnym pod wpływem systematycznej aktywności ruchowej. 
W układzie krążenia, podobnie jak w układzie oddechowym, z którym jest ściśle związany, zachodzą zmiany pod wpływem systematycznej aktywności ruchowej. Zwiększa się objętość wyrzutowa serca, a w wyniku tego wzrasta pojemność minutowa serca, wzrasta wykorzystanie tlenu z krwi przepływającej przez mięśnie. Pod wpływem treningu następuje przerost mięśnia sercowego, tzw. wzrasta jego masa i proporcja do masy ciała, jednak po przerwaniu treningu ulega zanikowi. 
47. Wymień znane Ci gruczoły wewnątrzwydzielnicze człowieka oraz produkowane przez nie hormony. 
Do gruczołów wewnątrzwydzielniczych należą: 
1. Szyszynka – wydziela melatoninę hamującą rozwój gruczołów płciowych. Intensywne wydzielanie melatoniny 5-7 roku życia hamuje wydzielanie FSH-RH i LH-RH, dzięki temu szyszynka kontroluje wydzielanie hormonów gonadotropowych i opóźnia dojrzewanie płciowe. Melatonina wpływa ponadto na ośrodki snu i czuwania, a także powoduje agregację ziaren barwnika melatoniny, prowadząc do rozjaśnienia skóry. 
2. Tarczyca – wydziela dwa hormony: tyroksynę (T4) i trójodotyroninę (T3). Podstawową ich funkcją jest nasilanie procesów przemiany materii w komórkach organizmu i produkcja ciepła. Stymulują one syntezę białek, wzrost i dojrzewanie różnych tkanek, a w szczególności ośrodkowego układu nerwowego. 
W tarczycy znajduje się również pewna ilość komórek C produkujących hormon kalcytoninę. Odgrywa ona ważna rolę w gospodarce wapniowej organizmu, tj. powoduje obniżanie poziomu wapnia we krwi na skutek zwiększonego odkładania tego składnika w kościach. Obniżenie się jej wydzielania w okresie starości sprzyja rozwojowi osteoporozy. 
3. Przytarczyce – występują jako 4 niewielkie gruczoły umieszczone na tylnej ściance tarczycy. Produkują parathormon, który podwyższa poziom wapnia we krwi, tj. pobudza czynności osteoklastów, zmniejsza wydalanie wapnia z moczem, aktywuje witaminę D, oddziałuje również na równowagę kwasowo-zasadową. 
4. Grasica – produkuje: tymizynę indukującą zróżnicowanie i dojrzewanie limfocytów T i tym samym wpływa na procesy immunologiczne, - tymostymulinę pobudzającą wytwarzanie interferonu oraz tymopoietynę, która hamuje przewodzenie impulsów nerwowych między komórkami nerwowymi i mięśniowymi, przez co oddziałuje na siłę skurczu mięśni szkieletowych. W okresie dojrzewania płciowego grasica ulega zanikowi, jednak funkcje immunologiczne dorosłego ustroju pozostają bez zmian. 
5. Trzustka spełnia nie tylko rolę gruczołu trawiennego. Zawiera również liczne skupienia tkanki, zwane wysepkami Langerhansa, w których występują komórki α, produkujące glukagon i komórki , produkujące insulinę. Obydwa te hormony działają wywołując przeciwstawne efekty. Glukagon powoduje podwyższenie poziomu cukru we krwi. Jego zadanie polega na ochronie organizmu przed skutkami spadku poziomu glukozy w okresie między posiłkami, w czasie głodzenia lub wysiłku fizycznego. Podstawowym efektem działania insuliny jest obniżanie poziomu glukozy we krwi. Ogólnie insulina pobudza anabolizm w komórkach różnych tkanek i narządów, stąd jej duże znaczenie w procesie wzrastania organizmu.
6. Nadnercza – składają się z dwóch części o różnym pochodzeniu i budowie. 
Kora nadnerczy zbudowana jest z trzech warstw:
-kłębowej, której hormony wpływają głównie na gospodarkę wodno-mineralną ustroju, zwiększają resorpcję sodu i wydalanie potasu. Powoduje to podwyższenie ciśnienia krwi;
- pasmowej, jej hormony chociaż przyspieszają syntezę glikogenu w wątrobie, powodują podwyższenie glukozy we krwi, gdyż jednocześnie zmniejszają zużycie glukozy i zwiększają szybkość przekształcania białek w węglowodany. Hormony te hamują także syntezę białek i obniżają liczbę leukocytów we krwi, przez co ograniczają m.in. odporność organizmu;
- siatkowej syntezującej hormony płciowe (androgeny). Wpływają one na przyspieszenie syntezę białek i wzrastanie organizmu. Odpowiadają za rozwój drugorzędnych cech płciowych męskich.
7.Rdzeń nadnerczy – wydziela dwa hormony: adrenalinę i noradrenalinę. Mobilizują one organizm do działania i przygotowują go do warunków stresowych. Ich działanie polega m.in. na przyspieszeniu częstości skurczów serca, podwyższeniu ciśnienia tętniczego krwi, rozszerzeniu naczyń krwionośnych w mięśniach szkieletowych, zwiększeniu wentylacji płuc, podwyższeniu poziomu glukozy we krwi i rozkładzie tłuszczów w tkance tłuszczowej, rozszerzeniu źrenic i poprawie przytomności umysłu. 
8. Gruczoły płciowe obok produkcji gamet spełniają ważną rolę jako gruczoły wewnątrzwydzielnicze. Produkowane przez nie hormony płciowe dzielimy ze względu na ich budowę i działanie na : androgeny, estrogeny i progestyny. Głównym androgenem męskim jest testosteron produkowany przez komórki Leydiga w jądrach. Pobudzają one zarówno podziały komórek, jak i wzrastanie i dojrzewanie tkanek. W trakcie rozwoju zarodkowego i płodowego osobników płci męskiej androgeny kształtują ośrodek rozrodczy w podwzgórzu w kierunku męskim. Pobudzają rozwój dodatkowych narządów płciowych w trakcie życia płodowego i kształtowanie zewnętrznych narządów płciowych w trakcji, tj. przewodów i gruczołów wydzielniczych, które przenoszą plemniki i produkują płyn nasienny. W okresie dojrzewania powodują wzrost prącia i moszny, gruczołu krokowego i pęcherzyków nasiennych, rozwój owłosienia łonowego i rozrost gruczołów łojowych oraz rozrost mięśni, kośćca i krtani. W wieku dojrzewania androgeny odpowiadają za prawidłowy przebieg spermatogenezy i popęd płciowy, za typowe dla płci męskiej owłosienie klatki piersiowej i twarzy, a także stopniowe zanikanie włosów na głowie. Największa produkcja androgenów występuje u mężczyzn w wieku ok.20 lat, później stopniowo spada. Spadek ten jest najszybszy między 40-50 rokiem życia, co prowadzi do objawów, zwanych przekwitaniem męskim (andropauzą). 
Głównym estrogenem produkowanym przez jajniki jest estradiol, a także estron. Estrogeny, podobnie jak androgeny wykazują istotnie działanie anaboliczne są odpowiedzialne za wzrost i rozwój jajowodów, macicy, pochwy oraz zewnętrznych narządów płciowych. Wpływają na zwiększenie ilości białek kurczliwych (aktyny i miozyny) w mięśniówce macicy, dzięki czemu powodują wzrost jej samoistnej kurczliwości oraz pobudzają regenerację warstwy czynnościowej śluzówki macicy podczas cyklu miesięcznego. Współdziałają w rozwój gruczołów sutkowych, przyspieszą dojrzewanie kośćca i odpowiadają za ukształtowanie miednicy u kobiet. Około 50 roku życia następuje zakończenie wydzielania estrogenów przez jajniki i ustanie miesiączkowania (menopauzy). 
Progesteron odpowiada za przygotowanie macicy do przyjęcia (inplantacji) zapłodnionej komórki jajowej i za kontrolę przebiegu ciąży.
48. Na czym polega nadrzędna rola podwzgórza i przysadki mózgowej w funkcjonowaniu układu endokrynalnego?
Podwzgórze pełni nadrzędną rolę w układzie endokrynalnym. Jest ono częścią układu nerwowego, wchodzi w skład międzymózgowia. Tworzy je pas szarej substancji wokół przysadki mózgowej. Komórki podwzgórza mają właściwości i komórek nerwowych (przewodzenie bodźców elektrycznych), i wydzielniczych (produkcja hormonów). Podwzgórze jest ściśle powiązane z tylnym płatem przysadki mózgowej, który również jest częścią układu nerwowego. Niektóre komórki podwzgórza mają aksony umieszczone w tylnym płacie przysadki. Produkowane przez podwzgórze hormony: wazopresyna i oksytocyna spływają wzdłuż aksonów do tylnego płata przysadki, gdzie są gromadzone i w razie potrzeby uwalniane. Oksytocyna powoduje skurcze mięśni gładkich macicy w czasie porodu, w końcowej fazie aktu płciowego ułatwia transport plemników w stronę jajowodów. Powoduje także odkurczanie elementów kurczliwych gruczołów mlecznych u karmiących matek, dzięki czemu mleko spływa do przewodów mlecznych. Na uwalnianie oksytocyny duży wpływ maja czynniki natury psychologicznej. Wazopresyna (ADH, hormon antydiuretyczny), zwiększa wchłanianie wody w kanalikach nerkowych. Powoduje więc zatrzymanie wody w organizmie i zwiększa objętość krwi i płynów tkankowych; powoduje także skurcz mięśni naczyń krwionośnych, przez co podwyższa ciśnienie krwi.
Podwzgórze produkuje także hormony wpływające na wydzielanie lub hamowanie wydzielania hormonów przedniego płata przysadki mózgowej. Określane są one odpowiednio jako liberyny (RH) i statyny (IH); przykładem mogą być somatoliberyna (SRH), pobudzająca uwalnianie hormonu wzrostu (somatotropiny) i somatostatyna (SIH) – hamująca jego uwalnianie. 
Przedni płat przysadki mózgowej wydziela hormony tropowe, wpływające na rozwój i czynności niektórych gruczołów obwodowych oraz hormony działające bezpośrednio na tkanki. Wzajemne zależności pomiędzy przysadkową a gruczołami podległymi, wydzielającymi hormony docelowe określa się jako sprzężenia zwrotne. Związek przysadki mózgowej z dowolnym gruczołem podległym określa się jako sprzężenie zwrotne dodatnie, gdyż przysadka mózgowa wydziela hormon tropowy pobudzający do wydzielania gruczoł podległy, zaś związek gruczołu podległego z przysadka jako sprzężenie ujemne ponieważ hormony pochodzące z gruczołu podległego działają hamująco na wydzielanie przez przysadkę konkretnego hormonu tropowego. Hormony tropowe przedniego płata przysadki mogą także drogą sprzężenia zwrotnego wywierać wpływ na syntezę i uwalnianie podwzgórzowych hormonów pobudzających oraz hamujących. 
Oprócz współzależności gruczołów dokrewnych opartej o mechanizm sprzężenia zwrotnego, w którym funkcjonują podwzgórze i przysadka mózgowa, działanie układu endokrynalnego polega także na współdziałaniu dwóch różnych hormonów w kontrolowaniu niektórych czynności fizjologicznych. Współdziałanie to polega na istnieniu par hormonów w przeciwstawnym działaniu, wywołujących odwrotne względem siebie odgłosy. Do hormonów tropowych, produkowanych przez przedni płat przysadki mózgowej należą: 
-hormon adrenokortykotropowy (ACTH, kortykotropina), wpływająca na cześć korową nadnercza, 
-hormon tyreotropowy (TSH, tyretropina), działający na tarczycę, 
-hormony gonadotropowe: folikulostymulina (FSH, filotropina) i hormon luteinizujący (LH, lutropina), których ogólne działanie polega na stymulacji rozwoju gonad i rozpoczynaniu dojrzewania płciowego. FSH u kobiet pobudza wzrost i dojrzewania pęcherzyka jajnikowego oraz wydzielanie estrogenów, a u mężczyzn pobudza spermatogenezę. LH wywołuje u kobiet owulację, odpowiada za powstawianie ciałka żółtego oraz wydzielanie progesteronu i estrogenów; u mężczyzn pobudza jądra do produkcji androgenów. 
Hormony działające bezpośrednio na tkanki to: 
-prolaktyna (LTH, hormon laktotropowy), wpływa na rozwój gruczołów sutkowych u kobiet, zapoczątkowuje i podtrzymuje laktację, kontroluje „instynkt macierzyński”,
-hormon wzrostu (HGH, STH), ogólnie kontroluje wzrost tkanek, stymuluje podziały mitotyczne komórek. Wywiera wpływ anaboliczny na mięśnie szkieletowe i mięsień sercowy, gdzie pobudza syntezę białek, DNA i RNA, wywiera wpływ kataboliczny na tkankę tłuszczową, podwyższ poziom glukozy we krwi, przyczynia się do zatrzymywania w nerkach jonów wapnia potrzebnych do wzrostu ości. 
Część pośrednia przysadki produkuje hormony melanotropowe (MSH), powodujące zmiany rozmieszczenia w skórze barwnika melaniny i pobudza komórki barwnikowe skóry do syntezy melaniny; wzmaga także uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej. 
49. Na czym polega hormonalne sterowanie rozwojem?
Hormonalne sterowanie rozwojem polega na tym iż w pierwszym trymestrze wzrastanie płodu jest regulowane układem hormonalnym. Przebiega ono w zależności od potencjału genetycznego. Czynniki hormonalne zaczynają odgrywać większą rolę w dalszym rozwoju płodu, wpływając na spożytkowanie substratów odżywczych, dostarczanych z krwiobiegu matki. W późniejszym rozwoju płodu zasadniczą rolę odgrywa łożysko, które jest główną drogą wymiany metabolicznej między płodem a matką. Stanowi ono również ważny gruczoł dokrewny, a jego czynność hormonalna rozpatruje się najczęściej łącznie z układem endokrynalnym płodu jako tzw. jednostkę płodowo-łożyskową. Pierwszym hormonem wytwarzanym przez łożysko jest gonadotropina łożyskowa (hCG), która odpowiada za utrzymanie ciąży poprzez wpływ na przetrwanie ciała żółtego i hamowanie procesów immunologicznych odrzucania płodu. Wpływa również na rozwój i czynność komórek Leydiga w jądrach płodu, zabezpieczając różnicowanie się narządów płciowych w kierunku męskim. Działa także [pobudzająco na tarczycę płodową i korę nadnerczy. Kolejnym ważnym hormonem produkowanym przez łożysko jest prolaktyna łożyskowa (hPL). Stymuluje ona wytwarzanie czynników wzrostowych, szczególnie somatomedyn.
50. Scharakteryzuj działanie hormonów płciowych w okresie pokwitania.
Męskie hormony płciowe (androgeny) pobudzają zarówno podział komórek, jak i wzrost oraz dojrzewanie tkanek. W okresie pokwitania wywołują tzw. „skok pokwitaniowy”- powodują rozrost kośćca, wzrost ciała na długość, rozrost obręczy barkowej, a także rozrost tkanki mięśniowej. W końcowej fazie dojrzewania przyśpieszają proces zarastania nasad kości długich. Żeńskie hormony płciowe (estrogeny), podobnie jak androgeny, powodują w okresie pokwitania wzrost aktywności osteoblastycznej, czego wynikiem jest skok pokwitaniowy w okresie dojrzewania. Estrogeny przyspieszają dojrzewanie kości i ułatwiają zarastanie nasad kości długich z trzonami bardziej skutecznie niż androgeny, skutkiem tego kościec kobiet jest zwykle krótszy niż mężczyzn.
U dziewcząt po wystąpieniu menarche stężenie hormonów płciowych i gonadotroin zmienia się cyklicznie. U kobiet po klimakterium następuje obniżenie syntezy estrogenów, co powoduje zaburzenia równowagi między estrogenami a androgenami w ich organizmach. Również u mężczyzn w starszym wieku zmienia się proporcja miedzy wydzielanymi androgenami i estrogenami. Na skutek dominacji estrogenów spotyka się u nich przerost prostaty i ginekomastię starczą.
51. Wyjaśnij dlaczego rozwój osobniczy człowieka dzielimy na różne okresy i etapy.
W rozwoju osobniczym człowieka obserwujemy pewną etapowość, wynika ona stąd, że rozwój poszczególnych struktur tkankowych, rozwój funkcji oraz stopień ich wzajemnych powiązań nie jest taki sam, ani nie przebiega w takim samym tempie przez cały czas trwania życia.
Pewne struktury czy funkcje są inne w poszczególnych okresach rozwoju niektóre z nich nasilają lub zmniejszają intensywność działania. Te różnice zachodzące w poszczególnych okresach są podstawą do podziału życia ludzkiego na okresy i etapy, czyli periodyzacji rozwoju osobniczego człowieka.
W różnych naukach o człowieku stosowane są różne podziały. W psychologii i pedagogice główne kryteria podziałów ontogenezy opierają się na rozwoju psychiki, motoryki i rozwoju psychospołecznym. Nauki o kulturze fizycznej opierają się na kryteriach rozwoju sprawności motorycznej. Różne działy medycyny opierają swe podziały na przemianach zjawisk odpornościowych i fizjologicznych, dążące do ustalenia stanów prawidłowych i patologicznych dla poszczególnych okresów rozwoju. 
Historia periodyzacji życia człowieka jest dość długa i sięga starożytności. Od zarania dziejów życie ludzkie dzielono na różne okresy i etapy w zależności od celów i potrzeb, którym służył ten podział i stanu wiedzy o człowieku.
67. Scharakteryzuj okres dorastania człowieka.
Okres ten zwany jest również okresem młodzieńczym. Trwa do osiągnięcia ostatecznej wysokości ciała; podaje się też, że okres ten trwa od momentu uzyskania pełnej dojrzałości płciowej do całkowitego ustania procesów kostnienia. W okresie tym kończy się wiec proces różnicowania większości tkanek, w tym tkanki kostnej, odpowiedzialnej za ustalenie ostatecznych wymiarów ciała, utrwala się ukształtowanie budowy ciała charakterystycznej dla obu płci, a szczyt rozwoju osiąga większość funkcji fizjologicznych i biochemicznych.
Wiek, w którym ustają przyrosty wysokości ciała jest silnie zróżnicowany i zależy od tempa dojrzewania jednostki. Jako górną granicę ustania przyrostów wysokości ciała młodzieży miejskiej przyjmuje się wiek 17-18 lat dla dziewcząt i 18-19 lat dla chłopców, dla młodzieży wiejskiej granice te należy przesunąć o 1-2 lata później. Niekiedy pewne niewielkie zwiększanie się wysokości ciała notowane jest do 27 roku życia.
W sferze rozwoju motorycznego okres młodzieńczy cechuje powrót do równowagi między procesami pobudzenia i hamowania i ukształtowanie się motoryczności pełnej, zrównoważonej, z dużym bogactwem ruchów i wysokim poziomem zdolności motorycznych. Bardzo wyraźnie zaznacza się w tym okresie zróżnicowanie motoryczności w zależności od płci, trybu życia i wykonywanego zawodu.
Wraz z zakończeniem okresu młodzieńczego kończy się okres przewagi procesów anabolicznych nad katabolicznymi. Organizm wchodzi w fazę względnej równowagi metabolicznej.
73. Wyjaśnij termin: homeostaza ontogenetyczna – homeoreza.
Homeostaza ontogenetyczna – homeoreza jest to zjawisko polegające na utrzymywaniu stanu równowagi dynamicznej – w ramach normy reakcji osobnika – między czynnikami wewnętrznymi organizmu a ciągle zmieniającymi się czynnikami środowiska zewnętrznego.
74. Podaj zasady samoregulacji procesu ontogenezy.
Zasady samoregulacji ontogenezy:
1) rozwój według programu zadanego przez materiał dziedziczny,
2) rozwój odpowiedni do określonego środowiska zewnętrznego, tj. w zależności od środowiska zewnętrznego,
3) regulacja rozwoju ontogenetycznego poprzez korygowanie odchyleń i odtwarzanie normalnych reakcji podczas zakłóceń.
75. Wyjaśnij różnice w stopniu homeorezy kobiet i mężczyzn.
Obie płcie różnią się stopniem homeorezy, a mianowicie:
1) obserwuje się większą u kobiet niż u mężczyzn odporność na „wytrącenie w dół”;
2) większą u płci żeńskiej odporność na „wytrącenie wzwyż”.
Gorsza u płci męskiej niż u żeńskiej homeoreza polega na słabszej u mężczyzn odporność na wytrącenie z indywidualnej, genetycznie zaprogramowanej trajektorii rozwojowej przez stresy środowiskowe. Chodzi przy tym zarówno o odporność na „wytrącenie w dół”, jak i na „wytrącenie wzwyż”. 
81. Dlaczego badanie rytmu rozwoju jest jednym z ważniejszych elementów procesu 
rozrostu?
Badanie rytmu rozwoju jest jednym z ważniejszych elementów w procesie rozrostu, gdyż możemy mieć taka sytuacje:
1. Dziecko o wysokości ciała większej niż przeciętna dla tego wieku wykazuje zbyt powolne tempo rośnięcia. Mamy wiec poziom rozwoju wysoki, ale nieprawidłowe tempo przyrostów wysokości ciała, niezgodne z przeciętnym tempem wzrastania w tym wieku, może doprowadzić w efekcie do osiągnięcia przez to dziecko niskiego wzrostu ostatecznego.
2. Poziom rozwoju badanego dziecka jest opóźniony, lecz wykazuje on szybkie tempo rośnięcia i rytm wzrastania nie jest typowy dla tego wieku. W efekcie dziecko może szybko wyrównać niedobór wzrostu, jeżeli dłużej znajdzie się w korzystnych warunkach środowiskowych utrzymujących takie tempo rośnięcia, jak aktualnie jest obserwowane. 
82. Wyjaśnij różne pojęcia płci wynikające z rożnych kryteriów jej wyznaczania.
1. Płeć chromosomalna ( genetyczna) jest określana rodzajem chromosomów płciowych, które zostały przekazane przez parę rodzicielska. Męskość czy żeńskość osobnika jest ustalona genetycznie.
2. Płeć chromatynowa – określa ją obecność ciałek Barra w jądrach komórek kobiet lub ich brak u mężczyzn. Płeć chromosomalna i chromatynowa stanowią o płci genetycznej.
3. Płeć gonadalna wyznaczana jest przez formowanie się typu gonady – jąder u mężczyzn i jajników u kobiet. Płeć gonadalna powstaje w początkach 7 tygodnia życia wewnątrzłonowego.
4. Płeć hormonalna (metaboliczna) – jest uwarunkowana jakością i ilością wydzielanych hormonów płciowych determinujących rozwój cech płciowych. Istnieje bowiem wrodzona tendencja do ich feminizacji przy braku działania hormonów męskich – androgenów. Płeć hormonalna można oznaczać od okresu dojrzewania, na podstawie wydzielania hormonów płciowych.
5. Płeć somatyczna (fenotypowa) jest określana rozwojem wewnętrznych narządów płciowych, na podstawie rozwoju gonad i dróg wyprowadzających oraz zewnętrznych narządów płciowych, przez obecność prącia, jąder i moszny u mężczyzn, a sromu u kobiet. Płeć somatyczna określać można od początku 3 miesiąca życia wewnątrzmacicznego. Ponadto wszystkie cechy budowy ciała tworzą pojęcie płci somatycznej.
6. Płeć metrykalna (prawna) jest ustalona przy urodzeniu na podstawie budowy zewnętrznych narządów płciowych. Przerost łechtaczki imitującej obecność prącia i inne zaburzenia rozwojowe mogą prowadzić do mylnych określeń. Dlatego prawo powinno przyjąć trzy kryteria stosowane przez lekarzy, tzn. sprawdzenie płci chromosomowej, gonadalnej i fenotypowej i jeżeli wszystkie trzy testy dają zgodny wynik – na ich podstawie należy określić pleć dla celów małżeństwa, nie biorąc pod uwagę żadnych interwencji chirurgicznych.
7. Płeć psychiczna jest związana z poczuciem przynależności do określonej płci. Pleć psychiczna nie jest cecha dziedziczną, lecz nabyta we wczesnym okresie życia. Orientacja psychoseksualna wykształca się do 2 roku życia. Dziecko nabiera przekonania o swojej przynależności do określonej płci dzięki stałym oddziaływaniom otaczających je osób. Mechanizmy decydujące o kształtowaniu się poczucia płci psychicznej nie są w pełni ustalone. Zaburzona prawidłowa orientacja psychoseksualna, tzw. transseksualizm, oznacza sprzeczność miedzy poczuciem płci psychicznej a płcią genetyczna i fenotypową.
83. Wyjaśnij pojęcie dymorfizmu płciowego i podaj przykłady różnic dymorficznych w cechach somatycznych.
Dymorfizm – termin pochodzi od słów greckich di – podwójnie, morphe – kształt. Określa się tym terminem dwupostaciowość organizmów przejawiającą się zróżnicowaniem zarówno morfologicznym i fizjologicznym, jak i psychicznym kobiet i mężczyzn. 
Dymorfizm płciowy określa wiec dwukierunkowe przeobrażenia cech człowieka, w zależności od płci.
Różnice dymorficzne najsilniej zaznaczają się po okresie dojrzewania płciowego i ich wartość ostateczna szacowana jest dla cech ilościowych na około 8-10%. 
U mężczyzn dojrzewanie i stopień zaawansowania rozwoju wykazuje opóźnienie w stosunku do kobiet. Różnice w dojrzewaniu wynoszą przeciętnie około 2 lata.
Z punktu widzenia budowy somatycznej, widoczna jest 6-8% różnica ogólnej wielkości ciała na korzyść mężczyzn. W wysokości ciała przeciętne różnice na korzyść mężczyzn wynoszą około 8-10 cm. Przeciętnie kobiety są także o około 8 kg lżejsze od mężczyzn. 
Bardzo wyraźne są różnice płciowe szkieletu, gdyż szkielet kobiet jest mniejszy, delikatniejszy i lżejszy. Warstwa korowa kości długich jest cieńsza, a nasady są mniejsze. Czaszki kobiet są bardziej podobne do dziecięcych.
Miednica kobiet jest krótsza, szersza, z bardziej na boki rozstawionymi talerzami, wschód miednicy jest wydłużony w kierunku poprzecznym, podczas gdy u mężczyzn jest on owalem wydłużonym w osi strzałkowej.
Przeciętnie większy jest zakres ruchów w stawach u kobiet niż u mężczyzn. Zewnętrznie widoczne są też odmienności typu owłosienia ciała, a więc brak zarostu twarzy kobiet, forma trójkątna owłosienia wzgórka łonowego, wyższy zarost karku. 
U kobiet punkt ciężkości ciała jest położony niżej, kończyny są krótsze w stosunku do tułowia. Tkanka tłuszczowa u mężczyzn gromadzi się głównie wokół obręczy barkowej, natomiast u kobiet – biodrowej. 
Skóra kobiet jest cieńsza i bledsza, włosy i oczy są nieco bardziej pigmentowane. Funkcje rozrodcze kobiety powodują zapewne bardziej beczkowaty kształt klatki piersiowej i wyżej położona przeponę – przewagę piersiowego toru oddychania nad przeponowym, który cechuje mężczyzn.
Organy wewnętrzne – tarczyca i śledziona – większe są u kobiet, natomiast mniejsza jest u nich niż u mężczyzn krtań. Mniejsza o około 1000 cm3 pojemność życiowa płuc, mniejsze o około 10-15% serce, które jest położone u kobiet bardziej poprzecznie niż u mężczyzn.
Kobiety cechuje nieco większa odporność biologiczna niż mężczyzn, stąd dłuższe są u nich przeciętne dożywania, mniejsza jest zapadłość na choroby, mniejsza śmiertelność noworodków.
84. Podaj możliwości oceny dymorfizmu płciowego cech somatycznych.
Dymorfizm płciowy cech somatycznych można ukazać poprzez różnice miedzy średnimi cech w kolejnych grupach wieku. Z licznych badań wynika, że wyraźniejszy jest dymorfizm płciowy we wskaźnikach mówiących o proporcjach ciała aniżeli w pojedynczych cechach morfologicznych.
Jeżeli wskaźniki bardzo dobrze rozdzielają budowę męska od żeńskiej, to określa się je jako tzw. wskaźniki dymorfizmu. Nie mniej jednak stosuje się taki wzór:
WD = x ♂ - x ♀ / s ♂
Gdzie:
WD – wskaźnik dymorfizmu płciowego,
x ♂ - średnia arytmetyczna wartości cechy chłopców,
x ♀ - średnia arytmetyczna wartości cechy dziewcząt,
s ♂ - odchylenie standardowe cechy chłopców.
Wartości dodatnie wskaźnika są dowodem przewagi wielkości danej cechy u chłopców, która jest tym większa, im wyższa jest wartość wskaźnika. Ujemne wartości wskaźnika dymorfizmu płciowego mówią o przewadze tej cechy u dziewcząt. Tak wiec wartość bezwzględna wskaźnika określa stopień zróżnicowania, który jest tym większy, im większa jest jego wartość.
Na podstawie tych wartości można także wykreślić profile biometryczne, które pozwalają na ocenę kształtowania się różnic dymorficznych – oddzielnie dla każdej cechy – w różnych okresach ontogenezy. Profile dziewcząt naniesione na „męski” układ odniesienia wskazują wówczas wiek, w którym pod względem danej cechy dziewczęta przewyższają chłopców.
85. Co rozumiesz przez pojęcie tendencja przemian (trend sekularny)?
Tendencja przemian, zmienność czasowa lub trend sekularny – zjawisko przyspieszonego rozwoju biologicznego człowieka, osiąganie wyższych wartości ostatecznych wymiarów ciała pomiędzy kolejnymi pokoleniami ludzi zamieszkujących dany teren. Zmiany te powodują międzypokoleniową zmienność fenotypowych właściwości cech morfofunkcjonalnych zachodzących pod wpływem rozwoju cywilizacji.
86. Omów elementy składowe tendencji przemian. Podaj przykłady.
Elementy składowe tendencji przemian:
1) akceleracja, czyli przyspieszenie rozwoju i dojrzewania biologicznego.
2) zmiana kolejności niektórych etapów rozwojowych;
3) retardacja procesów inwolucyjnych, czyli opóźnienie procesów starzenia.
Przez akcelerację rozwoju rozumie się między pokoleniowe przyspieszenie rozwoju biologicznego i dojrzewania, a wiec wcześniejsze osiąganie kolejnych etapów rozwoju.
Proces ten w okresie ostatniego stulecia uległ wyraźnemu nasileniu. Zwiększenie wysokości ciała w końcu XIX wieku szacowano na 0,3 cm na dziesięciolecie, w początkach XX wieku na 0,5 cm, a w drugiej połowie tego wieku na 1-3 cm na dziesięciolecie. Akceleracji ulęgają w większym, stopniu te cechy, których determinacja genetyczna jest słabsza, a wiec główne przyczyny tego zjawiska leża w zmianach czynników zewnętrznych.
Akceleracja nieco silniej przejawia się u chłopców, a także dotyczy bardziej wysokości ciała niż jego masy. Podkreśla się też zmianę innych proporcji, np. wydłużenie kończyn i brak zmian w długości tułowia. Obserwuje się również tendencję do wcześniejszego wyrzynania zębów mlecznych i stałych. Wcześniejsza jest inwolucja migdałków, szyszynki i grasicy, wcześniej maja miejsce zmiany gospodarki hormonalnej związanej z dojrzewaniem.
Akceleracji ulega również rozwój motoryczny, czego przejawem jest wcześniejsze siadanie, stanie dzieci i lepsze wyniki testów sprawności motorycznej. Jednakże polepszenie owo następuje w tempie wolniejszym niż wzrost wysokości ciała, zaś mierniki wytrzymałości nie wykazują akceleracji, a nawet maja tendencje przeciwną. Obniżenie wytrzymałości, tzn. zdolności do wykonywania długotrwałych wysiłków, dotyczy szczególnie dziewcząt. 
Zmiana kolejności niektórych etapów rozwojowych dotyczy kostnienia i dentycji. Najczęściej wymienia się zmianę kolejności wyrzynania się zębów stałych. Otóż do niedawna z reguły jako pierwsze wyrzynały się dolne pierwsze trzonowce, następnie zaś pierwsze siekacze, obecnie natomiast kolejność ta uległa odwróceniu.
Obecnie obserwuje się retardacje procesów inwolucji starczej. Proces ten zwykle jest dokumentowany przesuwaniem w górę wieku menopauzy kobiet. Szacuje się, że menopauza u kobiet w starożytności miała miejsce w wieku około 40 lat, w okresie nowożytnym w około 45 roku życia, w połowie naszego stulecia w populacjach Europy, przesunęła się do około 49 lat, a w latach 70-tych do granicy 55 lat. Zaobserwowano również opóźnianie się zmian wstecznych w narządach ruchu, w sprawności fizycznej, w zdolnościach akomodacyjnych oczu oraz w zmianach ciężaru narządów wewnętrznych. 
87. Omów szerzej proces akceleracji rozwoju.
Przez akcelerację rozwoju rozumie się między pokoleniowe przyspieszenie rozwoju biologicznego i dojrzewania, a wiec wcześniejsze osiąganie kolejnych etapów rozwoju.
Proces ten w okresie ostatniego stulecia uległ wyraźnemu nasileniu. Zwiększenie wysokości ciała w końcu XIX wieku szacowano na 0,3 cm na dziesięciolecie, w początkach XX wieku na 0,5 cm, a w drugiej połowie tego wieku na 1-3 cm na dziesięciolecie. Akceleracji ulęgają w większym, stopniu te cechy, których determinacja genetyczna jest słabsza, a wiec główne przyczyny tego zjawiska leża w zmianach czynników zewnętrznych.
Akceleracja nieco silniej przejawia się u chłopców, a także dotyczy bardziej wysokości ciała niż jego masy. Podkreśla się też zmianę innych proporcji, np. wydłużenie kończyn i brak zmian w długości tułowia. Obserwuje się również tendencję do wcześniejszego wyrzynania zębów mlecznych i stałych. Wcześniejsza jest inwolucja migdałków, szyszynki i grasicy, wcześniej maja miejsce zmiany gospodarki hormonalnej związanej z dojrzewaniem.
Akceleracji ulega również rozwój motoryczny, czego przejawem jest wcześniejsze siadanie, stanie dzieci i lepsze wyniki testów sprawności motorycznej. Jednakże polepszenie owo następuje w tempie wolniejszym niż wzrost wysokości ciała, zaś mierniki wytrzymałości nie wykazują akceleracji, a nawet maja tendencje przeciwną. Obniżenie wytrzymałości, tzn. zdolności do wykonywania długotrwałych wysiłków, dotyczy szczególnie dziewcząt. 
88. Scharakteryzuj skutki tendencji przemian.
- występuje zwiększenie rozbieżności, zwłaszcza w okresie okołopokwitaniowym między wiekiem kalendarzowym i rozwojowym. W konsekwencji wiek kalendarzowy stał się słabym miernikiem rozwoju, bowiem zwiększył się zakres zmienności międzyosobniczej cech, co utrudnia określenie normalności rozwoju;
- przyspieszonemu rozwojowi fizycznemu i dojrzewaniu płciowemu nie towarzyszy przyspieszenie dojrzałości społecznej, która wraz z wydłużaniem nauki szkolnej ulega raczej retardacji. Prowadzi to do różnych trudności wychowawczych;
- w medycynie podkreśla się większą wrażliwość ustroju, zwłaszcza chłopców, na wpływ czynników środowiskowych, które nie zawsze korzystnie się zmieniają;
- następuje dezintegracja morfologiczno – funkcjonalna spowodowana m. in. Zaburzeniami proporcji miedzy wymiarami serca i naczyń oraz dezintegracja morfologiczna, gdyż np. mięśnie zmniejszają się, a tkanka tłuszczowa zwiększa się.
89. Omów główne przyczyny tendencji przemian (trendów sekularnych).
Główna rolę odgrywają tu zmiany fenotypowe o charakterze adaptabilnym, chociaż podkreśla się również wpływ czynników genetycznych i paragenetycznych. W wielu pracach na ten temat trend sekularny jest rozumiany jako ciąg zmian fenotypowych zachodzących stopniowo z pokolenia na pokolenie i postępujących w stałym kierunku pomimo możliwych krótkotrwałych fluktuacji. Trendy sekularne były i są głównie rezultatem awansu cywilizacyjnego społeczeństw, przede wszystkim poprawy poziomu odżywiania i malejącego obciążenia chorobami wieku dziecięcego. 
90. Wyjaśnij szerzej definicję zdrowia sformułowaną przez ŚOZ.
Zdrowie jest:
- wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągania satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie w nim;
- zasobem dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe, rozwijać się, osiągać odpowiednią jakość życia.
- środkiem do osiągania lepszej jakości życia.
Zdrowym wg G. Sigerist – może być człowiek, który odznacza się harmonijnym rozwojem fizycznym i psychicznym i dobrze adaptuje się do otaczającego go środowiska społecznego. Całkowicie realizuje on swoje zdolności fizyczne i umysłowe, może dostosować się do zmian w otoczeniu, jeśli one nie wykraczają poza granice w normy, i wnosi swój wkład w pomyślność społeczeństwa, odpowiednio do swoich możliwości i zdolności. Dlatego zdrowie nie oznacza braku chorób; to jest coś pozytywnego, to pełne radości i ochoty wypełnianie obowiązków, które życie nakłada na człowieka. Zdrowie wg ŚOZ to całkowity, fizyczny, umysłowy i społeczny dobrostan, a nie jedynie brak choroby lub niedołęstwa. Zdrowie to stopień przystosowania się biologicznego, psychicznego i społecznego, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych warunkach.
Definicja zdrowia podana w konstytucji ŚOZ stała się swego rodzaju matrycą, przy czym najczęściej powielany jest zawarty w niej aksjomat trójdzielności zdrowia. 
91. Jak rozumiesz chorobę i jej związki ze zdrowiem?
Choroba – stan organizmu lub jakiejś jego części, czy narządu, który charakteryzuje się zakłóceniem ich normalnej czynności – jest zwykle odnoszona jedynie do ściśle ustalonych stanów patologicznych, które dają się rozpoznać klinicznie. Analiza obserwacji klinicznych świadczy jednak o tym, że główną trudnością , która znacznie komplikuje diagnostykę zdrowia, jest obecność u większości ludzi zachorowań lub stanów patologicznych. Stąd też z punktu widzenia cybernetyki choroba jest zakłóceniem skomplikowanego systemu regulacji.
Zdrowie współistnieje z chorobą, tzn. u każdego człowieka, dopóki on żyje, mimo zachorowań, zawsze jest jakiś potencjał zdrowia. Jednoznacznego wzajemnego związku nie ma. 
92. Podaj różne płaszczyzny zdrowia i wyjaśnij ich znaczenie.
Konstytucja wyróżnia trzy płaszczyzny zdrowia:
1) Zdrowie fizyczne, czyli somatyczne, a więc to które odnosi się do organizmu. Stanowi ono tło dla licznych i dobrze nam znanych chorób ciała, ale nie tylko bierne tło, bo umiemy też świadomie potęgować pewne jego elementy poprzez ćwiczenia i hartowanie. Dzięki temu zdrowie fizyczne zawdzięczamy nie tylko naturze, lecz także pracy nad własnym ciałem.
2) Zdrowie psychiczne. Dotyczy ono zgody z samym sobą, a jego miarą ma być stopień integracji osobowości. I tu zaczyna się zdaniem Demela wielki spór specjalistów, ponieważ – wskazany w omawianej definicji – komfort psychiczny stanowi kryterium dwuznaczne. Dobrym samopoczuciem odznaczają się bowiem psychopaci, a także jednostki prymitywne. Toteż psychiatrzy wahają się, czy leczyć tych, którzy mają kłopoty z sobą czy raczej tych, którzy – w podejrzany sposób – są z siebie zadowoleni. Demel podaje przykład szkoły K. Dąbrowskiego, który jak wiadomo dostrzegł nie tylko destrukcyjną dezintegrację osobowości, ale też dezintegracje pozytywną, która towarzyszy przebudowie osobowości ku wyższemu poziomowi. Za te przebudowę płaci się nierzadko wysoką cenę w postaci nerwic i psychonerwic. Stąd też propozycja K. Dąbrowskiego zmierza do tego, aby za probierz zdrowia psychicznego przyjąć zdolność do rozwoju, nie zaś – jakże każe tradycja – równowagę psychiczną. 
3) Zdrowie społeczne, które dotyczy relacji między jednostką i społecznością, a jego miarą jest stopień syntomii, czyli społecznego współbrzmienia. Zdrowym społecznie miałby być osobnik, który dobrze się czuje w różnorakich rolach społecznych i w grupie społecznej, a przy tym osiąga wzajemność: innym też jest z nim dobrze. I znów to „dobrze” jest tematem sporu, najlepiej przystosowany jest konformista, który ze świętej zgody czyni sobie naczelną zasadę życia. 
93. Jak rozumiesz subiektywność zdrowia?
Zdrowie może być określane obiektywnie, jak i subiektywnie. W naukach medycznych i społecznych współwystępują aktualnie dwa modele zdrowia: biomedyczny i holistyczno – funkcjonalny. Model biomedyczny ujmuje zdrowie jako kategorię zobiektywizowaną. Zdrowie jest w tym modelu najczęściej rozumiane jako stan braku zakłóceń w funkcjach biologicznych organizmu. Organizm cechuje się w stanie zdrowia normalnością podstawowych funkcji. W podejściu tym przyjmuje się, że zdrowie człowieka podlega obiektywnym zasadom regulacji i jest zdeterminowane wyposażeniem genetycznym, wrodzoną strukturą organizmu. Zdrowie zależy od odporności biologicznej, a do załamania zdrowia dochodzi wówczas, gdy organizm nie jest w stanie przeciwstawić się szkodliwym wpływom. W sytuacji załamania zdrowia jedynie skuteczna jest profesjonalna opieka lekarska. Lekarz przywraca zdrowi stosując specjalistyczne metody leczenia. Zachowanie zdrowia polega na stosowaniu zasad higieny i nie zależy od jego cech psychicznych i zachowań.
Pyt.94
Opisz biomedyczny model zdrowia.
Biomedyczny model zdrowia ujmuje zdrowie jako kategorię zobiektywizowaną. Zdrowie jest w tym modelu najczęściej rozumiane jako stan braku zakłóceń w funkcjach biologicznych organizmu. Organizm cechuje się w stanie zdrowia normalnością podstawowych funkcji. Zdrowie człowieka podlega obiektywnym zasadom regulacji i jest zdeterminowane wyposażeniem genetycznym, wrodzoną strukturą organizmu. Zdrowie zależy od odporności biologicznej, a do załamania zdrowia dochodzi wówczas, gdy organizm nie jest w stanie przeciwstawić się szkodliwym wpływom. W sytuacji załamania zdrowia jedynie skuteczna jest profesjonalna opieka lekarska. Lekarz przywraca zdrowie stosując specjalistyczne metody leczenia. Zachowanie zdrowia polega na stosowaniu zasad higieny życia i zaleceń lekarskich. Zdrowie i choroba pozostają poza kontrolą człowieka i nie zależą od jego cech psychicznych i zachowań. 
Pyt.95
Opisz holistyczno-funkcjonalny model zdrowia. 
W modelu holistyczno-funkcjonalnym zdrowie wyraża się we wzajemnej relacji, jaka zachodzi pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem i jest procesem dynamicznej równowagi. O poziomie zdrowia człowieka współdecydują stresory (czynniki patogenne) i zasoby odpornościowe tkwiące w człowieku, w jego cechach biologicznych, psychicznych i społecznych oraz w środowisku naturalnym i społeczno-kulturalnym. W tym modelu zdrowa szczególne miejsce przypada świadomej aktywności człowieka, który ma poczucie wpływu na swój stan zdrowia, czuje się odpowiedzialny za swój poziom zdrowia, aktywnie ochrania je, a jako pacjent współpracuje odpowiedzialnie w procesie leczenia.
Zdaniem Sęk (1997) model holistyczno-funkcjonalny jest modelem związanym z nowoczesnymi ruchami ochrony i promocji zdrowia. Na jego podstawie można tworzyć pozytywne mierniki zdrowia. W modelu wyraźnie podkreśla się, że zdrowie nie jest stanem statycznym i we wszystkich okresach życia należy:
a) chronić je – czyli zapobiegać chorobom (profilaktyka), 
b) doskonalić je – pomnażać, zwiększać jego potencjał (promocja zdrowia), 
c) przywracać je – gdy pojawi się choroba (leczenie i rehabilitacja).
Pyt.96
Podaj definicję ekologii człowieka i podstawowe warunki zdrowego środowiska. 
Ekologia człowieka jest międzydyscyplinarną dziedziną wiedzy o wzajemnych związkach między człowiekiem (jako jednostką i jako populacją oraz społecznością) i jego środowiskiem (naturalnym i sztucznym). 
Celem ekologii człowieka jest zrozumienie, jak środowisko naturalne oraz przekształcane przez człowieka w sposób bezpośredni i pośredni oraz jako skutek uboczny – zmienia człowieka zarówno jako jednostkę, jak i grupę biologiczną i społeczną. Treścią badań ekologii człowieka jest poznanie czynników i mechanizmów tych zmian. 
Środowisko jest zdrowe, gdy:
d) stwarza możliwości zaspokojenia potrzeb indywidualnych, grupowych i kulturowych, 
e) środowisko jest poznawalne, jednostki w systemach można od siebie odróżnić, ogarnąć poznawczo i ocenić,
f) dynamika zmian w środowisku jest dostosowana do możliwości adaptacyjnych człowieka w różnych okresach jego życia,
g) jednostki środowiska są wystarczająco plastyczne i zmienne na tyle, na ile jest to konieczne. 
Pyt.97
Wyjaśnij szerzej czynniki warunkujące zdrowie. 
1. Czynniki biologiczne – determinanty genetyczne i paragenetyczne decydujące o właściwościach biologicznych biotypu – cechy anatomiczne, fizjologiczne, biochemiczne, immunologiczne, 
2. Środowisko fizyczne – charakterystyka środowiska biogeograficznego, siedliska, środowiska pracy, miejsca zamieszkania,
3. Środowisko psycho-społeczne – status społeczny, ekonomiczny, polityczny, środowisko rodzinne, szkolne, zawodowe, społeczne zaangażowanie,
4. Zachowania jednostkowe – tryb życia, aktywność fizyczna, dieta, sposób spędzania czasu wolnego, stosowanie używek itp.
Fundamentalnymi warunkami zapewniającymi zdrowie są: spokój, stabilny system ekonomiczny, odtwarzalne zasoby naturalne, globalne i lokalne bezpieczeństwo obejmujące bezpieczeństwo ekologiczne, a także mieszkania, żywienie, edukacja, zarobki, sprawiedliwość i równość społeczna. 
Wśród czynników, które wpływają na zdrowie człowieka wyróżnia się cztery grupy:
h) styl życia – jego udział jest największy (50-60%) i jednocześnie jego zmiana leży w zasięgu możliwości każdego człowieka, 
i) środowisko fizyczne oraz społeczne życia i pracy (ok.20%),
j) czynniki genetyczne (ok.20%),
k) służba zdrowia, która może rozwiązać 10-15% problemów zdrowotnych społeczeństwa.
Pyt.99
Omów bezpośrednie mierniki zdrowia.
a) bezpośrednie mierniki negatywne, tj.:
-wskaźniki zachorowalności, 
-wskaźniki chorobowości,
-wskaźniki absencji chorobowej, 
-wskaźniki inwalidztwa. 
b) bezpośrednie mierniki pozytywne uzyskiwane są na podstawie badań profilaktycznych populacji, dotyczące rozwoju fizycznego, wydolności i sprawności motorycznej dzieci i młodzieży. Niski poziom sprawności i wydolności fizycznej może oznaczać zwiększenie ryzyka różnych chorób zarówno u dzieci, jak i dorosłych.
Pozytywne mierniki zdrowia można tworzyć w oparciu o bardzo różnorodne kryteria stosowane w antropologii. Są one jednak różne dla osób w różnym wieku. W momencie urodzenia najważniejszym miernikiem jest masa urodzeniowa oraz tzw. skala Apgar oceniająca stan tętna, oddechu, napięcia mięśni kończyn, pobudliwość i barwę skóry. Natomiast w wieku dojrzałym pozytywne mierzenia zdrowia jest trudne ze względu na małe zmiany morfologiczne i fizjologiczne, które zachodzą w tym wieku. Można barć pod uwagę takie mierniki jak: sprawność fizyczną, wydolność fizyczną, wskaźniki fizjologiczne (np. spirometryczne), wskaźniki biochemiczne (np. poziom hemoglobiny) oraz funkcjonowanie społeczne i samopoczucie psychiczne. 
Pyt.100
Przedstaw główne zagrożenia zdrowia związane z wadliwym stylem życia.
1. Wadliwy styl życia
Styl życia i zachowania zdrowotne determinują w największym stopniu stan zdrowia ludności. Do zachorowań zagrażających zdrowiu należą przede wszystkim:
a) mała aktywność fizyczna ogółu ludności. Zadawalający poziom aktywności fizycznej cechuje: 70% dzieci 6-7 letnich, 20-30% młodzieży w wieku 11-15 lat i tylko 10% dorosłych. W czasie wolnym przeciętnego Polaka dominują zajęcia związane z brakiem aktywności fizycznej, głównie oglądnie telewizji (np. ok.40% młodzieży 11-15- letniej poświęca na to 4 godz. i więcej dziennie),
b) nieprawidłowości w sposobie żywienia, w tym:
l) nadmiar energii pobieranej z pożywieniem; spożycia tłuszczów (zwłaszcza zwierzęcych) oraz soli kuchennej (ponad 15g przy zalecanych 5-6g dziennie),
m) niedobór spożycia mleka i napojów mlecznych, warzyw i owoców, ciemnego pieczywa, 
n) zbyt mała liczba posiłków i ich nieregularność, 
o) zbyt mała liczba niemowląt karmionych wyłącznie piersią w pierwszych 6 miesiącach życia.
c) palenie tytoniu
d) nadmierne spożycie alkoholu, zwłaszcza napojów wysokoprocentowych. 
e) używanie substancji psychoaktywnych (innych niż alkohol i nikotyna).
Pyt.101
Opisz główne zagrożenia zdrowia związane ze środowiskiem społecznym
Zagrożenia w środowisku społecznym.
Środowisko społeczne, relacje i sposoby komunikowania się ludzi w rodzinie, miejscu nauki i pracy, w społeczności lokalnej oraz czynniki ekonomiczne wpływają w istotny sposób na kondycje psychofizyczną i stan zdrowia ludności. Istotną rolę odgrywają takie zagrożenia jak:
a) narastające ograniczenie dostępu do podstawowych zasobów, niezbędnych dla utrzymania i pomnażania zdrowia, takich jak pożywienie, mieszkanie, ubranie i praca,
b) uzależnienie znacznej części społeczeństwa (obecnie ok.8%0 od pomocy społecznej, przy jednoczesnym wycofaniu się państwa z różnych form świadczeń społecznych, m.in. w sferze ochrony zdrowia, 
c) niekorzystna sytuacja w dziedzinie edukacji, nauki i kultury, w tym:
• zmniejszające się nakłady budżetowe, 
• niski poziom wykształcenia ludności, 
• zmniejszający się odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym, zwłaszcza na wsi,
d) nasilające się patologie życia społecznego, prowadzące m.in. do spadku poczucia bezpieczeństwa osobistego, takie jak: osłabienie więzi rodzinnych, wzrost przestępczości, pojawienie się nieznanego dotąd zjawiska terroryzmu kryminalnego, wzrost problemów zdrowotnych i społecznych, związanych z nadużywaniem alkoholu i przyjmowaniem substancji psychotropowych, 
e) narastanie występowania zjawiska określanego jako „syndrom opuszczonych rąk”, polegającego na przekonaniu, „ze nic się już nie może zmienić, chyba że na gorsze”.
Pyt.108
Omów zaburzenia wzrastania związane z nieprawidłowym wydzielaniem hormonu wzrostu.
Karłowatość przysadkową cechuje niedobór hormonu wzrostu. Już między 1 a 3 rokiem życia tempo wzrastania ulega zwolnieniu. Niedobór wzrostu z wiekiem staje się coraz bardziej widoczny i w wieku szkolnym wynosi ok. 16-30cm. W przypadku karłowatości przysadkowej stwierdza się znaczne opóźnienie wieku kostnego, radiogramy czaszki ujawniają wyraźną dysproporcję między prawidłowymi w stosunku do wieku rozmiarami części twarzowej, które są zatrzymane na poziomie dzieci 2-5-letnich. Dojrzewanie płciowe występuje późno i przebiega powoli. Przez podanie hormonu wzrostu można uzyskać przyrost wysokości ciała od kilkunastu do 30fcm. 
Gigantyzm jest chorobą cechująca się nadmiernym wzrostem (powyżej 200 cm u mężczyzn i 190 cm u kobiet). Gigantyzm przysadkowy rozpoczyna się w dzieciństwie lub młodości, kiedy nie doszło jeszcze do zrostu nasad kości z trzonami. Nadmiernie szybki skok wzrostu zachodzi zwykle między 10 a 12 rokiem życia. Poziom pomimo okazałego wzrostu i silnego rozwoju mięśni osoby takie są słabe, łatwo się męczą i są mało sprawne fizycznie. 
Akromegalią nazywamy chorobę zależną od nadmiernego wydzielania hormonu wzrostu u osób dorosłych. W następstwie nadmiaru hormonu wzrostu dochodzi do postępującego rozrostu chrząstek (żebrowych, stawowych, nosa, uszu, krtani), przerostu mięśni, pogrubienia kości, powiększenia narządów miąższowych (serca, nerek, wątroby). Twarz jest charakterystycznie zmieniona, rysy pogrubiałe, wydłużona żuchwa, powiększone dłonie i stopy. Cechy fizyczne akromegalii mogą jednak także wystąpić u dzieci przed ukończeniem wzrastania, jeśli nadmiar hormonu wzrostu jest duży i trwa dostatecznie długo. 
Pyt.109
Przedstaw najczęściej występujące zaburzenia funkcjonowania tarczycy.
Niedoczynność tarczycy wynika z różnych przyczyn. Może być wrodzona, związana z niedorozwojem lub całkowitym brakiem tarczycy, wrodzonymi błędami syntezy hormonów tarczycy lub podwzgórzowo-przysadkową niedoczynności tarczycy (niedobór lub brak TSH). Niedoczynność nabyta może być skutkiem np. autoimmunizacyjnych chorób tarczycy, endemicznego niedoboru jodu. Konsekwencją niedoboru hormonów tarczycy u niemowląt jest znacznie opóźnienie rozwoju i dojrzewania zarówno somatycznego, jak i psychicznego. W późniejszym wieku występuje opóźnione ząbkowanie, obniżone tempo wzrastania i pokwitania, spadek intensywności przemiany materii, spowolnienie, senność, zmniejszenie aktywności intelektualnej, powiększenie tarczycy i wole.
Choroba Gravesa-Basedowa zwana, też młodzieńczą nadczynnością tarczycy, charakteryzuje się przyspieszeniem procesów metabolicznych we wszystkich tkankach. Jest to wynikiem nadprodukcji hormonów tarczycy, najczęściej na skutek autoimmunizacji tarczycy. U niemowląt i małych dzieci zdarza się to bardzo rzadko, częściej w wieku przedszkolnym i szkolnym a największa liczba przypadków dotyczy okresu dojrzewania. Choroba ta występuje 3-5 razy częściej u płci żeńskiej niż męskiej; jest uwarunkowana genetycznie, ale czynnikiem przyspieszającym jej rozwój może być silny stres emocjonalny. Może on być przyczyną spadku odporności na inwazję wirusów i bakterii lub ograniczają kontroli immunologicznej, wskutek czego dochodzi do reakcji limfocytów T z antygenem w tarczycy i do wyzwolenia komórkowej odpowiedzi immunologicznej. Pierwsze objawy choroby Gravesa-Basedowa to nerwowość i chwiejność emocjonalna, męczliwość, pogorszenie uwagi, co wyraża się często pogorszeniem wyników w nauce. Mimo dużego łaknienia następuje spadek masy ciała. DO innych objawów należą: potliwość, drżenie mięśniowe, zła tolerancja ciepła, zwiększenie skurczowego ciśnienia tętniczego krwi, wytrzeszcz gałek ocznych, przyspieszenie wzrastania i dojrzewania kostnego, powiększenie tarczycy. 
Pyt.110
Omów zaburzenia dojrzewania płciowego.
Przedwczesne pokwitanie – jest to choroba, w której dochodzi do wystąpienia objawów pokwitania u dziewcząt przed 8 a u chłopców przed 10 rokiem życia. W zależności od przyczyny wyróżniamy: 
-przedwczesne pokwitanie prawdziwe (neurogenne, mózgowe),
-przedwczesne pokwitanie nadnerczowe, 
-przedwczesne pokwitanie gonadalne.
Przedwczesne pokwitanie prawdziwe cechuje występowanie regularnych miesiączek i jajeczkowania u dziewcząt i prawidłowej spermatogenezy u chłopców. W wyniku zmian patologicznych dochodzi do przedwczesnego wydzielania przez ośrodki podwzgórza czynników uwalniających godadotropiny i wydzielania gonadotropin w ilościach spotykanych u młodzieży w okresie pokwitania. Zapoczątkowują one rozwój czynności hormonalnej i rozrodczej gonad. W wyniku przyspieszania dojrzewania kośćca ok.9-10 roku życia u dziewcząt i 10-12 roku u chłopców dochodzi do przedwczesnego zrastania się trzonów kości z nasadami i ustania procesu wzrastania. Ostateczna wysokość ciała chorych jest kilkanaście cm niższa od średniej dziewcząt, wysokość chłopców wynosi ok.145-155cm. Nie ma innych objawów chromosomowych, rozwój umysłowy jest na ogół zgodny z wiekiem chronologicznym. 
Opóźnienie wzrastania i pokwitania. Opóźnienie wzrastania skojarzone z późnym występowaniem dojrzewania płciowego występuje niemal wyłącznie u chłopców, rodzinnie lub u osób z wcześniactwem, lub długotrwałymi chorobami przebytymi w dzieciństwie. Badani rosną wolniej niż dzieci zdrowe. Poza umiarkowanym niedoborem wysokości ciała wynoszącym zwykle 12-22cm nie ma innych objawów chorobowych. W wieku 14-16 lat chorzy mają narządy płciowe tej samej wielkości co zdrowi chłopcy o 3-4 lata młodsi. Dojrzewanie płciowe występuje dopiero między 17 a 20 rokiem życia, lecz w latach następnych jest całkowicie prawidłowe. Stężenie hormonu wzrostu we krwi jest tu prawidłowe. Radiogramy kośćca ujawniają opóźnienie wieku kostnego o 3-5 lat, proporcje czaszki są prawidłowe. 
Pyt.111
Wyjaśnij pojęcia: budowa ciała i postawa ciała.
Budowa ciała i postawa ciała człowieka obrazują przestrzenne ułożenie ciała i są wyrazem aktualnego stanu aparatu ruchu, Budowa całego ciała czy poszczególnych jego części zależy przede wszystkim od struktury somatycznej, natomiast postawa ciała jest kategorią czynnościową (funkcjonalną). Jest ona wyrazem nawyku „trzymania się” i opera się na fizjologicznej funkcji warunkującej stan właściwego napięcia odpowiednich grup mięśni, co prowadzi do ułożenia poszczególnych segmentów ciął i wyznacza jego ogólne zrównoważenie. Miedzy budową i postawą ciała występują związki i w niektórych przypadkach trudno jest określić czy dany objaw jest zmiana w budowie czy w postawnie ciała. Dlatego tez do analizy wad postawy ciała włącza się takie defekty budowy, jak np. płaskostopie czy koślawość kolan. Wyrazem związków między postawą ciął a jego budową jest także fakt, iż typy o silnej budowie (o przewadze mezomorfii) odznaczają się na ogół bardziej poprawną postawa, zaś typy o przewadze czynnika ektomorficznego są bardziej skłonne do nabywania błędów i wad w postawnie. 
Pyt112
Scharakteryzuj najczęściej występujące wady postawy.
Do najczęściej występujących wad postawy należą:
1.Wady kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej:
-plecy okrągłe (pogłębienie kifozy piersiowej),
-plecy wklęsłe (pogłębienie lordozy lędźwiowej),
-plecy okrągło-wklęsłe (powiększenie lordozy lędźwiowej i kifozy piersiowej),
-plecy płaskie (spłaszczenie lub brak fizjologicznych krzywizn kręgosłupa).
2.Boczne skrzywienia kręgosłupoa-skoliozy (odchylenie od osi anatomicznej całego kręgosłupa lub jego odcinka w płaszczyźnie czołowej). Skoliozy dzielimy najczęściej na czynnościowe, w których nie stwierdza się utrwalonych zmian w budowie kręgosłupa ii strukturalne, w których stwierdzamy utrwalone zmiany.
3.Wady klatki piersiowej:
-klatka piersiowa lejkowata lub inaczej szewska (lejkowate zapadnięcie dolnej części mostka i przylegających odcinków żeber),
-klatka piersiowa kurza (silne uwypuklenie mostka z przodu na kształt klatki piersiowej ptaków).
4.Odchylenie w ustawieniu głowy i szyi (najczęściej wysunięcie głowy ku przodowi, kręcz szyi lub wady ustawienia głowy pochodzenia wzrostowego).
5.Wadnliwe ułożenie łopatek (asymetryczne ułożenie łopatek, łopatki skzrydełkowate).
6.Wady kończyn dolnych: 
-kolana koślawe (oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty na zewnątrz),
-kolana szpotawe (oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty do wewnątrz),
-stopa płaska (najczęściej obniżenie podłużnego lub poprzecznego wysklepienia stopy),
-stopa płasko-koślawa (pięta ulega skręceniu na zewnątrz i opiera się o podłoże brzegiem przyśrodkowym),
-stopa szpotawa (skręcenie pięty do wnętrza i oparcie jej na krawędzi zewnętrznej),
-stopa wydrążona (pogłębienie wydrążenia stopy w odcinku między guzem piętowym a głowami kości śródstopia i równoczesnym skręceniu tego odcinka, występuje wówczas tzw. wysokie odbicie).
Pyt.116
Wyjaśnij pojęcie konstytucji (biotypu) osobnika. 
Konstytucja (biotyp) jest to zespół genetycznie zdeterminowanych właściwości psychicznych i fizycznych osobnika, modyfikowanych w trakcie rozwoju osobniczego przez czynniki środowiska zewnętrznego. Obecnie konstytucję ujmuje się najczęściej jako stan reaktywności organizmu, wytworzony w procesie wzajemnych oddziaływań czynników środowiska na genotyp. 
Pyt.117
Wymień i scharakteryzuj znane Ci systemy typologiczne człowieka. 
Przez pojęcie typologii budowy ciała rozumiemy usystematyzowanie rozmaitych rodzajów i typów budowy ciała ludzkiego pod względem podobieństwa i różnic poszczególnych cech. W rożnych systemach typologicznych ujmowano najczęściej takie właściwości jak:
a) budowa morfologiczna decydująca o wyglądzie i kształcie ciała, 
b) cechy mówiące o aktualnym stanie tkanek (kośćca, mięśni, tkanki tłuszczowej), 
c) cechy fizjologiczne i biochemiczne, przemiany materii, czynności hormonalnej, typ układu krążenia, 
d) typ układu nerwowego decydujący o cechach osobowości psychicznej, 
e) właściwości odpornościowe ustroju, cechy patologiczne i anomalie. 
Pierwsza typologia – Hipokratesa (IV w.p.n.e.) wyróżniła dwa typy:
- suchotniczy – o szczupłej budowie, 
- apoplektyczny – o budowie silnej, masywnej.
Typologia Hipokratesa została uzupełniona przez Galena. Na podstawie kryteriów charakterologicznych wyróżnione zostały cztery typy temperamentów – humory:
- choleryczny – (chole-żółć) – wybuchowy, cechuje się łatwością utraty panowania nad sobą, reakcjami niewspółmiernymi z bodźcami, 
- sangwiniczny – (sanguis-krew) – o usposobieniu pogodnym, uczuciowym, aktywnym i żywym w reakcjach, 
- flegmatyczny – (flegma-śluz) – o małej pobudliwości, zrównoważeniu, opanowaniu i wytrwałości w działaniu, 
- melancholiczny – (melas chole-czarna żółć) – cechuje się małą ruchliwością, apatią, przewlekłymi stanami przygnębienia.
Pyt.118
Opisz różne typy budowy ciała w klasyfikacji francuskiej C. Sigaud. 
a) typ trawienny – twarz szeroka, zwłaszcza w dolnej, żuchwowej części, szeroka klatka piersiowa o rozwartym kącie podżebrowym, 
b) typ oddechowy – twarz wydłużona z silnie rozwiniętym odcinkiem związanym z drogami oddechowymi, długie kończyny i klatka piersiowa, ostry kąt podżebrowy, 
c) typ mięśniowy – twarz prostokątna, proporcjonalna, równomierne proporcje tułowia w stosunku do kończyn, klatka piersiowa silnie rozwinięta, silny rozwój mięśni i owłosienia ciała, 
d) typ mózgowy – silny rozwój części mózgowej głowy, smukła budowa ciała, słabe umięśnienie, długie kończyny, ostry kąt podżebrowy. 
Pyt.119
Scharakteryzuj niemiecką typologię E. Kretschmera. 
Typologia niemiecka napisana jest w oparciu o opis morfologiczny, powiązana z właściwościami fizjologicznymi i wyższymi czynnościami nerwowymi. E. Kretschmer wyróżnił następujące typy: 
- leptosomiczny – o smukłej budowie, małej masie ciała, przewadze wymiarów długościowych nad szerokościowymi, długiej szyi, wąskiej twarzy, płaskiej klatce piersiowej i ostrym kącie podżebrowym (poniżej 90º). Krańcowa postać tego typu określona została jako typ asteniczny, 
- atletyczny – o silnej budowie, silnym rozwoju kośćca i mięśni, szerokiej twarzy i szyi, silnie wysklepionej klatce piersiowej z kątem podżebrowym ok.90º, o szerokich barkach, wąskiej miednicy, długich kończynach o szerokich dłoniach i stopach, 
- pykniczny – o przewadze wymiarów poprzecznych nad długościowymi, przysadzistej budowie, drobnym szkielecie i słabo rozwiniętych mięśniach, tendencji do odkładania się tkanki tłuszczowej, krótkiej szyi i szerokiej twarzy, zaokrąglonych konturach ciała i kącie podżebrowym powyżej 90º. 
Zdaniem E. Kretschmera przedstawiciele typu leptosomicznego to osoby zamknięte w sobie, mało towarzyskie, drażliwe i egocentryczne, mające trudności w dostosowaniu się do otoczenia, zdolne do myślenia abstrakcyjnego. W wieku dorosłym wykazują tendencję do schizofrenii. Typ atletyczny cechuje mała wrażliwość, mała plastyczność umysłu i mało abstrakcyjne myślenie, duża sumienność i drobiazgowość, trudność w porozumiewaniu się z otoczeniem, reakcje powolne i ociężałe – rzadko wybuchowe i gwałtowne; skłonność do epilepsji. Przedstawiciele typu pyknicznego są towarzyscy, wykazują łatwość w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem, cechuje ich myślenie konkretne ze stylem działania skłonnym do improwizacji. W późniejszym wieku wykazują tendencje do depresji maniakalnej. 
Pyt.120
Omów amerykańską typologię konstytucjonalną W.H. Sheldona. 
W koncepcji W.H. Sheldona konstytucja jest kombinacją trzech komponentów: endomorfii, mezomorfii i ektomorfii. Endomorfia wyraża się silnym rozwojem narządów trawiennych oraz ogólną miękkością i okrągłością ciał wynikającą także z dużego otłuszczenia. Mezomorfia charakteryzuje się silnym rozwojem mięśni i dobrym wykształceniem szkieletu, co daje ciału charakter kanciasty i równocześnie masywny. Ektomorfia uwidacznia się silnym rozwojem skóry i układu nerwowego, ciało osobnika jest więc wydłużone, wysmukłe, o dużym stosunku powierzchni do masy. Udział każdego komponentu w konstytucji osobnika wyraża się w siedmiostopniowej skali za pomocą liczb od 1 do 7. Budowa ciała osobnika, czyli jego somatotyp opisany jest trzema liczbami oznaczającymi kolejno udział komponentów endomorfii, mezomorfii i ektomorfii. W ten sposób zmienność typów budowy ujęta została w 76 somatotypów. Somatotypy skrajne: endomorf oznaczony 711, mezomorf – 171, czy ektomorf – 117 reprezentują wzorce – typy idealne, ekstremalne, bardzo rzadko występujące w populacji. Najbardziej przeciętny somatotyp, zbudowany harmonijnie, określony jest liczbowo 444, wyraz więc równowagę wszystkich komponentów. Somatotypy można przedstawić graficznie na somatogramie, który tworzy trójkąt równoramienny. Wierzchołki trójkąta opisane są skrajnymi komponentami. 
W klasyfikacji Sheldona każdy z wyróżnionych typów posiada określone zainteresowania, skłonności czy sposoby reagowania. Endomorf jest pogodny, tolerancyjny, towarzyski i uprzejmy, pragnie sympatii i uczuć, lubi spać i ma głęboki sen, uprawia ćwiczenia fizyczne i spotyka się z innymi ludźmi, aby jeść. Mezomorf jest pewny siebie, lubi aktywne życie i wysiłek fizyczny, dominację i ryzyko, jest mało wrażliwy. Je i spotyka się z innymi ludźmi, aby ćwiczyć. Ektomorf charakteryzuje się nadwrażliwością, powściągliwością i chęcią ukrycia się, wyostrzoną uwagą i nadmierną szybkością reakcji. Ma lekki sen, nie lubi kłaść się do łóżka, ale nie lubi także wcześnie wstawać. Je i ćwiczy po to, aby spotykać się z ludźmi. 
Pyt.121
Przedstaw polską oryginalną metodę oceny somatotypu. 
W Polsce oryginalną metodę oceny somatotypu przedstawił A.Wanke. Metoda ta umożliwia typologiczne określenie poszczególnych osobników oraz na wyliczanie składników somatycznych całych populacji lub ich określonych części na podstawie wartości średnich arytmetycznych stosowanych wskaźników (wskaźniki tułowia, barków, miednicy, klatki piersiowej i Rohrera). 
Wydzielone zostały cztery typy (wyodrębnione wśród mężczyzn), których sylwetki przypominały litery: I, A, V, H. 
Typ I – słaba budowa ciała, długi tułów, wąskie barki, średnioszeroka miednica, płaska klatka piersiowa, mała masa w stosunku do wysokości ciała, 
Typ A – długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, beczkowata klatka piersiowa, duża masa w stosunku do wysokości ciała, 
Typ V – tułów krótki, szerokie barki, wąska miednica, płaska klatka piersiowa, duża masa w stosunku do wysokości ciała, 
Typ H – krótki tułów, szerokie barki i miednica, beczkowata klatka piersiowa, średni masa ciała.
Typy wyodrębnione wśród kobiet przez uczennicę Wankego – E.Kolasę, która symbol elementu somatycznego V zastąpiła literą Y:
Typ I – skuła sylwetka, długi tułów, wąskie barki, wąska miednica, głęboka klatka pieskowa, mała masa w stosunku do wysokości ciała, 
Typ A – długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, głęboka klatka piersiowa, duża masa w stosunku do wysokości ciała, 
Typ Y – krótki tułów, szerokie barki, wąska miednica, płaska klatka piersiowa, mała masa ciała, 
Typ H – krótki tułów, szerokie barki, szeroka miednica, głęboka klatka piersiowa, średnia mas ciała.
Pyt.123
Na czym polega proces posturogenezy?
Proces posturogenezy polega na kształtowaniu się postawy ciała w ontogenezie. Trzonem postawy ciała jest kręgosłup. Elementem umożliwiającym mu wytrzymywanie znacznych obciążeń są jego krzywizny fizjologiczne. Wytwarzają się one w związku z pionizacją osobnika poddawanego znacznym i zmiennym obciążeniom, zmuszonego do stałego równoważenia całości postawy drogą przesunięć odpowiednich segmentów ciała nad płaszczyzną podparcia. 
Pyt.124
Przedstaw charakterystyczne cechy prawidłowej postawy ciała. 
Ogólnie prawidłowa postawa ciała charakteryzuje się następującymi cechami: 
- prostym ustawieniem głowy, 
- fizjologicznymi wygięciami kręgosłupa w płaszczyźnie strzałowej oraz prostym kręgosłupem w płaszczyźnie czołowej, 
- dobrze wysklepioną klatką piersiową; przednia ściana klatki piersiowej powinna być częścią najdalej wysuniętą ku przodowi, 
- dobrze podpartą miednicą na głowach kości udowych, 
- prostymi kończynami dolnymi i prawidłowo wysklepionymi stopami. 
Pyt 125
Scharakteryzuj ocenę postawy ciała za pomocą metody punktowania. 
Metoda punktowania polega na oznaczaniu punktami „karnymi” odchyleń w ułożeniu poszczególnych jej elementów. System ten umożliwia wnikliwą ocenę niektórych drobniejszych odchyleń w postawie ciała. W celu zobiektywizowania sposobu oceny postawy ciała metodą punktowania należy posługiwać się ściśle określonym systemem punktacji (0,1,2). Jako ogólny wyniki oceny postawy ciała opisywanej ta metodą można podać sumę punktów karnych uzyskanych za każdy nieprawidłowo ukształtowany element. Maksymalna liczba punktów 0-4 – postawę oceniamy jako bardzo dobrą, przy 5 do 8 jako dobrą, 9 do 12 jako złą i 12 do 16 jako bardzo złą. 
Np. ustawienie i kształt klatki piersiowej:
0 – klatka piersiowa dobrze wysklepiona,
1 – klatka piersiowa nieco spłaszczona, 
2 – klatka piersiowa płaska. 
Pyt.126
Opisz metodę sylwetkową oceny postawy. 
Metoda sylwetkowa polega na porównaniu sylwetki badanego dziecka z profilu do jednego z opracowanych wzorców. 
Oceniając stosunek między kifozą piersiową a lordozą lędźwiową zaliczamy badanego do zespołu typów kifotycznych (kifoza większa od lordozy), równoważnych (kifoza w przybliżeniu równa lordozie) lub lordotycznych (lordoza większa od kifozy). Następnie w ramach danego zespołu typów klasyfikujemy go jako jeden z 2 lub 3 typów najczęściej występujących w tym zespole. 
Pyt.127
Na czym polega funkcjonalna ocena postawy ciała?
Funkcjonalna ocena postawy ciała polega na zbadaniu właściwości funkcjonalnych postawy ciała. Obejmuje także pomiary ruchomości stawów i gibkości kręgosłupa. Możemy badać ruchomość bierną stawów (badający porusza kończyna badanego aż do oporu) lub ruchomość czynną (badany sam wykonuje maksymalny zakres ruchu). Jedna z metod badania gibkości kręgosłupa polega na obserwowaniu, ile centymetrów poniżej lub powyżej podstawy (np. blatu stołka) może dosięgnąć rękami dziecko w czasie skłonu w przód. Metoda ta ujawnia jednak równocześnie zakres ruchu w stawach biodrowych, stad nie należy jej stosować, jeśli chodzi o dokładną kontrolę wyników usprawniania ruchowego kręgosłupa.
Pyt.128 
Wymień podstawowe przyrządy antropometryczne i opisz ich wykorzystanie.
W skład podstawowych przyrządów antropometrycznych wchodzą:
- liberometr Wolańskiego – służy do pomiarów cech długościowych małego dziecka w pozycji leżącej,
- antropometr typu Martina – służy do pomiarów długościowych dzieci w pozycji stojącej. 
- waga niemowlęca – służy do określani8a masy ciała małego dziecka z dokładnością do 10 g. Dzieci starsze, których zważenie w pozycji stojącej nie sprawia trudności ważymy na wadze lekarskiej z dokładnością do 100 g. 
- taśma metryczna – służy do mierzenia obwodów
- cyrkle – a) kabłąkowy (mały lub duży) oraz b) liniowy (suwak) służą do pomiarów szerokościowych i głębokościowych. Wynik odczytuje się w milimetrach. 
- fałdomierz (kaliper) – służy do pomiarów grubości fałdów skórno-tłuszczowych. W zależności od rodzaju przyrządu dokładność odczytu wynosi do 1mm lub 0,1 mm. 
Pyt.129
Opisz podstawowe płaszczyzny i linie ciała. 
- płaszczyzna środkowa strzałkowa – przechodzi przez oś podłużną ciała, dzieląc je symetrycznie na części: lewą i prawą. Wszystkie równoległe do niej płaszczyzny nazywane są płaszczyznami strzałkowymi;
- płaszczyzna czołowa główna – prostopadła do płaszczyzny strzałkowej przechodzi przez oś podłużną ciała, dzieląc je na części: tylną (grzbietową) i przednią (brzuszną). Wszystkie równoległe do niej płaszczyzny nazywane są czołowymi;
- płaszczyzna poprzeczna – to dowolna płaszczyzna przebiegająca poziomo, prostopadle do płaszczyzny środkowej strzałkowej i czołowej.
Linie ciała wyznaczone są przez przecięcie płaszczyzn z zewnętrzną powierzchnią ciała. 
Pyt.130
Opisz technikę wykonywania pomiarów podstawowych cech antropometrycznych.
1. Masa ciała – oznaczana jest u małego dziecka na wadze niemowlęcej u dziecka starszego na wadze lekarskiej. Ważony powinien być rozebrany.
2. Wysokość ciała – do 15-18 miesiąca życia mierzona jest jako długość w pozycji leżącej na plecach liberometrem. Jest to odległość od szczytu głowy do płaszczyzny podeszwowej stóp ustawio0nych prostopadle do podudzia. U dziecka starszego wysokość mierzymy w pozycji stojącej przy użyciu antropometru. Postawa dziecka jest swobodna, bez nadmiernego wyprostowania się, w głowa ustawiona jest w płaszczyźnie oczno-usznej, tzw. frankfurckiej. 
3. Wysokość siedzeniowa wyprostowana (BS-v) – wykonywanie pomiarów odbywa się w pozycji siedzącej badanego od poziomu na jakim siedzi badany (od płaszczyzny stołka). Głowa ustawiona w płaszczyźnie frankfurckiej. 
4. Długość tułowia – jest to odległość między wcięciem jarzmowym rękojeści mostka w płaszczyźnie środkowej strzałkowej a górną krawędzią spojenia łonowego w tej samej płaszczyźnie. Mierzona jest liberometrem u dziecka małego jako – pomiar bezpośredni, u dziecka starszego antropometrem jako pomiar pośredni. 
5. Długość kończyny dolnej – określana jest odległością zawartą między górna krawędzią spojenia łonowego (sy) a płaszczyzną podeszwową stóp. U dziecka małego mierzona jest liberometrem jako pomiar pośredni, u dziecka starszego – antropometrem jako pomiar bezpośredni.
6. Długość kończyny górnej - określana jest odległością zawartą między wyrostkiem barkowym łopatki a opuszką trzeciego palca. U małego dziecka mierzona jest jako pomiar bezpośredni liberometrem, u starszego natomiast jako pomiar pośredni antropometrem.
7. Szerokość barków – mierzona cyrklem zawarta jest między dwoma punktami akromion.
8. Szerokość bioder – mierzona cyrklem zawarta jest pomiędzy dwoma punktami położonymi najbardziej bocznie na grzebieniu kości biodrowej w linii pachowej środkowej.
9. szerokość klatki piersiowej – mierzona cyrklem, zawarta jest między najbardziej bocznie położonymi punktami na łukach żebrowych w linii pachowej środkowej na wysokości punktu xi.
10. Głębokość klatki piersiowej - mierzona cyrklem, zawarta jest między punktem xi a punktem leżącym na tej samej wysokości w linii wyrostków kolczastych kręgosłupa. 
11. Obwód głowy – mierzony jest taśmą metryczną, przeprowadzona przez największą wypukłość potyliczną i największe wypukłości guzków czołowych.
12. Obwód klatki piersiowej spoczynkowy – mierzony jest taśmą krawiecką przeprowadzona przez spojenie trzonu mostka z wyrostkiem mieczykowatym i przez dolne kąty łopatek.
13. Obwód klatki piersiowej na wdechu – taśmę układamy jak przy pomiarze klatki piersiowej w spoczynku (na wysokości punktu xi), lecz przy maksymalnym wdechu powietrza do płuc i rozszerzeniu klatki piersiowej.
14. Obwód klatki piersiowej na wydechu - taśmę układamy jak przy pomiarze klatki piersiowej w spoczynku lecz przy maksymalnym wydechu i minimalnym obwodzie klatki piersiowej.
15. Obwód ramienia – mierzymy przeprowadzając taśmę poprzecznie w połowie swobodnie opuszczonego ramienia. 
16. Największy obwód ramienia w napięciu – taśmę ustawiamy jak przy pomiarze obwodu ramienia w spoczynku, lecz przy ramieniu zgiętym w łokciu i odchylonym nieco w bok; mięśnie ramienia (bicepsy) silnie napięte.
17. Obwód pasa – taśmę układamy poziomo przez największe przewężenie tułowia w talii między dolną krawędzią żeber a grzebieniem biodrowym. Pomiar wykonujemy w bezdechu.
18. Obwód bioder – mierzony przez największa wypukłość mięśni pośladkowych.
19. Obwód uda – największy mierzymy tuż pod fałdem pośladkowym zwracając uwagę, by taśma biegła poziomo oraz by obie nogi były równomiernie obciążone.
20. Grubość fałdu skórno-tłuszczowego na łopatce – mierzymy na plecach poniżej dolnego kąta łopatki, odciągając fałd od powierzchni ciała i chwytając go u podstawy płaszczyznami mierzącymi kalipera. Fałd mierzony jest poziomo.
21. Grubość fałdu skórno-tłuszczowego na ramieniu – mierzymy najczęściej z tyłu ramienia, chociaż stosuje się również pomiar z przodu. Przy pomiarze z tyłu fałd mierzymy nad mięśniem trójgłowym ramienia, natomiast przy pomiarze z przodu nad mięśniem dwugłowowym. W każdym przypadku fałd mierzony jest pionowo w połowie długości ramienia, przy swobodnym jego opuszczeniu ku dołowi.
22. Grubość fałdu skórno-tłuszczowego na brzuchu – mierzymy na poziomie pępka, w ½ odległości między pępkiem a kolcem biodrowym przednim górnym. Fałd mierzony jest ukośnie.
Pyt.131 
Podaj przykłady pomiarów większej liczby cech somatycznych służących do oceny rozwoju.
Do pomiarów większej liczby cech somatycznych posługujemy się pomiarami wysokości i ciężaru ciała, a u dzieci młodszych dodatkowo pomiarami obwodu głowy i klatki piersiowej. A w pogłębionej diagnozie wykorzystujemy również pomiar grubości fałdów skórno-tłuszczowych.
Pyt.132
Opisz lokalizację i wyjaśnij, do czego służy pomiar fałdów skórno-tłuszczowych.
Pomiary fałdów skórno-tłuszczowych – umożliwiają określenie zawartości tkanki tłuszczowej, jej rozkładu na ciele oraz ocenę stanu odżywienia. Zasadą pomiaru jest uchwycenie w opisanym miejscu fałdu skórno-tłuszczowego palcami-kciukiem i wskazującym – lewej ręki i odciągnięcie go od powierzchni ciała. Następnie zwalniamy ramiona i odczytujemy grubość.
Pyt.133
Wymień i scharakteryzuj miary tendencji centralnej.
1. Średnia arytmetyczna – oznacza się ją symbolem , w ten sposób stwierdzamy, że jest to wartość średnia od zmiennej X. Średnia arytmetyczna jest sumą wielkości wszystkich spostrzeżeń danego zbioru podzieloną przez liczbę tych spostrzeżeń (N):
Mediana (Me) określana jest jako punkt na skali pomiarowej, dzielący serię obserwacji na dwie równe części.
Me= 
Oznaczenie wartości środkowej (mediany) krótkiej serii pomiarów: 
2,3,5 7, 13,15,17
mediana
2. Modalna (moda-Mo) lub dominanta to wielkość, która najczęściej pojawia się w serii wyników. Uznaje się ją za wartość najbardziej wspólną dla danej serii. W obrazie graficznym w postaci krzywej modalna będzie wielkością znajdująca się na samym jej wierzchołku.
Pyt.134
Opisz miary rozproszenia wyników wokół średniej (miary odchyleń) 
Wskaźniki dyspersji mierzą rozsiew poszczególnych pomiarów wokół wartości centralnej. Chodzi w nich o odpowiedz na pytanie, jak bardzo odchylają się poszczególne pomiary od średniej.
Dyspersję mierzy się przez ustalenie odchylenia średniego (przeciętnego), wariancji i odchylenia standardowego. Jeżeli bowiem serię obserwacji charakteryzuje się średnią arytmetyczną ( ), to oznaczenia dyspersji dokonujemy przez mierzenie odchyleń poszczególnych wyników od wartości centralnej. Im mniejszy jest współczynnik dypresji, tym większe jest skupienie pomiarów wokół średniej. 
Wariancję (V) oblicza się na podstawie sumy kwadratów odchyleń od średniej podzielonych przez liczbę obserwacji:
V= 
Powyższy wzór stosuje się do populacji dużych. Natomiast przy populacjach mniej licznych proponuje się zmniejszyć N o jeden, wówczas wzór jest następujący:
V= 
Odchylenie standardowe (s) jest pierwiastkiem kwadratowym wariancji. Stąd odchylenie standardowe podniesione do kwadratu równa się wariancji (s²=V).
S = 
Odchylenie standardowe nazywane jest dyspersją empiryczną . Prawo to powiada, że praktycznie wszystkie obserwacji mieszczą się w granicach -3s i +3s. Wszystkie obserwacje różnią się d średniej arytmetycznej o mniej niż trzy odchylenia standardowe. Mogą zdarzyć się pojedyncze obserwacje wyjątkowo małe albo duże, np. bardzo wysokie lub bardzo niskie dzieci, które wykraczają poza wartości +/- 3s, zwłaszcza jeżeli rozkład jest niesymetryczny. Sama wielkość odchylenia standardowego nie mówi nam czy rozproszenie jest duże czy małe. 
Stosunek odchylenia standardowego do średniej arytmetycznej pozwala obliczyć wskaźnik zmienności (v= ) oraz współczynnik zmienności (v) – czyli odchylenie standardowe wyrażone w odsetkach średniej arytmetycznej:
Współczynnik zmienności jest miara stałości cech. Im mniejsza jest jego wielkość tym cecha jest bardziej stabilna. 
Pyt.135
Co rozumiesz pod pojęciem: wskaźnik, centyl, ranga centylowa, siatka centylowa?
Wskaźnik to wielkości względna wyrażona w proporcji lub odsetkach do czegoś. Zwykle wskaźniki obliczmy stosując jako podstawę liczby 100, 1000, 
10 000 lub 100 000 – by otrzymać odpowiednią liczbę całkowitą. 
Ranga – jest to kolejne ułożenie wyników wg wielkości lub pewnej określonej ich właściwości. Miejsce uzyskane w tak zbudowanym szeregu (np. trzecie, dziesiąte, piętnaste itd. ) wskazuje na rangę w zbiorze. Rangi można przeliczyć na liczby określające, od ilu innych elementów zbioru dany element został uznany za stojący wyżej (od ilu posiada wyższą rangę).
Centyl – jest jednostką unormowana dzieląca całą skalę zmienności danej cechy w próbie lub populacji na 100 równolicznych części. Jest to punkt na skali w szeregu liczebności (wyników) od 0 do 100, poniżej którego znajduje się odsetek liczebności obserwacji wyrażony wielkością rangi danego centyla, a więc wielkości od 0 do 100. 
Ranga centylowa – oznaczony rząd, któremu odpowiadają określone wartości cechy. Jest to bezwzględna wielkość danej cechy u badanego dziecka odpowiadająca na skali szeregu kumulacyjnego danemu centylowi. 
Siatka centylowa – na siatce centylowej rozmieszczone są centyle.
Pyt.136
Wymień po kolei czynności jakie należy wykonać aby dokonać oceny rozwoju fizycznego dziecka za pomocą tabel liczbowych.
1. Ustalamy wiek metrykalny (kalendarzowy) podając liczbę lat, miesięcy i dni, jakie upłynęły od urodzenia do dnia badania.
2. Dokonujemy pomiaru wysokości i masy ciała. Pomiar wykonujemy w pozycji stojącej, wyprostowanej u dziecka rozebranego do kostiumu gimnastycznego po ustawieniu głowy w płaszczyźnie oczno-usznej (frankfurckiej). Pomiar wykonujemy antropometrem z dokładnością do 1mm. Masę ciała mierzymy za pomocą wagi mechanicznej lub elektronicznej z dokładnością do 100g.
3. Porównujemy wielkość zmierzonej wysokości ciała z tablic wskaźników rozwojowych, w której jest podana wartość średniej ( ) oraz odchylenie standardowe (s) w poszczególnych klasach wieku, oddzielnie dla chłopców i dziewcząt z miast i ze wsi. 
4. Obliczmy wiek rozwojowy dziecka biorąc za podstawę wysokość jego ciała.
5. Obliczmy odchylenie od normy w rozwoju fizycznym zestawiając wiek metrykalny z wiekiem rozwojowym, jednocześnie zwracając uwagę na wielkość odchylenia standardowego. 
6. Należną masę ciała obliczamy zawsze dla wysokości badanego, a nie dla jego wieku metrykalnego. Odchylenie od normy w masie podajemy w procentach. Masa ciała jest wówczas nieprawidłowa, gdy jej niedobór przekracza 10%, a nadmiar 20% masy należnej dla wysokości ciała. 
Pyt.137
Wymień metody służące do oceny procesów wzrastania dziecka.
1.Metoda tabel liczbowych.
2.Metoda siatek centylowych.
3.Graficzna metoda (ocena harmonijności i tempa rozwoju).
4.Metoda morfograficzna i wskaźników proporcji.
Pyt.141
Kiedy oceniając dziecko przy pomocy siatki centylowej możemy mówić o dysharmonii rozwoju?
Stosunek masy do wysokości ciała badanego dziecka jest prawidłowy, jeśli omawiane punkty leżą w tym samym paśmie lub pasmach sąsiadujących. Jeśli różnica w płożeniu wartości wysokości i masy ciała przekracza dwa pasma (kanały) centylowe, uznajemy proporcje masy do wysokości ciała za zachwiane – dysharmonia rozwoju. Stosunek ten wyrazić można również liczbowo wg wzoru:
jeśli stosunek ten jest równy 100 lub pozostaje w granicach 95-105, stosunek masy do wysokości dziecka jest właściwy. Jeśli wysokość ponad 105, dziecko jest tęgie, jeżeli poniżej 95, dziecko jest szczupłe.
Podczas badań ciągłych przez połączenie punktów wyznaczających kolejne pozycje centylowe, otrzymamy dodatkowo krzywą indywidualnego rozwoju danego dziecka. Możemy w ten sposób określić harmonijność rozwoju tego dziecka pod względem badanej cechy. 
Dynamika procesów rozwojowych wymaga równoczesnej oceny tempa i rytmu wzrastania poszczególnych cech, a zwłaszcza zmian w tempie rośnięcia, zachodzących pod wpływem choroby lub w odpowiedzi na podjęcia leczenia. 
Pyt.142
Wyjaśnij pojęcia: „wąska norma” i „szeroka norma”.
W przypadku istnienia populacji o regularnym rozkładzie (dane z obserwacji układają się w krzywą dzwonową Gaussa) procent wartości zmiennych między obliczonymi współczynnikami odchylenia standardowego jest stały. Stanowi to podstawę wydzielania tzw. „wąskiej normy” ( +/- 1s) – w granicach której znajduje się ok.68% dzieci i „szerokiej normy” ( +/- 2s) – w granicach której znajduje się ok.90% dzieci. Zgodnie z założeniem krzywej dzwonowej, poza granicą szerokiej normy znajduje się więc ok.5% dzieci. 
Pyt.143
Omów zasadę konstrukcji i sposób posługiwania się graficzną metodą oceny tempa i harmonijności rozwoju.
„Graficzna metoda” oparta jest na fakcie zmieniającej się z wiekiem współzależności wysokości i masy ciała. Siatka jest skonstruowana w ten sposób, że na osi x znajdują się wielkości masy, a na osi y wysokości ciała (układ ten może być odwrotny, wówczas na osi x jest wysokość ciała). Na tle tego układu współrzędnych są ułożone krzywe oddzielające kanały o różnym stosunku masy do wysokości ciała. Dany kanał obejmuje tylko jedną zależność, jednak stosunek masy do wysokości, np. harmonijny, niezależny od tego, na jakim poziomie on zachodzi, tj. czy u dzieci małych czy dużych, młodszych czy starszych. W poprzek tych kanałów są przeprowadzone linie określające wiek. Całość tego wykresu jest podzielona na 100 różnych części. Te linie pozwalają na określenie, jaki procent procesu rozrostu przebył badany osobnik. Jako zerowy przyjęto poziom charakterystyczny dla noworodka, jako 100 – poziom charakterystyczny dla 18-letniego mężczyzny i 16-letniej kobiety. Cały więc rozrost oceniono jako 100 poziomów, czyli 100%.
Linie biegnące od lewego dolnego rogu ku prawemu górnemu wyznaczają granice kanałów. Kanał środkowy oznaczono literami M u chłopców i K u dziewcząt, kanał dzieci lekko szczupłych MA (KA), szczupłych MB (KB), bardzo szczupłych MC (KC), wychudzonych MD (KD), kanał dzieci lekko tęgich Ma (Ka), tęgich Mb (Kb), bardzo tęgich Mc (Kc), otyłych Md (Kd).
Metoda ta może być stosowana przy jednorazowej ocenie stanu rozwoju dziecka i przede wszystkim podczas obserwacji ciągłych. Ocenę jednorazową badanego przeprowadzamy w następujący sposób: uzyskane wartości wysokości i masy ciała nanosimy na siatkę, w jakim kanale dziecko to się znajduj. Odchylenie na zewnątrz kanału M (chłopców) lub K (dziewcząt) wskazuje na dysharmonię. Takie odchylenie zobowiązuje już do zbadania zarówno stanu zdrowia dziecka jak i jego warunków bytowych. Jeżeli dziecko jest zdrowe i wychowuje się w odpowiednich warunkach, można uznać, że odchylenie od kanału MA (KA) lub Ma (Ka) jest jego właściwością konstytucjonalną.
Pyt.148
O czym informuje przebieg linii rozwojowych w kierunku odśrodkowym i dośrodkowym w metodzie proporcji wagowo-wzrostowych (skorelowanych cech).
Przebieg linii rozwojowych w kierunku odśrodkowym ku skrajnym wartościom w kierunku kanałów górnych i dolnych informuje wyraźnie o nieprawidłowym przebiegu rozwoju w sensie kształtowania się proporcji wagowo-wzrostowych. Taki przebieg linii charakteryzuje pogłębienie się dysproporcji między badanymi cechami i w tym sensie wędrowania po kanałach jest zjawiskiem nieprawidłowym. Natomiast przebieg linii rozwojowych w kierunku dośrodkowym (do kanału środkowego A, A) od kanałów dolnych i górnych informuje o wyrównywaniu nieprawidłowych proporcji wysokości i masy ciała i w tym sensie wędrowania po kanałach jest zjawiskiem z biologicznego punktu widzenia prawidłowym, a w określonych przypadkach wręcz pożądanym.
Pyt.157
Jakie znasz kryteria określania wieku rozwojowego? 
Rozwojowy (fizjologiczny) W wiek dziecka można oceniać na podstawie wielu różnych cech. Najczęściej przy określaniu wieku rozwojowego (fizjologicznego) posługujemy się następującymi kryteriami:
1) wiekiem morfologicznym (sylwetki), 
2) wiekiem kostnym (szkieletowym), 
3) wiekiem zębowym, 
4) wiekiem wtórnym cech płciowych.
Pyt.158
Omów zasadnicze etapy rozwoju kości długich. 
W analizie stopnia rozwoju kości długich uwzględnia się następujące cechy: 
- pojawienie się pierwotnego punktu kostnienia, 
- stadium wzrostu, 
- kształtowanie się nasad, 
- osiągnięcie ostatecznego kształtu, 
- zespolenie się nasad z trzonem.
Zespolenie nasad z trzonami kości następuje u dziewcząt ok.2 lat wcześniej niż u chłopców. U chłopców większa jest także dyspersja wieku kostnego i częstsze jego opóźnienie w stosunku do wieku kalendarzowego niż u dziewcząt. 
Pyt.159
Scharakteryzuj metodę atlasową i punktową w ocenie wieku kostnego. 
Istnieją dwie zasadnicze ze grupy metod oceny wieku kostnego: jednosegmentowe – oceny dokonujemy na podstawie jednego odcinka ciała, opierając się na założeniu, że zaawansowanie procesu kostnienia jest zbliżone we wszystkich częściach ciała; wielosegmentowe, w przypadku których oceny dokonuje się na podstawie kilku odcinków ciała, co grozi niestety nadmiernym napromieniowaniem. Najczęściej stosowane metody jednosegmentowe to: metoda atlasowa (Todda), posługująca się wzorcem rozwoju ręki i oceną całościową obrazu radiologicznego i metoda punktowa (Achesona), polegająca na sumarycznej ocenie poszczególnych kości badanych oddzielnie. 
W metodzie atlasowej Todda, określenie wieku szkieletowego polega na porównywaniu zdjęcia rentgenowskiego (ręki, nadgarstka i dystalnych odcinków kości przedramienia) badanego dziecka z odpowiednim wzorcem (standardem) opracowanym dla kolejnych grup wieku i płci (od noworodka do 18 roku życia). W atlasie wyszukujemy obraz radiograficzny najbardziej podobny do stwierdzonego u badanego dziecka. Za wariant odchyleń fizjologicznych przyjmuję się różnicę w pierwszej dekadzie życia w obu kierunkach o jeden standard, w grupach wiekowych starszych – dwa standardy dla obu płci. 
Metoda punktowa opracowana przez Achesona polega na punktacji określonych właściwości rozwoju każdej z 20-u badanych kości. Suma tych punktów stanowi podstawę oceny wieku kostnego. Maksymalnie przy pełnym rozwoju kośćca można uzyskać 1000 punktów, na siatkach centylowych wielkość tę podzielono przez 10.
Pyt.160. 
Na czym polega ocena wieku zębowego dziecka?
W 4 tygodniu życia wewnątrzłonowego kształtuje się jama ustna zarodka, jest ona wysłana nabłonkiem entodermalnym wnikającym z powłoki zewnętrznej głowy zarodka. Z nabłonka tego powstaje listewka zębowa, z której tworzą się zawiązki zębów. Działanie czynników zaburzających w postaci rozszczepów wargi i podniebienia oraz nieprawidłowej liczby zębów. Od 4 miesiąca życia płodowego rozpoczyna się proces mineralizacji zawiązków zębów mlecznych.
Korony siekaczy mlecznych są uformowane na 4-6 miesięcy przed ich wyrżnięciem, pozostałych zębów mlecznych na 6-12 miesięcy przed ich ukazaniem się w jamie ustnej. Ząbkowanie pierwsze trwa średnio od 6 do 30 miesiąca życia. Opóźniony początek ząbkowania oraz wydłużenie tego procesu obserwuje się często u wcześniaków i dzieci z niska masą urodzeniową. Wiek zębowy określa się na podstawie liczby zębów wyrżniętych u badanego dziecka i porównaniu jej z tablica podającą przeciętny wiek wyrzynania się poszczególnych rodzajów zębów. Dla ułatwienia szybkiej oceny wieku zębowego przyjmuje się następujące kryteria:
a) dziecko roczne powinno mieć wyrżniętych 8 zębów (wszystkie siekacze)
b) dziecko półtoraroczne- 12 zębów (8 siekaczy i 4 pierwsze trzonowce)
c) dziecko 2 –letnie 16 zębów (8 siekaczy, 4 pierwsze trzonowce, 4 kły) 
d) dziecko 2,5 roczne – 20 zębów (wszystkie mleczne).
Pyt.161
Opisz pięciostopniową skalę Tennera, służącą do oceny wieku cech płciowych. 
Poszczególne stadia dojrzewania płciowego określamy zwykle według pięciostopniowej skali Tennera:
A. Stadia rozwoju piersi u dziewcząt (M-mamma):
M1 - faza dziecięca. Otoczka brodawki sutkowej b lada, płaska; 
M2 – poszerzenie i uwypuklenie otoczki brodawki sutkowej, tzw. stadium pączka;
M3 – uwypuklenie piersi i otoczki brodawki sutkowej (wyczuwalna tkanka tłuszczowa);
M4 – wyraź nie zarysowana pierś (wyczuwalna tkanka tłuszczowa i gruczołowa). Otoczka brodawki sutkowej i brodawka sutkowa tworzą wtórny wzgórek oddzielony od piersi; dalsze poszerzenie otoczki sutkowej;
M5 – pierś w pełni rozwinięta o regularnym zarysie (zniknięcie wtórnego wzgórka). Brodawka sutka wykształcona. O intensywnej pigmentacji. 
W ocenie rozwoju piersi, zwłaszcza jej wcześniejszych stadiów, przydatnym miernikiem może być określenie szerokości otoczki brodawki sutkowej.
B. Stadia rozwoju narządów płciowych u chłopców (G-genitalia):
G1 – faza dziecięca. Jądra, moszna i prącie o wielkości i proporcjach jak we wczesnym dzieciństwie;
G2 – powiększenie jąder, wydłużenie worka mosznowego. Skóra moszny cienka, o słabo zaznaczonej pigmentacji (wyraźnie widoczny zarys jąder), niewielkie powiększenie wymiarów prącia;
G3 – powiększenie obwodu i długości prącia. Długość prącia stanowi ¾ długości worka mosznowego. Dalszy rozwój jąder;
G4 – powiększenie wymiarów prącia na długość. Długość prącia zbliżona do długości worka moszno0wego. Wyraźnie zaznaczona pigmentacja skóry moszny6. Poszerzenie otoczki brodawki sutkowej;
G5 – narządy płciowe osiągnęły rozmiary, kształt i proporcje osobnika dojrzałego płciowo.
C. Stadia rozwoju owłosienia łonowego u dziewcząt i chłopców (P-pubes);
P1 – faza dziecięca. Brak owłosienia łonowego (meszek);
P2 – włosy pojedyncze, proste, o słabej pigmentacji; u dziewcząt na skórze dolnej połowy warg sromowych dużych, u chłopców u nasady prąci9a;
P3 – włosy skręcone, rzadkie, grubsze i ciemniejsze; zajmują część powierzchni krocza;
P4 – włosy mocno skręcone, gęste, zajmują powierzchnię mniejszą niż u osobników dojrzałych;
P5 – wygląd włosów i powierzchnia, jaką zajmują, typowe dla osobników dojrzałych. 
Można wyróżnić również u chłopców stadium P6 – owłosienie skóry brzucha wzdłuż kresy białej, intensywniejsze owłosienie ud. 
Pyt.162
Wyjaśnij znaczenie pojęć: wiek kalendarzowy, wiek biologiczny, wiek rozwojowy. 
Wiek kalendarzowy nie jest i nie może być miarą dojrzałości biologicznej osobnika. Znajomość wieku kalendarzowego osobnika jest punktem wyjścia przy ocenie rozwoju fizycznego. Do obliczenia wieku kalendarzowego potrzebna jest data badania i data urodzenia dziecka. Dane przedstawiamy w postaci ułamka dziesiętnego i od daty badania odejmujemy datę urodzenia. 
Wiek biologiczny jest to stopień zaawansowania danego osobnika w rozwoju. Przez zaawansowanie w rozwoju rozumiemy m.in. osiągnięty przez osobnika procent ostatecznych wymiarów ciała, odsetek całkowitej liczby zębów właściwych człowiekowi dorosłemu, stopień skostnienia układu kostnego, stopień rozwoju cech płciowych itp. Wiek biologiczny określa więc stan dojrzałości poszczególnych układów organizmu w kolejnych etapach rozwoju osobniczego. Wiek biologiczny traktowany jest często jako pojęcie szersze, obejmujące całe życie osobnicze (także inwolucję). 
Wiek rozwojowy w odróżnieniu d wieku kalendarzowego jest miarą biologicznej dojrzałości organizmu, wskazuje ona bowiem na stopień zaawansowania w rozwoju niektórych cech lub układów ustroju. Właściwa ocena rozwoju fizycznego dziecka powinna być oparta na jego wieku rozwojowym, gdyż tylko w przypadku znajomości wieku rozwojowego dziecka możemy określić, czy jest ono rozwojowo (biologicznie) młodsze lub starsze niż by to wynikało z jego wieku kalendarzowego. Ocena wieku rozwojowego danego osobnika sprowadza się zwykle do podania czasu, w którym wystąpiło zjawisko przyjęte jako kryterium oceny wieku rozwojowego. Stąd oceniając wiek rozwojowy dziecka, oceniamy stopień zaawansowania czyli przyspieszenia lub opóźnienia danej właściwości biologicznej tego dziecka.
Pyt.163 
Dlaczego w pracy z dziećmi i młodzieżą niezbędna jest wiedza dotycząca indywidualnych różnic w przebiegu procesu wzrastania i dojrzewania biologicznego?
Niezrozumienie i brak znajomości różnic indywidualnych rozwoju biologicznego i jego związki z rozwojem sprawności umysłowej i fizycznej często może prowadzić do nieodwracalnych zaburzeń harmonii rozwoju dzieci. Nauczyciele nieświadomi są bowiem tego, jak należy sobie radzić z tymi różnicami. Często więc faworyzowane są dzieci wchodzące wcześniej w okres dojrzewania, bowiem one na ogół są bardziej zdolne w tym okresie od późno dojrzewających. Może to wywierać trwały wpływ na cechy charakteru i osobowości. Zadaniem pedagogów winna być większa troska i uspokojenie późno dojrzewających oraz wyrabianie w nich słusznego przekonania, że pod względem sprawności umysłowej i fizycznej nie będą się jako dorośli różnili od wcześniej dojrzewających. 
Pyt.164 
Wyjaśnij pojęcie „normalności” rozwoju i norm jako biologicznych układów odniesienia. 
Przez normalność rozumiemy zakres zmienności fenotypowej w obrębie formy adaptacyjnej (to mniej lub bardziej trwały kompleks dostosowanej do środowiska zmienności genetycznej w obrębie populacji) danej populacji, wynikającej z rekombinacji genów rodzicielskich, jako normalny składnik wymieszania puli genowej każdego pokolenia oraz modyfikującego wpływu środowiska.
Norma rozwojowa jest biologicznym układem odniesienia służącym do oceny rozwoju fizycznego populacji dziecięcych lub najczęściej pojedynczych osobników wchodzących w skład tych populacji. Jaj zakres jest w każdym przypadku wyznaczany metodami statystycznymi i zależy od celu, jakiemu dana norma ma służyć.
Pyt.165
Omów najczęściej wykorzystywane rodzaje norm rozwojowych. 
Istnieje kilka rodzajów norm rozwojowych:
- normy populacyjne rozumiane zwykle jako normy ogólnopolskie, np. miasto-wieś, czy jako regionalne normy rozwoju fizycznego,
- normy grupowe (uwzględniające cechy rodziców),
- normy docelowe (konstruowane na wyselekcjonowanej pod względem warunków socjalno-ekonomicznych populacji wielkomiejskich),
- normy uwzględniające somatotyp osobnika.
W trakcie badań przeglądowych najczęściej wykorzystuje się normy populacyjne
najlepszym graficznym obrazem normy rozwojowej jest siatka centylowa, która podaje zakres zmienności cechy.
Normy rozwoju osobniczego dobitnie wskazują na wpływ modyfikatorów społeczno-ekonomicznych na cechy biologiczne człowieka. 
Pyt.166
Co rozumiesz przez aktywność fizyczną i podaj jej różne rodzaje.
Aktywność fizyczna to dowolna forma ruchu ciała spowodowana mięśniami szkieletowymi, która wpływa na wzrost przemiany podstawowej ponad wydatek energii spoczynkowej. Pod uwagę brane są tu wszystkie zajęcia w czasie wolnym, ćwiczenia, sporty, praca zawodowa i inne codzienne czynności. Pojęcia aktywności fizycznej odnosi się głównie do spontanicznej aktywności, realizowanej w czasie wolnym od pracy zawodowej, w dowolnej wybranej przez siebie ćwiczącego formie i wielkości obciążenia. Tak rozumiana aktywność fizyczna to obszar zainteresowania nauk o kulturze fizycznej oraz medycyny profilaktycznej. Aktywność fizyczna jest tylko jednym z wielu czynników, mogących oddziaływać na przebieg rozwoju człowieka. Oprócz czynników genetycznych i żywieniowych – wymienić należy szereg innych, takich jak stan zdrowia, wielkość rodziny, środowisko fizyczne i społeczno-ekonomiczne, czynniki sekularne, pora roku, mechanizmy psychologiczne. Aktywność fizyczna to: zajęcia rekreacyjne, zajęcia zawodowe, inne obowiązki. 
Pyt.167
Omów wpływ aktywności ruchowej na rozwój układu kostnego.
Systematyczna aktywność nie przyspiesza ani nie hamuje dojrzewania kośćca, natomiast na pewno sprzyja mineralizacji kości, podczas gdy brak aktywności zmniejsza mineralizację. 
Systematyczna aktywność fizyczna nie wpływa na wzrastanie ciała na wysokość, wydaje się, że wyspecjalizowane jednostronne obciążenie kończyny intensywnymi ćwiczeniami sportowymi lub pracą nie pozostaje bez wpływu na wzrastanie długościowe kości. 
Aktywność ruchowa wpływa na zwiększenie masy tkanki kostnej, np. u osób dorosłych w różnym wieku stwierdzono hypertrofię tkanki kostnej, zgodnie z intensywnością i rodzajem fizycznej pracy – wykonywanej przez te osoby zawodowo lub w zajęciach sportowych. Pod wpływem dużych obciążeń następuje grubienie warstw korowych kości, szczególnie od strony jamy szpikowej. Ograniczenie ruchu (unieruchomienie kończyny) powoduje przyspieszenie rzeszotnienia (osteoporozę) i resorpcję kości. 
Pyt.168
Jaki jest wpływ aktywności ruchowej na rozwój układu mięśniowego.
Aktywność ruchowa jest ważnym czynnikiem determinującym ciężar ciała. Trening z reguły powoduje wzrost masy ciała szczupłego kosztem tłuszczu, tak że całkowita masa ciała często nie ulega istotnym zmianom. Trening fizyczny przynosi wyraźną redukcję masy ciała lub zmianę jego składu dopiero po 2-3 miesiącach stosowania. Zwiększenie masy mięśniowej jest zmianą korzystną – zwiększa możliwości adaptacyjne organizmu (nie jest zatem ważna masa ciała, lecz jej skład). 
Pyt.169
Wyjaśnij związki między aktywnością ruchową a składem ciała człowieka.
Aktywność ruchowa jest ważnym czynnikiem determinującym ciężar ciała. Trening powoduje z reguły wzrost masy ciała szczupłego kosztem tłuszczu, także całkowita masa ciała często nie ulega istotnym zmianom. Trening fizyczny przynosi wyraźną redukcje masy ciała lub zmianę jego składu dopiero po 2-3 miesiącach stosowania. Zwiększenie masy mięśniowej jest zmianą korzystną – zwiększa możliwości adaptacyjne organizmu (nie jest zatem ważna masa ciała lecz jego skład).
U mężczyzn masa ciała szczupłego utrzymuje się na zbliżonym poziomie od 18-19 do 36-45 roku życia, po czym ulega zmniejszeniu . Ludzie o wyższym poziomie aktywności fizycznej wykazują z reguły – we wszystkich kategoriach wieku – mniejsze odtłuszczenie i większą wydolność, co może łagodzić przebieg wielu procesów starzenia się.
Pyt.170
Omów związki między aktywnością ruchową i wydolnością fizyczną człowieka (zwłaszcza funkcją układu krążenia).
Na ogół osoby wytrenowane charakteryzuje wyższy pułap tlenowy (VO2max) niż osoby nie wytrenowane. Np. maksymalny pobór tlenu jest szczególnie wysoki u zawodników dyscyplin wytrzymałościowych. Wydolność fizyczna młodzieży trenującej systematycznie jest wyraźnie wyższa niż młodzieży nie trenującej lub trenującej niesystematycznie. Im mniejszy jest początkowy maksymalny pobór tlenu, tym większa jest jego poprawa po treningu i odwrotnie. Osoby starsze prowadzące siedzący tryb życia mają taką samą możliwość względnego przyrostu wydolności pod wpływem treningu biegowego, jak osoby w młodszym wieku. Ludzie w starszym wieku dodatnio reagują na wysiłki wytrzymałościowe, które powodują w organizmie korzystne zmiany adaptacyjne. Stosowanie ćwiczeń biegowych przez ludzi w średnim i starszym wieku prowadzi nie tylko do zahamowania spadku wydolności fizycznej (określanej wskaźnikiem VO2max), ale nawet do jej podwyższenia. Trening wytrzymałościowy w średnim i starszym wieku powinien odbywać się zgodnie z odpowiednią metodyką popartą kontrolą lekarską, szczególnie w początkowym okresie stosowania biegu. 
Ciśnienie tętnicze jest zazwyczaj niższe u sportowców niż u ludzi nieuprawiających sportu, niższe też jest zazwyczaj u ludzi pracujących fizycznie niż u urzędników. Systematyczny wysiłek fizyczny przeciwdziała wzrostowi ciśnienia krwi. 
Ograniczenie aktywności ruchowej u człowieka zmniejsza tolerancję węglowodanów i zaburzenia gospodarki wapniowej organizmu, manifestujące się utratą wapnia poprzez nerki, odwapnieniem układu kostnego (zmniejszeniem jego odporności mechanicznej), skłonnością do zaparć i inne. Po dłuższym unieruchomieniu występują zmiany neuropsychiczne, upośledzenie termoregulacji i wiele innych. 
Pyt.171
Przedstaw podstawowe zasady „treningu profilaktycznego” (doboru i prowadzenia ćwiczeń).
-optymalna częstotliwość zajęć treningowych wynosi 3-5 razy tygodniowo. Zajęcia prowadzone 5 razy w tygodniu przynoszą lepszy efekt niż 3 razy w tygodniu, ale różnica jest niewielka. Zajęcia 2 razy w tygodniu nie przynoszą znacznego efektu fizjologicznego,
-optymalna intensywność zajęć treningowych odpowiada u młodych zdrowych ludzi 50-85% ich maksymalnych możliwości (tzw. zapotrzebowanie organizmu na tlen podczas tych zajęć sięga 50-85% indywidualnego maksymalnego poboru tlenu przez organizm),
-czas trwania zajęć z taką intensywnością powinien wynosić 15-60 min. Jeżeli intensywność wysiłków jest niższa, zajęcia powinny trwać dłużej i odwrotnie. Dla ludzi o mniejszej wydolności serca zaleca się zajęcia o mniejszej intensywności, ale dłużej trwające.
-im starszy jest uczestnik omawianych zajęć, tym mniej intensywny wysiłek wystarcza dla uzyskania efektów treningowych,
-rodzaj stosowanych ma drugorzędne znaczenie. Muszą one jednak angażować duże grupy mięśniowe, zawierać elementy rytmiczne i nadawać się do dłuższego kontynuowania,
-tego rodzaju zajęcia zwiększają w ciągu kilku miesięcy maksymalny pobór tlenu (wydolność fizyczna) o 10-30%, zależnie głównie od stanu wyjściowego. 
-zajęcia „treningu profilaktycznego” ludzi, którzy nie uprawiali ostatnio systematycznie sportu, zwłaszcza ludzi w średnim wieku, mogą być podejmowane tylko po odpowiedniej kontroli lekarskiej i przy stałej konsultacji kompetentnego lekarza.
Pyt.172
Do czego służy ocena czynnościowa i co wchodzi w zakres tej oceny u dzieci i młodzieży?
Ocena rozwoju osobniczego przez właściwości czynnościowe daje pełniejszą diagnozę rozwoju człowieka, lepiej charakteryzuje jego przystosowanie do warunków życia i czekających go zmian niż ocena morfologiczna.
W zakres tej oceny wchodzą głównie pomiary cech funkcjonalnych (głównie wydolności i sprawności fizycznej. Pozwalają one na pogłębienie diagnozy rozwojowej oraz prognozowanie możliwości i zdolności adaptacyjnych organizmu dziecka zdrowego i z odchyleniami w stanie zdrowia do różnych warunków życia. Dokonując tych pomiarów możemy określić:
1.Jaki poziom rozwoju tych cech osiągnęło dziecko na tle grupy (płci, wieku, klasy itd.)?
2.W jakim stopniu wydolność i sprawność fizyczna dziecka odbiega od poziomu wydolność i sprawności osobników dorosłych?
3.Czy istnieje harmonia w rozwoju morfologicznym i funkcjonalnym, a więc czy poziom wydolności i strawności odpowiada rozwojowi fizycznemu dziecka oraz jakie należy przedsięwziąć środki stymulujące rozwój i wyrównanie ewentualnych niedoborów?
Pyt.173
Podaj definicję wydolności fizycznej. 
Wydolność fizyczna ogólna to:
a) zdolność do wykonywania ciężkiej lub długotrwałej pracy fizycznej bez szybko narastającego zmęczenia i warunkujących jego rozwój głębokich zmian środowiska wewnętrznego ustroju,
b) zdolność do szybkiej likwidacji ewentualnych zaburzeń homeostazy po zakończonym wysiłku,
c) wysoka tolerancja zmian środowiska wewnętrznego ustroju, szczególnie przy wysiłkach o duże intensywności.
Przez to pojęcie rozumiemy więc efektywność wykonywanej pracy i jej „koszt fizjologiczny”, jaki ustrój ponosi w celu osiągnięcia wysokich wyników. Im jest wyższa wydolność, tym koszt fizjologiczny pracy jest mniejszy (mniejsze przyspieszenie czynności serca, oddechów itd.).
Pyt.174
Scharakteryzuj czynniki decydujące o poziomie wydolności fizycznej człowieka.
Na wydolność fizyczną człowieka, rozumianą w powyższy sposób, mają wpływ następujące czynniki:
1.Cechy budowy morfologicznej ustroju, 
2.Energetyka wysiłków,
3.Termoregulacja
4.Koordynacja nerwowo-mięśniowa
5.Czynniki psychiczne (motywacje).
W największym stopniu o ogólnej wydolności fizycznej ustroju decyduje sprawność układów i funkcji współdziałających w zaopatrzeniu w tlen pracujących mięśni. Dlatego też za najlepszy jej miernik uważa się maksymalny pobór tlenu (V02max).
Pyt.175
Co rozumiesz pod pojęciem sprawności fizycznej?
Sprawność fizyczna jest złożona właściwością człowieka np. wg Przewędy jest to aktualna możliwość wykonania wszelkich działań motorycznych, decydujących o zaradności człowieka w życiu.
Sprawność fizyczną należy rozumieć jako zintegrowany zespół trzech właściwości osobniczych:
-wydolności roboczej i poziomu zdolności motorycznych, 
-umiejętności ruchowych,
-motywacji i subiektywnego zaangażowania się w działaniach.
Pojęcie sprawności fizycznej wiąże się więc nie tylko z funkcją aparatu ruchu, ale z biologicznym działaniem całego organizmu. Podłożem są tu określone predyspozycje i funkcje ustroju, a po stronie przejawów sprawność fizyczna znajduje swój wyraz w określonych efektach motorycznych, prawidłowościach budowy ciała, a także w osobniczej aktywności fizycznej. Niezależnie więc od określonego zasobu opanowanych ćwiczeń ruchowych na sprawność fizyczną składa się dany poziom wydolności wszystkich narządów i układów, stan zdolności motorycznych (siłowe, szybkościowe, wytrzymałościowe i koordynacyjne), a nawet pewne elementy aktywnego stylu życia.
Pyt.176 
Na czym polega ocena wydolności fizycznej?
Ocena wydolności fizycznej opiera się na badaniu reakcji organizmu na obciążenie wysiłkiem. Test wysiłkowy wg Astranda powinien odpowiadać następującym warunkom:
-angażować do pracy duże grupy mięśniowe, 
-wysiłek musi być wymierny i powtarzalny,
-warunki, w jakich się odbywa, powinny być porównywalne i powtarzalne,
-test musi być dobrze tolerowany przez dzieci i nie powinien narażać ich zdrowia na niebezpieczeństwo, 
-wysiłek powinien być łatwy i znany dzieciom o różnym poziomie sprawności motorycznej.
W praktyce są stosowane dwa podstawowe typy testów wysiłkowych, w których pomiary fizjologiczne dokonywane są:
a) po zakończeniu wysiłku,
b) w czasie wysiłku.
Obecnie uważa się, że jedynie testy, w których rejestruje się zmiany fizjologiczne w czasie wysiłku, pozwalają na obiektywną ocenę adaptacji wysiłkowej i pomiar wydolności fizycznej.
Pyt.177
Podaj przykłady testów, w których pomiarów fizjologicznych dokonuje się po zakończeniu wysiłku.
Istnieje wiele tego typu testów – podstawową ich zaletą jest łatwość wykonywania pomiarów, co ma istotne znaczenie w badaniach masowych. 
Próba harwardzka (step-up test) jest jedną z najstarszych, najczęściej stosowanych i mających najwięcej modyfikacji testów wysiłkowych. Wśród nich jako przydatną w badaniach masowych należy wymienić modyfikację wg Montoye’a, stosowaną w badaniach dzieci w Polsce przez Mazura. Wyposażenie: stopień 30cm lub ławeczka szwedzka, metronom, stoper, słuchawki lekarskie. 
Przebieg próby: wchodzenie na stopień w tempie 30 wejść/min przez 5min. Odpoczynek w pozycji siedzącej. Pomiar tętna po 1min. Po zakończonym wysiłku. 
Wskaźnik wydolności 
gdzie: t - czas trwania próby (w sekundach)
p - tętno po 1min. odpoczynku
Pyt.178
Opisz testy, w których pomiarów fizjologicznych dokonuje się w czasie wysiłku.
W zależności od wielkości obciążenia są stosowane dwa typy testów wysiłkowych:
a) z obciążeniem maksymalnym,
b) z obciążeniem submaksymalnym.
W badaniach przekrojowych, zwłaszcza dzieci i młodzieży, stosuje się testy z obciążeniem submaksymalnym wśród których wymienić należy:
-próbę Astranda-Ryhming
-obliczanie wartości PWC170
-próbę Margarii.
1.Wyliczanie VO2max za pomocą nomogramu Astranda-Ryhming.
Astrand i Ryhming skonstruowali nomogram, pozwalający przewidywać maksymalne zużycie tlenu na podstawie pomiarów tętna w pracy submaksymalnej, w której standardowy wysiłek wykonywany jest na cykloergometrze lub przy użyciu stopnia do step-testu.
Podczas pracy na cykloergometrze należy tak dobrać wielkość obciążenia, aby częstość tętna w czasie wysiłku wahała się między 125-170/min. Tętno mierzone jest w każdej minucie próby, aż do momentu uzyskania jego stabilizacji co zwykle ma miejsce w 5-6 min. obciążenia.
W próbie tej, podobnie jak w innych próbach pośrednich, wykorzystuje się zależność, jaka występuje podczas pracy submaksymalnej między stanem wydolności fizycznej a przebiegiem funkcji fizjologicznych (tętno, zużycie tlenu itp.). Niższe wartości wskaźników fizjologicznych i niższy koszt energetyczny podczas pracy submaksymalnej (wysiłek standardowy) odpowiadają bowiem większej wydolności (wyższemu maksymalnemu zużyciu tlenu).
2.Obliczanie wartości PWC170 metodą Wahlunda-Sjstranda
Wartość PWC170 odpowiada obciążeni, przy którym częstość skurczów serca w stanie równowagi czynnościowej wynosi 2,83 Hz (170/min).Określenie tej wartości jest metoda prostą i bezpieczną, o dobrej powtarzalności, szeroko stosowaną w badaniach dzieci zdrowych i chorych. Istnieje wysoka korelacja między PWC170 a VO2max.
Przebieg badania: stosuje się trzy lub dwa obciążenia (każde po 6min.), o narastającej intensywności na cykloergometrze. U dzieci młodszych oraz z odchyleniami w stanie zdrowia kolejne obciążenia powinny być przedzielone odpoczynkiem. Pomiaru częstości skurczów serca należy dokonywać w końcu każdej minuty.
Przy określaniu wielkości obciążeń stosuje się 2 metody doboru obciążenia:
a)w stosunku do masy ciała – zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Programu Badań Biologicznych 1-1,5-2 W/kg;
b)w zależności od wielkości reakcji na wysiłek: częstość skurczów serca w granicach 2,00-2,83 Hz (120-170/min.) lub obciążenia w granicach 40-80% VO2max.
Wartość PWC170 określamy metodą ekstrapolacji lub wg wzoru:
gdzie:
W1 – wielkość obciążenia (moc) w pierwszym wysiłku (wyliczone wg wzoru),
W2 – wielkość obciążenia (moc) w drugim wysiłku,
f1 – tętno/min w pierwszym wysiłku,
f2 – tętno/min w drugim wysiłku.
Pyt.179
Omów znane Ci próby i testy służące do oceny sprawności motorycznej dzieci w wieku przedszkolnym.
1) Próby oparte na ćwiczeniach lekkoatletycznych:
1.szybkość biegu na 20m,
2.długośc skoku w dal z rozbiegu,
3.odlrgłość rzutu piłeczką palantową.
2)Test sprawności motorycznej Sekity, który obejmuje następujące próby:
1.rzut piłką lekarską 1kg znad głowy – próba siły,
2.skok w dal z miejsca – próba „mocy”,
3.bieg na 20m ze startu wysokiego – próba szybkości,
4.bieg wahadłowy 4x5 m z przenoszeniem klocka – próba „zwinności”, i mają opracowane normy, co ułatwia ocenę na tle grupy.
3) Test uzdolnień ruchowych Oziereckiego w modyfikacji Barańskiego.
Dla każdej grupy wieku, począwszy od 4 do 16 lat, zaproponowano oddzielne zestawienie ćwiczeń. Liczba zadań wynosi sześć i obejmują one:
1.koordynację statyczną,
2.koordynację dynamiczną,
3.koordynację rąk,
4.szybkość ruchów,
5.wykonywanie ruchów jednoczesnych,
6.precyzję ruchów.
Ocena polega na wskazaniu takiej kategorii wieku, w której badany wykonuje wszystkie ćwiczenia oraz takiej, w której nie wykonuje już żadnego. W ten sposób określa się „wiek uzdolnień ruchowych dziecka”, który pozwala na określenie, czy dziecko jest w stosunku do populacji „w normie”, czy też jest „opóźnione” lub „przyspieszone”. 
Pyt.180 
Podaj przykłady testów umożliwiających ocenę sprawności fizycznej dzieci i młodzieży w wieku szkolnym.
1)Międzynarodowy test sprawności fizycznej (MTSF) dla osób od 6 do 32 lat.
Test ten jest obecnie najlepszym miernikiem sprawności. Dzięki niemu można porównać poziom sprawności fizycznej młodzieży polskiej z młodzieżą innych krajów. Składa się z 8 prób:
1.bieg na dystansie 50m,
2.skok w dal z miejsca, 
3.bieg na dystansach:600m – dziewczęta i chłopcy w wieku 7- 11 lat, 800m – dziewczęta w wieku 12 lat i więcej, 1000m – chłopcy w wieku 12 lat i więcej,
4.pomiar siły dłoni,
5.pomiar siły względnej
a) zwis na ugiętych rękach – chłopcy w wieku 11 lat oraz dziewczęta z wszystkich grup wieku i kobiety,
b) podciąganie w zwisie na drążku – chłopcy od 12 lat i mężczyźni,
6.bieg wahadłowy 4x10m z przenoszeniem klocków,
7.siady z leżenia tyłem w czasie 30s,
8.skłon tułowia w przód w staniu.
2)Europejski test sprawności fizycznej – Eurofit
W skład testu wchodzi 8 prób sprawnościowych, ponadto jedna służąca do oceny wydolności – wytrzymałości oraz pomiary wysokości, masy ciała i 5 fałdów skórno-tłuszczowych: nad mięśniem dwugłowym i trójgłowym ramienia, pod łopatką, z boku tułowia i na łydce.
Kolejność prób:
1.postawa równoważna na jednej nodze
2.stukanie w krążek
3.w siadzie skłon dosiężny wprzód
4.skok w dal z miejsca
5.zaciskanie ręki
6.zwis na ugiętych ramionach
7.bieg wahadłowy 10x5m
3)Test sprawności motorycznej Denisiuka
Test składa się z pięciu prób mierzących cechy motoryczne:
1.szybkość (bieg krótki) - bieg 30m dla dzieci z klas I-III, bieg 30m albo 40m dla dzieci z klas IV, 40m albo 60m dla dzieci z klas V oraz dla młodzieży od VI klasy wzwyż wyłącznie 60m. Biegi odbywają się indywidualnie. Obowiązuje start wysoki.
2.zwinność (bieg z przewrotem na materacu) – wyznacza się czasem ćwiczenia, w trakcie którego wykonuje się bieg i okrążenie chorągiewki, przewrót w przód, obiegnięcie drugiej chorągiewki, bieg na czworakach, ponowny przewrót w przód oraz bieg i okrążenie chorągiewki.
3.Siła (rzut piłką lekarską znad głowy w przód) – odległość rzutu piłką lekarską jednokilogramową dla klasy I-IV oraz dwukilogramową od klasy V wzwyż.
4.Moc (wyskok dosiężny lub skok w dal z miejsca)
5.Wytrzymałosć (przysiady z wyrzutem nóg lub bieg 300m – do wyboru) – dla dziewcząt i chłopców od klasy VIII.
4)Indeks sprawności fizycznej Zuchory
Indeks obejmuje 6 prób:
1.szybkość – bieg sprinterski w miejscu
2.skoczność – skok w dal z miejsca
3.siłę ramion – zwis na ramionach
4.gibkość – skłon tułowia w przód
5.wytrzymałość – bieg ciągły
6.siłę mięśni brzucha – przemachy poprzeczne nóg
5)Test sprawności fizycznej Chromińskiego
W skład testu wchodzą trzy próby:
1.bieg krótki: 40m ze startu wysokiego dla dzieci w wieku 7-9 lat, 60m ze startu niskiego dla dzieci od 10 roku życia,
2.rzut piłką lekarską oburącz w tył ponad głową (ciężar piłki 1kg dla dzieci w wieku 7-8 lat, 2kg – 9lat, 3kg – od 10 lat)
3.bieg wytrzymałościowy:
- dla wieku 7-9 lat trucht za liderem w tempie 7-8 min – 1km
- od 10 lat bieg na 600m dla dziewcząt i 1000m dla chłopców
6)Test sprawności studentów
Składa się z trzech prób:
1.skok w dal z miejsca – próba „mocy”
2.rzut piłką lekarską w przód znad głowy (kobiety – 2kg, mężczyźni – 3kg) – próba siły,
3.bieg zwinnościowy (bieg „zygzakiem” po kopercie 5x3m).