Wychowanie i nauczanie dzieci oraz młodzieży jest tematem, który interesuje
i zmusza do refleksji człowieka od początków dziejów, aż po dzień dzisiejszy. Wychowanie
i nauczanie więc jest tematem ponadczasowym, niezależnie od położenia geograficznego, klimatu i sytuacji politycznej oraz ekonomicznej. Tam gdzie rodzą się dzieci zachodzi również potrzeba wychowania i nauczania tych dzieci. Czym zatem jest wychowanie
i nauczanie? Przez wychowanie rozumie się całość wpływów i oddziaływań kształtujących rozwój człowieka oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie1. Nauczanie natomiast jest swoistym rodzajem działalności społecznej, wykonywanej przez nauczycieli
w stosunku do uczniów, której najogólniejszym celem jest zmienić uczniów2.
Przez szereg lat, które mijały przez epoki historyczne zmieniały się potrzeby edukacyjne. W starożytnej Grecji panowały dwie najważniejsze wzory wychowania: wychowanie spartańskie oraz wychowanie ateńskie. W starożytnej Sparcie najwyższymi wartościami były siły militarne oraz organizacja. Według prawodawstwa ojczystego dzieci spartańskie były własnością państwa, a wychowanie ich wyłącznie do państwa należało3.
Po narodzinach dziecko było oglądane przez urzędników, którzy przy upośledzeniach bądź chorobach wyrzucali dziecko z góry Tajgetos. Po osiągnięciu 7 r.ż. chłopcy były odbierani rodzicom oraz wychowywane w osobnych domach przypominających koszary wojskowe,
aż do ukończenia 30 r.ż.4. Dziewczynki zaś wychowywane w domu musiały poddawać
się różnym ćwiczeniom fizycznym takich jak: biegi, skoki, rzuty, zapasy, hartowanie. Wychowanie dla każdego dziecka było jednolite i nie miało znaczenia pochodzenie i sytuacja materialna rodziny. Każde dziecko obowiązywały te same zajęcia (pływanie, tańce, polowanie i ćwiczenia gimnastyczne), Po ukończeniu 18 r.ż. młodzi Spartanie awansowali
na okres zwary efebią, który polegał na starannym przygotowaniu do życia wojskowego.
Po zakończeniu tego okresu obowiązywała ich 10-cio letnia służba wojskowa. W starożytnej Sparcie wychowanie było publiczne i państwowe, aczkolwiek nie posiadało charakteru szkolnego. Natomiast w starożytnych Atenach panowała zupełnie inna organizacja.
W rozwój dziecka do 7 r.ż. nie mieszało się państwo – była to rola rodziców, bądź wyznaczonego do tego niewolnika. Chłopcy w momencie ukończenia 7 r.ż. rozpoczynali naukę do 18 r.ż. która polegała na przyswajaniu nauce czytania i gramatyki, następnie historii i geografii Grecji, zasadami etyki, polityki i życia społecznego oraz muzyki. W kolejnym etapie, który zwał się palestrą młodzież obok ćwiczeń gimnastycznych i sportowych intensywnie przygotowywała się do życia obywatelskiego i społecznego.5 Ostatnim etapem nauki (18-20lat) była efebia, która obejmowała dwu letni okres regularnej służby wojskowej. Zatem narodziny szkoły jako instytucji publicznej o charakterze dydaktyczno-wychowawczej możemy uznać w starożytnych Atenach. W starożytnym Rzymie, który był silnym organizmem państwowym, panowała potrzeba wykształcenia dobrych wojowników
i administratorów państwowych. Dlatego wychowanie w Rzymie wyrażało się w cnotach taki jak: stałość, dzielność, pobożność, opanowanie, godność, roztropność i sprawiedliwość.6 Większość z owych cnót dziecko uczyło się w domu, który był zobowiązany wykonać należycie wychowanie moralno-obywatelskie. Rzym przejął hellenistyczny program edukacji dodając jedynie wykształcenie retoryczne.
W średniowieczu całkowicie zmienia się forma i potrzeby wychowania. Religią dominującą stał się chrześcijanizm, który wniósł ze sobą przekonanie, że Bóg jest najwyższą wartością, a człowiek zaś jedynie jest ciałem zasługującym na pogardę. Kościół wprowadza więc propagandę życia ascetycznego, dzięki której pomnażano majątek. Oświata szkolna była całkowicie podporządkowana nauczaniu kościoła. Powstały szkoły klasztorne, które przygotowywały głównie chłopców do stanu duchownego. Oprócz nich funkcjonowały również niższe szkoły przy kościołach parafialnych oraz szkoły wyższe przy katedrach.
W nich nauczanie opierało się na siedmiu cnotach wyzwolonych.7 Powstają w tym okresie również uniwersytety, gdzie najwyższym poziomem edukacji są studia teologiczne. Uniwersytety dzieliły się na dwa typy: boloński i paryski. W obu przypadkach studia odbywały się jedynie w języku łacińskim. W świecie, gdzie najważniejszy jest Bóg i cnoty chrześcijańskie dzieci były uczone przede wszystkim cnoty, pokory
i posłuszeństwa.8 Ważnymi do opisania modelami wychowania średniowiecza są: wychowanie rycerskie oraz mieszczańskie. W modelu rycerskim najważniejszymi czynnikami kształtującymi człowieka była edukacja przebiegająca przez trzy etapy: pazie, giermka aż do pasowania na rycerza. Wychowanie rycerskie miało na celu wyrabianie siły fizycznej, odwagi oraz umiejętności wojskowych. ,,Ideałem rycerza było postępowanie według dewizy: Bogu- duszę, życie- królowi, serce- damom, sobie- sławę ziemską”9 Natomiast wychowanie mieszczańskie polegało na przygotowaniu do danej specjalizacji produkcyjnej (rzemiosło).
Czas renesansu to okres całkowitych zmian. Nastąpił on po średniowieczu
i całkowicie zanegował tą kulturę. Odkrycia geograficzne, druk i reformacja zmieniły świadomość ludzi, którzy zaczęli nie utożsamiać się ze średniowiecznymi ideałami. W tym czasie wychowanie cechowało się humanizmem. Człowiek przestaje być nośnikiem duszy
do życia pozagrobowego, a zaczyna sam zaczyna być w centrum. Reformacja stworzona przez Martina Lutra spowodowała upadek szkół kościelnych. Aby zapobiec całkowicie upadkowi kościoła wychowaniem młodzieży zajął się specjalnie powołany zakon jezuitów. Wychowanie dzieci całkowicie się zmieniło, zaczęto kłaść nacisk na wszechstronną edukację. Poprzez czerpanie z kultur starożytnych znów wprowadzono ćwiczenia fizyczne i dbano
o rozwój ciała. W tym okresie zostały prawie całkowicie wycofane kary cielesne. Ostatnią cechą tego okresu jest migracja młodzieży na studia w różnych częściach Europy. 10
Kolejnym okresem historycznym jest oświecenie, które jeszcze bardziej
od renesansu negowało średniowieczne podejście do życia. Kolejne odkrycia (np. krążenia krwi) sprzyjały rozwojowi kapitalizmu oraz ideologii racjonalizmu. Programy nauczania ulegają zmianie: dodano nauki przyrodnicze, zwiększono zakres zagadnień matematycznych oraz humanistycznych11. W tym okresie były bardzo modne trzy nurty pedagogiczne. Pierwszym była pedagogika demokratyczna, która polegała na przekonaniu, iż oświata powinna być powszechna i bezpłatna, którą reprezentował Jan Amos Kamiński. Drugim natomiast pedagogika arystokratyczno-burżuazyjna Johna Locke’a, miała charakter wybitnie elitarny i klasowy. Ostatnim zaś nurtem była pedagogika naturalna Jana Jakuba Rousseau, która nie miała ukierunkowania społecznego, natomiast wywodziła się z walki z feudalnym porządkiem świata. Istotą wychowania był samorozwój natury dziecka, która nie może być urabiana czy dopasowana do jakichkolwiek modeli.12 W Polsce w tym okresie powstaje Komisja Edukacji Narodowej, która gruntownie reformowała Akademię Krakowską
i Wileńską. Przejęła zwierzchnictwo nad szkołami średnimi i przygotowanie kadry nauczycielskiej oraz wprowadziła nauczanie w języku polskim.13
Następnym okresem historycznym jest wiek XIX, który przez rewolucję przemysłową zmienia diametralnie porządek świata i ludzkie podejście do wychowania. Wprowadzenie praw człowieka ułatwiało dostęp do nauki wszelkim klasom przez postulaty organizowania darmowej edukacji. Znane do tej pory stany społeczne upadają i w tym czasie najbogatszą warstwą społeczną stają się przedsiębiorcy i przemysłowcy. Szkolnictwo przebiegało na trzech etapach: szkołach elementarnych (w których panowały dwa stanowiska, czyli ekstensywne oraz indywidualizujące) gimnazjach (klasycznych bądź realnych)
oraz uniwersytetach i politechnikach. Pod koniec XIX wieku coraz liczniej zaczynają studiować kobiety przez długotrwałe dążenia emancypacyjne. 14 W tym okresie jednym
z głównych nurtów pedagogicznych było założenie elementarnej szkoły ludowej. Pomysłodawcą był Jan Henryk Pestalozzi, który uważał, iż celem wychowania powinno
być przygotowanie dzieci najniższych warstw do życia. Kolejnym modnym w tamtym okresie nurtem pedagogicznym był system Bella-Lancestera, zwany również systemem monitorialnym. Polegał on na próbie poradzenia sobie z problemem zbyt małej ilości nauczycieli. W tym systemie uczniowie najzdolniejsi otrzymywali miano monitorów
i nauczali młodszych i gorszych uczniów. System monitorialny ten miał sprecyzowaną metodykę nagród i kar. Dalszą koncepcją była koncepcja wychowania przedszkolnego Fryderyka Froebla, która polegała na założeniu, że u dzieci w wieku przedszkolnym szczególną potrzebą jest aktywność, więc nauczanie powinno odbywać się poprzez zabawę.15 Ostatnią koncepcją tego okresu była idea swobodnego wychowania Lwa Tołstoja, w której główne zagadnienia to: krytyka ziemiańsko-burżuazyjnego systemu kształcenia, walka
o oświatę dla ludu oraz popularyzacja idei wychowania swobodnego.
Ostatnim opisywanym tutaj bardzo syntetycznie jest wiek XX, który charakteryzuje się ujednoliceniem systemu szkół i placówek oświatowo-wychowawczych
w państwach europejskich. Edukacja zaczyna być darmowa i obowiązkowa dla wszystkich dzieci. Tworzono odpowiednie sieci szkolne, aby każde dziecko miało dostęp do edukacji. Zaczął funkcjonować system stypendiów lub bezpłatnych burs dla uczniów niezamożnych,
by ułatwić im dostęp do szkoły.16 Jedną z ciekawych form organizacji nowego wychowania był plan daltoński Helen Parkhust, który wywodzi się bezpośrednio z praktyki wychowania. W owym planie nie było klas, ani lekcji czy stałego planu zajęć. Na początku roku szkolnego dzieci otrzymywały plan pracy całorocznej oraz zagadnienia, które muszą opracować. Uczeń pracował sam w odpowiadającym mu tempie, posługując się metodą, którą sam wybrał.17 Natomiast belgijski lekarz i pedagog Ovide Decroly rozwijał koncepcję ośrodków zainteresowań. Metoda ta polegała na trzech stopniach nauczania: obserwacji, kojarzeniu i wyrażaniu.18 Ostatnią opisywaną przeze mnie koncepcją wychowania jest system wychowania przedszkolnego Marii Montessori w którym postawą były trzy rzeczy: współpraca instytucji z środowiskiem rodzinnym i społecznym dziecka, odpowiednie urządzenie i wyposażenie tych placówek oraz odpowiednio przygotowany nauczyciel-wychowawca.
Ważnym elementem w wychowaniu jest edukacja. W poszukiwaniu błędów
i wynaturzeń w niej zawartej trzeba patrzeć obiektywnie na wiele elementów. Pierwszym kryterium są cele działalności edukacyjnej. Cele mogą dotyczyć formowania się zdolności życiowych człowieka np. umiejętności podejmowania decyzji moralnych. Kolejnym
jest kryterium metodologiczne, które nie tylko opisuje praktykę edukacji, ale również stanowi formę autorefleksji samej pedagogiki. Następnym jest kryterium rozwojowe, czyli pedagogika różnych etapów rozwojowych człowieka i oddziaływanie edukacyjne. Dalszym jest kryterium dewiacji i defektów rozwojowych człowieka, które polega na badaniu różnych metod pracy
z dziećmi z różnymi defektami rozwojowymi. Kolejnym jest kryterium instytucjonalne,
czyli odnoszące się do konktretnej działalności pedagogicznej w instytucjach. Następnym
jest kryterium problemowe, które zajmuje się problematyką w edukacji np. problemów
w zawodzie nauczyciela. Ostatnim wskaźnikiem jest kryterium dziedzin działalności ludzkiej, które nawiązuje do rodzajów działalności człowieka, które pedagogika obejmuje swoim polem badawczym.19
Cała historia wychowania w Europie nie mogła by się utworzyć
bez najwybitniejszych edukacjonalistów danych okresów historycznych. W starożytnej Grecji pierwszym, który dostrzegł zależność wychowania od określonej psychiki ludzkiej był Platon. Podstawą jego filozofii była dualistyczna koncepcja człowieka i świata. Naukę o duszy jeszcze bardziej rozwinął uczeń Platona- Arystoteles, z której wyprowadził własną teorię nauczania i uczenia się. Polegała ona na trzech etapach – gromadzeniu wrażeń zmysłowych oraz rozpoznawanie i grupowanie ich, utrwaleniu zmysłowych wrażeń oraz obróbka umysłowa zdobytego materiału. 20 W epoce rzymskiej dużo wiedzy praktycznej o dziecku wprowadził Marek Fabiusz Kwintylian, który zwrócił uwagę na to, iż dzieci naśladują dorosłych przez co trzeba bardzo dobierać niańki i pedagogów.21 W średniowieczu filozof Piotr Abelard twierdził, że głównym źródłem wiedzy jest rozum i doświadczenie. Zaś Jan
z Solisbury uważał, że celem nauczania są zdolności poznawcze, którymi są zmysły
i rozum.22 W renesansie powstaje pierwsza próba stworzenia systemu naukowego opartego
na psychologii i etyce przez Jana Ludwika Vives’a. Upowszechnienia w renesanskie oświaty elementarnej zaczął domagać się Eraz z Rotterdamu. W Polsce w okresie renesansu pionierem wychowania i edukacji był Andrzej Frycz Modrzejewski, który domagał się wychowania obywatelskiego wszystkich chłopców niezależnie od pochodzenia. W okresie oświecenia
jak już wcześniej wymieniałam i opisywałam najsławniejszymi pedagogami byli: Jan Amos Kameński zajmujący się pedagogiką demokratyczną, John Locke, który opracował pedagogikę arystokratyczno-burżuazyjną oraz Jan Jakub Rousseau zajmujący się pedagogiką naturalną. W okresie XIX wieku na poziomie szkół elementarnych zasłynęli J. H. Pestalozzi, który wprowadza naukę przez zabawę oraz Andrew Bell wraz z Josephem Lancesterem tworzą system monitorialny.23 Na poziomie szkół gimnazjalnych XIX wieku wybitnym edukacjonalistą był Johann Friedrich Herbart, który upowszechnił stopnie formalne przyswajania wiedzy oraz zwrócił uwagę na to, iż nauczanie powinno mieć charakter wychowujący. 24 W XX wieku wybitnymi edukacjonalistami byli: Ovide Decoly, który rozwijał koncepcję ośrodków zainteresowań. Celestin Freinet, który opracował żywe do dziś metody technik żywego rachunku i swobodnego tekstu dla dzieci.25 Maria Montessori, która opracowała system przedszkolny dla dzieci, który również jest wykorzystywany do dnia dzisiejszego w wielu placówkach.
W Europie w każdym okresie historycznym dużą rolę odgrywa wiara.
W starożytności mitologia odgrywała ważną rolę, ponieważ wyjaśniała zjawiska, których ludzie nie rozumieli, co pomagało utworzyć w ich oczach względny porządek świata oraz jego strukturę. Mitologie były różne w częściach Europy w zależności od położenia geograficznego. Najważniejszymi były mitologia Grecka oraz Rzymska, po nich
zaś mitologia Słowiańska czy Nordycka. W średniowieczu religią dominującą w Europie staje się chrześcijaństwo, które utrudniało rozwój cywilizacyjny. W tamtym okresie, gdzie odcięto się od dorobku naukowego starożytności i nie tworzono nowego panował letarg naukowy. Sytuacja zmieniła się w renesansie, ponieważ sytuacja życiowa ludzi polepszyła się i ideały średniowieczne totalnie nie pasowały do istniejących warunków chrześcijaństwo musiało ewoluować. Ludzie zaczęli podpisywać swoje badania i rozpowszechnił się humanizm. Szkolnictwo mimo, iż nadal odbywało się w zakonie jezuitów było już bardziej w rękach państwa niż w rękach kościoła. W okresie odrodzenia szkolnictwem zaczęli zajmować
się ludzie świeccy, co również ograniczyło już dostęp religii do edukacji i wychowania. Podczas XIX wieku szkolnictwo przebiegało już w świeckich instytucjach, a wpływ kościoła polegał tylko na katechezach odbywających się w szkole. Ten trend utrzymał się przez wiek XX, aż po XXI. Można podsumować te zdążenia, iż im dalej człowiek się rozwija
tym bardziej odcina się on od religii zastępując ją dorobkiem naukowym.
Europa jako kontynent oraz jako wyrodna wychowawczyni wielu ludów.
W Europie przez zalanie dziejów upadają różne cywilizacje, bądź ewoluują dostosowując swoje formacje do różnych czynników takich jak: położenie geograficzne, klimat, czynniki społeczne oraz ekonomiczne. Wraz z upływem lat możemy zaobserwować upadek choćby Imperium Rzymskiego. Historia pokazuje nam, że wszelkie błędy polityczne,
które mogliśmy zaobserwować przez lata zawsze miały swoje konsekwencje. Główną problematyką tego zagadnienia jest wiele błędów, które powtarzają się przez lata. Jednym
z takich błędów jest polityka mniejszości narodowych i ich wpływ na państwo.
Stojąc nad brzegiem oceanu globalnego, możemy odnieść wrażenie, że świat wymyślił już wszystko i każdy może wybrać coś dla siebie. Każdy z nas ma dostęp do Internetu, książek oraz badań wszelkich naukowców. Człowiek opisuje i zapisuje różne koncepcje, bada, sprawdza, podsumowuję wszelkie pomysły. Problem w tym, że często młodzi ludzie nie zagłębiają się w większość źródeł tylko czerpią z jednego ukierunkowanego na dany pogląd, co powoduje znaczne spłycenie obrazu przez nich. W naszych czasach często człowiek wymyśla nowe innowacyjne poglądy nie sprawdzając podobnych, które pojawiły się wiele lat temu, co powoduje kolejne pomyłki. Każdy z nas ma dostęp do źródeł, aczkolwiek tylko Ci, którzy z nich korzystają nie ulegają modom poglądowym, sami tworzą swoje koncepcje i poglądy na temat świata.
Historia sama w sobie może nauczyć nas wielu aspektów życia, zwłaszcza dla nas jako przyszłych pedagogów potrzebna jest historia wychowania. Czasem, by iść do przodu trzeba cofnąć się odrobinę w czasie i spojrzeć na pewne sprawy z obiektywnej perspektywy.
M.Godlewski, S. Krawcewicz, T. Wujek ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki . Warszawa 1977, PWN
W.Okoń ,,Podstawy wykształcenia ogólnego”
S.Kot ,,Historia wychowania” Tom I wydanie trzecie. Wydawnictwo ,,Żak” Warszawa 1994
J.Krasulski ,,Historia Wychowania” Zarys syntetyczny. Warszawa 1989, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne
Z. Kwieciński, B. Śliwerski ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki Tom I. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005
M.Godlewski, S. Krawcewicz, T. Wujek ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki . Warszawa 1977, PWN, s.31↩
W.Okoń ,,Podstawy wykształcenia ogólnego” Op.cit, str. 42↩
S.Kot ,,Historia wychowania” Tom I wydanie trzecie. Wydawnictwo ,,Żak” Warszawa 1994 str.34↩
J.Krasulski ,,Historia Wychowania” Zarys syntetyczny. Warszawa 1989, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne str.13↩
J.w str. 15↩
Z. Kwieciński, B. Śliwerski ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki Tom I. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 str 93↩
J.w strona 98↩
S. Kot ,,Historia wychowania” Tom I wydanie trzecie. Wydawnictwo ,,Żak” Warszawa 1994 str. 134↩
Z. Kwieciński, B. Śliwerski ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki Tom I. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 str 101↩
J.w str.105-114↩
Z. Kwieciński, B. Śliwerski ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki Tom I. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 str 120↩
J.Krasulski ,,Historia Wychowania” Zarys syntetyczny. Warszawa 1989, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne str.75-76↩
http://www.bryk.pl/wypracowania/pozosta%C5%82e/pedagogika/23846-historia_wychowania_wyk%C5%82ady.html↩
Z. Kwieciński, B. Śliwerski ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki Tom I. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 str 133-154↩
J.Krasulski ,,Historia Wychowania” Zarys syntetyczny. Warszawa 1989, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne str.116↩
Z. Kwieciński, B. Śliwerski ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki Tom I. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 str 156-157↩
J.Krasulski ,,Historia Wychowania” Zarys syntetyczny. Warszawa 1989, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne str.159↩
J.Krasulski ,,Historia Wychowania” Zarys syntetyczny. Warszawa 1989, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne str.161↩
Z. Kwieciński, B. Śliwerski ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki Tom I. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 str 22-23↩
J.Krasulski ,,Historia Wychowania” Zarys syntetyczny. Warszawa 1989, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne str.24-25↩
Jw. Str 26↩
J.w str 47↩
Z. Kwieciński, B. Śliwerski ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki Tom I. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 str 135-136↩
Z. Kwieciński, B. Śliwerski ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki Tom I. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 str 139↩
Z. Kwieciński, B. Śliwerski ,,Pedagogika” Podręcznik akademicki Tom I. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 str 172↩