ZAGADNIENIA NA EGZAMIN Z DIAGNOSTYKI

Teoretyczne podstawy diagnozowania

Definicja diagnozy wg Ziemskiego

DIAGNOZA (wg Ziemskiego) – rozpoznanie na podstawie zebranych objawów i znanych ogólnych prawidłowości badanego złożonego stanu rzeczy przez przyporządkowanie go do typu lub gatunku; dalej przez wyjaśnianie genetyczne i celowościowe, określenie jego fazy obecnej i przewidywanego rozwoju.

Rodzaje diagnozy

Diagnoza decyzyjna jest ściśle związana z działalnością praktyczną.  Przeprowadzana jest w ścisłym związku z projektowaniem pedagogicznym, z myślą o uzyskaniu podstawy do decyzji pedagogicznej. W odróżnieniu od diagnozy poznawczej wykazuje cechę szczególną mianowicie chodzi o wykrycie zgodności lub niezgodności faktu z tym co wiemy o rzeczywistości na podstawie wiedzy ogólnej.

Obejmuje 5 etapów diagnozy:

1) klasyfikacyjna

2) genezy

3) znaczenia

4) fazy

5) prognostyczna

Diagnoza poznawcza dokonywana jest wówczas, gdy rozwiązuje się zadania poznawcze. W diagnozie poznawczej – w przeciwieństwie do decyzyjnej - nie wystarczy stwierdzenie podanej zgodności lub niezgodności, ale potrzebne jest także sprawdzenie czyli weryfikacja danej teorii z innymi.

Obejmuje 4 etapy diagnozy:

1) klasyfikacyjna

2) genezy

3) znaczenia

4) fazy

Diagnoza rozwinięta zawiera w sobie szereg aspektów  - diagnoz cząstkowych:

- aspekt identyfikacyjny – diagnoza przyporządkowująca, diagnoza klasyfikacyjna albo typologiczna

- aspekt genetyczny (celowościowy, fazy, rozwojowy czyli prognostyczny)

- aspekt celowościowy – jakie ma znaczenie dany składnik badanego stanu rzeczy dla całości badanego stanu

Diagnoza skrócona – nie wyjaśnia zastanego stanu rzeczy; diagnoza doraźna, gdy mamy mało czasu i chcemy poznać tylko przyczyny. Obejmuje:

- diagnozę klasyfikacyjną

- diagnozę genezy

Diagnoza środowiskowa - Bada elementy środowiska pod kątem procesu wychowania (strukturę, wzajemne relacje i jej funkcjonowanie). Cechą diagnozy tej jest selektywne badanie środowiska, którego podstawą są procesy myślowe analizy. Badacz wykonując i analizując zależności między wyizolowanymi faktami i zjawiskami dąży przede wszystkim do ustalenia dominujących wpływów środowiska na proces wychowania i proces zmian oraz sprawdza, w jakim kierunku środowisko oddziaływuje na osobnika i jak silne jest to oddziaływanie.

W skład diagnozy środowiskowej wchodzi:

-         diagnoza psychologiczna

-         diagnoza elementów osobowości

oraz 3 grupy czynników środowiskowych:

-         środowisko materialne

-         wzory osobowe

-         organizacja życia

Diagnoza indywidualnego przypadku - Celem jest możliwe, pełne poznanie i ocena rozwoju jednostki aktualnego rozwoju tego poziomu i podjęcie odpowiedzialnego działania wzmagającego, jeśli się nie stwierdza określonych zaburzeń, albo postępowania korektywnego, naprawczego w przypadku stwierdzenia dewiacji psychospołecznych.

Cechy i ich klasyfikacja wg Kleffa i Ziemskiego. Istotne i nieistotne, stałe i niestałe, genetyczne i aktualne, przedmiotowe i podmiotowe, strukturalne i funkcjonalne.

Cecha – coś co charakteryzuje dany obiekt:

własność – cecha ogólna, dotyczy typu lub gatunku, np. posługiwanie się normami społecznymi

właściwość – cecha specyficzna, szczególna, dotyczy niektórych przedstawicieli typu lub gatunku; np. posługiwanie się niewłaściwymi normami.

Stan rzeczy – ogół cech danej rzeczy w danym czasie, w którym cechy te nie zmieniają się.

Sytuacja – ogół stanów rzeczy oddziaływujących na badany stan rzeczy.

Klasyfikacja cech wg Kleyffa:

- cechy struktury – jak jest zbudowane?  - diagnoza klasyfikacyjna

- cechy genezy – jak powstało?  - d. genezy

- cechy znaczenia – jak działa?   - d. znaczenia

- cechy użyteczności – do czego się nadaje?  - d. prognostyczna

Klasyfikacja wg Ziemskiego:

STAŁE – zawsze występują w określonym typie lub gatunku i charakteryzują stan rzeczy

NIESTAŁE -

a) przypadkowe – zmieniają się w taki sposób, że nie można ich skontrolować; same są nieistotne, jeśli łączą się w syndromy są ważne

b) ewoluujące – zmieniają się wg określonych prawidłowości, dzięki nim możemy przewidzieć, jaki stan rzeczy będzie się zmieniał, są istotne

Są ważne na etapie diagnozy klasyfikacyjnej.

AKTUALNE – te, które są teraz w trakcie badania; można je wywieść z cech genetycznych, jeśli zbierze się dostateczny zasób wiadomości o stanach przeszłych. Diagnoza klasyfikacyjna

GENETYCZNE – pozwalają wyjaśnić powstanie danego przedmiotu czy zjawiska istniały wcześniej , możemy je odnaleźć w przeszłości, diagnoza genetyczna, mogą być nieistotne lub istotne. Zbadanie cech genetycznych jest niezbędne do postawienia diagnozy

STRUKTURALNE – opis budowy. Diagnoza klasyfikacyjna

FUNKCJONALNE – funkcjonowanie, działanie, wzajemne powiązania, wyjaśnienie budowy opiera się na cechach funkcjonalnych -> wyjaśnienie funkcjonowania. Diagnoza znaczenia.

PODMIOTOWE – te, które dostrzega sam podmiot, osoba badana; informacje o stanach wewnętrznych

PRZEDMIOTOWE – te, które dostępne są dla badacza, są dostępne na zewnątrz; musi być dokładnie sprawdzona zanim orzekniemy, że jest również cechą podmiotową

Cechy podmiotowe i przedmiotowe powinny być takie same. Jest to ważne z punktu rzetelności stawianej diagnozy.

ISTOTNE – cechy przedmiotów, potrzebne do ich gatunkowego opisu, wyjaśnienia i prognozy. Cechami istotnymi są własności ważne dla poznania natury przedmiotów

NIEISTOTNE – cechy nieważne dla poznania natury gatunków i przedmiotów indywidualnych. To własności zmienne przedmiotów, cechy niestałe i nieewoluujące (przypadkowe) oraz cechy pochodne.

Błędy diagnostyczne:

ROZUMOWANIA – popełniane na etapie analizy zebranego materiału diagnostycznego:

- błąd nieuzupełnionej eliminacji (pominięcie jednej lub kilku hipotez)

- błąd fałszywej przyczyny

- błąd pomieszania cech

- błąd atrybucji (przypisywania cech nieposiadających lub odmawianie cech posiadanych)

OBSERWACJI – popełniane na etapie gromadzenia materiału diagnostycznego.

- spostrzeganie cech nieistniejących

- niedostrzeżenie cech istniejących

- spostrzeganie objawów w zmienionej postaci (ilościowo lub jakościowo)

- niewywoływanie przez diagnostę objawów

TECHNICZNE – powstają wskutek posługiwania się niewłaściwą aparaturą badawczą

- zły dobór metod lub technik badawczych

- wadliwie skonstruowane narzędzia badawcze

ETYCZNE

- błędna interpretacja zasady zachowania tajemnicy zawodowej

- wywoływanie stanów stresowych i zmęczenia badanych

- żądanie informacji w sytuacji niepokoju lub zagrożenia

- prowadzenie badań pod przymusem (jawny lub ukryty)

- stosowanie wywiadu ukrytego lub pozornej anonimowości

- nieużytkowanie zgromadzonego materiału dla dobra badanego

- uleganie sugestiom, stereotypom oraz „etykietowanie” badanych.

Styl wychowania

Style wychowawcze – elementy składowe:

Stosunek emocjonalny do dziecka - Rodzaj uczuć i sposób ich okazywania, wrażliwość na potrzeby oraz stopień zainteresowania potrzebami.

Wymagania - Samodzielność, stawianie wymagań, oczekiwań, wyzwań i zadań

Kontrola - Warunki, które zagwarantują bezpieczeństwo dziecku: psychiczne, fizyczne i społeczne; ocena poziomu realizacji wymagań

Wzmocnienia - System nagród i kar stosowane wobec dziecka

Dyspozycje osoby dokonującej diagnozy.

• Proces diagnostyczny odbywa się w sytuacji swoistej niepewności, której doświadczają obie strony relacji (badany i diagnosta)

• Odpowiedzialność za przebieg procesu diagnozy spoczywa na osobie dokonującej rozpoznania.

Podstawowe dyspozycje jakie powinien posiadać diagnosta:

- Wiedzę merytoryczną – o procesach myślenia, pamięci, procesach emocjonalnych, rozwiązywaniu problemów, mechanizmach społecznego funkcjonowania jednostki i właściwościach funkcjonowania podstawowych środowisk wychowawczych: rodziny, szkoły i grupy rówieśniczej.

- Zdolność do jej wykorzystania, a więc umiejętność logicznego myślenia, pozwalającego twórczo zestawiać ze sobą różne informacje.

- Podstawową umiejętność obserwowania i prowadzenia rozmowy, co wiąże się ze zdolnością do pozyskiwania potrzebnych informacji, determinowaną przez wiele kompetencji podstawowych, pozwalających nawiązać kontakt diagnostyczny i twórczo go budować.

- Określone sprawności techniczne, czyli zasób dostępnych technik diagnozowania oraz umiejętność łączenia różnych technik w celu uzyskania pogłębionego i kompleksowego obrazu diagnostycznego, co wiąże się z komplementarnym łączeniem metod tzw. obiektywnych, psychometrycznych (skale, inwentarze, kwestionariusze, testy) i subiektywnych, klinicznych (wywiad, rozmowa, obserwacja, analiza wytworów) oraz technik projekcyjnych.

- Proces diagnozy różni się od zwykłego kontaktu interpersonalnego.
Jest to szczególny rodzaj interakcji między diagnostą a badanym, przy czym mniej w tym kontekście interesuje nas treść i rezultat tej interakcji, zaś bardziej istotne są tu warunki jej przebiegu.

- Ważnym wyznacznikiem relacji diagnostycznej jest komunikacja niewerbalna między jej stronami, a w tym tzw. komunikacja proksemiczna, polegająca na aranżacji przestrzeni – odległości i pozycji przestrzennej uczestników interakcji, która powinna być organizowana z uwzględnieniem wielu kryteriów – bliskości kontaktu, treści rozmowy, płci, wieku i specyficznych wymogów sytuacji, czy też cech osobowych partnerów relacji, co zawsze odbywać musi się w sposób zindywidualizowany i wymaga sporego doświadczenia, wrażliwości i wiedzy diagnosty

- Ważne jest też to, co diagnosta przekazuje badanemu (treści przekazu), a szczególnie, w jaki sposób formułuje komunikaty werbalne.

Podstawowe wyznaczniki, cechy i techniki budowania kontaktu diagnostycznego

• Prawidłowy kontakt diagnostyczny, można zdefiniować jako sytuację, w której spełnione są warunki pozwalające na otwarte i szczere wyrażanie myśli, uczuć i eksplorację treści ważnych dla rozpoznania diagnostycznego.

• W sytuacji, gdy warunki te nie są spełnione, mówi się o zaburzeniach tego kontaktu, które wiążą się ze zwiększonym prawdopodobieństwem błędnej diagnozy problemu osoby badanej.

Podstawowe cechy kontaktu diagnostycznego, w odróżnieniu od zwykłego kontaktu interpersonalnego:

- Asymetria ról, co wiąże się z kontrolą przebiegu wywiadu ze względu na jego cel (narzucenie ram tematycznych) i tworzeniem atmosfery dającej szansę otwarcia się badanemu, co należy do podstawowych wyznaczników roli diagnosty; osoba badana w pewnym stopniu się temu poddaje, co nie oznacza, iż traktowana jest przedmiotowo, gdyż to ona określa, co ma dla niej znaczenie (podjęcie lub niepodjęcie tematu).

- Asymetria komunikacji, co wiąże się z tym, że badany głównie mówi, a diagnosta głównie słucha, choć nie oznacza to, że nie ma wpływu na przebieg i ukierunkowanie rozmowy.

- Asymetria funkcji badania, która oznacza respektowanie etycznej zasady dokonywania rozpoznania wedle reguł wyznaczających bezpośrednio dobro badanego, zaś uzyskiwanie osobistych gratyfikacji przez diagnostę ma wymiar jedynie pośredni, wynikający z np. zdobywanego doświadczenia i umiejętności.

Wskaźniki introspekcyjne i behawioralne prawidłowego i „pozornego” kontaktu diagnostycznego.

Wskaźniki prawidłowego kontaktu

Wskaźniki kontaktu pozornego

• diagnosta jest autentycznie zainteresowany wypowiedziami osoby badanej, chce ją zrozumieć, a nie ocenić, jest w stanie zaakceptować treść wypowiedzi: (nie znaczy to, że uznaje je za słuszne, ale że jednostka ma do nich prawo), ma poczucie, że rozumie osobę badaną poznawczo i emocjonalnie • osoba badana ma poczucie, że każda jej wypowiedź, niezależnie od treści, spotka się z akceptacją, że diagnosta jest zainteresowany poruszanymi problemami, że nie wykorzysta udzielonych mu informacji niezgodnie z jej interesami, a także, iż w sposób niezniekształcony rozumie treść i poznawczo – emocjonalne konsekwencje wypowiedzi, a więc osoba badana powinna mieć poczucie, że może mówić, że warto mówić i że ma prawo bezkarnie odsłonić nawet bardzo kontrowersyjne z ogólnego punktu widzenia fakty i postawy • osoba badana nie przejawia oznak oporu, a więc udziela odpowiedzi, nie milczy, nie odpowiada zdawkowo, co nie oznacza jeszcze, że nie przeżywa niepokoju, lęku, winy • osoba badana przejawia adekwatne reakcje emocjonalne w stosunku do tego, co mówi, a jej informacje wydają się być wiarygodne (np. trudno uwierzyć, że nigdy nie przeżywała uczucia ztości wobec jakiejś bliskiej osoby), co oznacza, że nie ma tendencji do przedstawiania siebie w lepszym świetle, zaś w konsekwencji wskazuje, że kontakt diagnostyczny jest na tyle dobry, iż osoba badana jest w stanie być szczera i otwarta • w stosunku wypowiedzi spontanicznych do udzielanych na wyraźne żądanie diagnosty zachwianie proporcji w kierunku większej ilości wypowiedzi spontanicznych jest wskaźnikiem dobrego kontaktu

• informacje, których udziela osoba badana, są zbyt konwencjonalne, stereotypowe, np. takie, jak ogólnie powinna funkcjonować osoba w danym wieku, roli i sytuacji życiowej • forma wypowiedzi jest nieadekwatna do treści (z wyjątkiem sytuacji, gdy stanowi to formę obrony przed traumatycznymi doświadczeniami) • rola diagnosty w zbieraniu informacji jest nadmierna („wyciąganie informacji” przez diagnostę) lub znikoma („zalew, potok słów” ze strony badanego) • we wszystkich wypowiedziach badanego zauważalny jest wspólny mianownik, np. przedstawianie się w lepszym świetle, wzbudzanie współczucia, konstruowanie wypowiedzi zbyt logicznie i konsekwentnie • historia opowiedziana w sposób klasyczny, standardowy • diagnosta odczuwa znużenie, które nie wynika z zewnętrznych przyczyn, co wskazuje na brak szczerości badanego, gdyż znużenie diagnosty może stanowić wynik braku autentyzmu badanego, a diagnosta ma poczucie, że sytuacja zamknęła się w kręgu spraw oczywistych • diagnosta ma poczucie, że doskonale wie, co za chwilę powie osoba badana, co wskazuje, iż przedstawia własną sytuację standardowo, kierując się zmienną aprobaty społecznej, stosuje idealizację lub normalizuje swoje doświadczenia • diagnosta ma poczucie zrozumienia poszczególnych wypowiedzi, bez zrozumienia całości sytuacji

Budowanie „dobrego” kontaktu.

• Chcąc kontrolować własne postępowanie w relacji z osobą badaną, diagnosta musi umieć dokonywać samoobserwacji, a także obserwacji zachowań osoby
badanej.

• Możemy mieć do czynienia z „dobrym” autentycznym kontaktem diagnostycznym lub zaburzonym, zafałszowanym – „pozornym” kontaktem.

• Tworzenie prawidłowej atmosfery kontaktu jest szczególnie istotne w przypadku wywiadu czy rozmowy, której celem głównym jest diagnoza dla celów praktycznych, czyli pomoc osobie badanej w rozwiązaniu jej problemów (terapia).

• Efektywność procesu diagnostycznego zawsze uzależniona jest od charakteru relacji pomiędzy obu podmiotami (badany – badający), czyli cech kontaktu diagnostycznego, który wyzwala w jednostce badanej gotowość do współpracy i ułatwia szczere udzielenie informacji.

Techniki nawiązywania i podtrzymywania kontaktu.

• Pierwsze wrażenie, tzw. hallo efekt – wyrabianie sobie opinii o drugim człowieku na podstawie pierwszego wrażenia, co ma daleko idące
konsekwencje dla dalszego przebiegu kontaktu (dotyczy obu stron kontaktu diagnostycznego).

• Kontrakt – jawna deklaracja badenego o tym, że tu i teraz chce uczestniczyć w badaniu. Czasami zawarcie kontraktu twa dłużej niż sam proces diagnozy.

• Dystans psychologiczny między partnerami relacji diagnostycznej. Diagnosta powinien być tu partnerem, nie zaś osobą zaznaczającą wyższość własnej pozycji, gdyż zwiększa to dystans, utrudniając otwarcie się i szczerość osoby badanej.
Diagnosta kieruje przebiegiem kontaktu, co jest naturalną cechą tej relacji lecz nie należy tego sztucznie powiększać, np. przez fizyczne wskaźniki dystansu (jedna osoba stoi – druga siedzi, jedna siedzi wyżej – druga niżej, jedna za biurkiem w wygodnym fotelu – druga na twardym krześle) czy formalizm kontaktu, np. ważna jest tu kwestia przedstawienia się, własnej roli i zadań oraz okazywanie zainteresowania osobą badaną (zainteresowanie badanym nie może być okazywane też zbyt nachalnie).

Czynników utrudniających nawiązanie kontaktu:

• zbyt obcesowe i szybkie przejście do pytań, które mogą być odebrane przez badanego jako zagrażające,

• zadawanie pytań, które nawet bardzo pośrednio zawierają ocenę,

• nadmierna i nienaturalna ekspresja pozytywnego ustosunkowania do badanego

Technika podtrzymywania kontaktu.

• sygnalizowanie akceptacji, zrozumienia i zainteresowania, które przybiera formę werbalnych i niewerbalnych komunikatów przekazywanych w sposób naturalny, wynikający z kontekstu sytuacyjnego. Ważne jest, by były one zmienne w formie, a nie zafiksowane na jednym przejawie, gdyż to sugeruje ich automatyzm,

• wewnętrzna zgodność przekazu werbalnego i niewerbalnego, bowiem próby fałszowania naturalnych reakcji diagnosty są natychmiast wychwytywane przez badanego, który jest szczególnie wyczulony na jego zachowanie,

• dynamizowanie kontaktu prośbą o rozwinięcie tematu połączone z parafrazą, którą stosuje się jeśli kontakt ulega zakłóceniu (np. milczenie) lub dla lepszego zrozumienia czy uświadomienia badanemu jego problemu bądź też dla uzgadniania znaczeń, czyli potwierdzenia zrozumienia istoty problemu, wyrażanie akceptacji i odzwierciedlanie uczuć osoby badanej, polegające na potwierdzaniu akceptacji dla emocjonalnego przeżywania przez badanego danej sytuacji, co nie oznacza, że diagnosta stwierdza, iż sam czułby podobnie, a jedynie, że badany ma prawo tak czuć i jest to zrozumiałe,

• paradoksalną techniką podtrzymywania kontaktu jest milczenie, które występuje tu w funkcji wyrażania szacunku dla przeżyć „tu i teraz” osoby badanej. Stosuje się je w sytuacjach trudnych emocjonalnie dla badanego, czyli powtórnego doświadczania traumy w momencie dotykania spraw bolesnych w trakcie rozmowy. Wówczas milczenie diagnosty jest wskaźnikiem zrozumienia osoby badanej i szacunku dla jej przeżyć.

Kompetencje diagnosty

 1. Podążanie za badanym

- umiejętność słuchania badanego

- podejmowanie jego wątków w rozmowie

2. Empatyczne reagowanie

- komunikowanie przez diagnostę rzeczywistego zrozumienia badanego

3. Niezaborcza życzliwość

- akceptowanie badanego

- zachowanie jego wolności i szacunku

4. Otwartość

- mówienie przez diagnostę o sobie (we właściwy sposób)

5. Konkretność

Etapy diagnozy pedagogicznej:

1) opis (zestawienie danych empirycznych i stanów aktualnych)

2) ocena cząstkowa – właściwa i utylitarna

3) konkluzja – globalna ocena analizowanej sytuacji, która pozwala na wskazanie właściwego kierunku postępowania socjalno-wych. oraz uzasadnia potrzebę podjęcia działań.

Interpretacja zasady Prium non nocere – po pierwsze nie szkodzić.