Metodyka prowadzenia ćwiczeń w grupie wiekowej dzieci i młodzieży (wiek 4-17 lat)
Dzieci ze względu na wiek dzielimy na trzy grupy:
- 4-6 lat (dzieci w wieku przedszkolnym)
- 7-13 lat (dzieci w młodszym wieku szkolnym)
- 14-17 lat (dzieci i młodzież w starszym wieku szkolnym)
Rozwój zdolności kondycyjnych dziecka odbywa się w porządku cefalokaudalnym - progres sprawności następuje od głowy w kierunku kończyn dolnych - i proksimodalnym -
umiejętności ruchowe opanowywane są najpierw w częściach ciała leżących bliżej jego osi głównej niż strefach oddalonych obwodowo.
Ćwiczenia ogólnokondycyjne w najmłodszej podgrupie wiekowej prowadzi się wyłącznie w formie zabawowej. Z dziećmi w wieku 4-5 lat obowiązuje sposób prowadzenia określana mianem naśladownictwa ruchowego. Polega to na demonstracji zadania ruchowego przez fizjoterapeutę, a ćwiczący dzięki wzrokowej obserwacji, możliwie wiernie naśladuje pokazywane ruchy. Dobrze, jeśli prowadzący wplecie w ćwiczenia jakaś bajkę ilustrowaną słowem.
Ze starszymi pacjentami tej podgrupy (dzieci w wieku 5-6 lat) można prowadzić zajęcia ogólnokondycyjne w sposób trochę trudniejszy tzn. przez tzw. opowieść ruchowa. Zadania ruchowe są słownie opisywane (bez pokazu przez prowadzącego) i na tej podstawie, w oparciu o wyobraźnię ćwiczących- ilustrowane przez nich ruchem. Ta forma wymaga wyraźnie już rozwiniętej psychiki ( wyobraźnia) i przez to gwarantuje jedność rozwoju fizycznego z umysłowym.
Krótki czas trwania ćwiczeń ogólnokondycyjnych (20-30min) w tej podgrupie wiekowej nie jest podyktowany mała wydolnością fizyczną pacjentów, tylko niemożności koncentracji uwagi przez dłuższy czas. Mówiąc o wydolności fizycznej trzeba mieć na uwadze fakt, iż siła mięśni w omawianej grupie wiekowej nie jest jeszcze duża co wyklucza możliwość stosowania ćwiczeń oporowych.
Współczynnik trudności w prowadzeniu zajęć z małymi dziećmi jest najwyższa. Brak przygotowania do zajęć fizjoterapeuty oraz nudne prowadzenie spotyka się z natychmiast z właściwą reakcją ze strony ćwiczących, która manifestuje się zupełnym brakiem zainteresowania z ich strony.
Konsekwencja prawidłowego rozwoju dziecka, jest stała poprawa wyznaczników zdolność kondycyjnych i innych sprawności z zakresu motoryki. Przyjmuje się, że młody człowiek pomiędzy 9-m a 12-m rokiem życia osiąga apogeum sprawności psychofizycznych w okresie dzieciństwa. Dlatego w tym okresie najłatwiej jest kształtować nowe nawyki ruchowe. Wzrasta szybkość wykonywanych ruchów, ich precyzja i możliwości przedłużenia w czasie wykonywania zadań ruchowych, co w głównej mierze wynika z poprawy umiejętności koncentracji uwagi. Polepszenie się wyżej wymienionych wyznaczników obserwuje się mniej więcej do okresu pokwitania. Natomiast siła mięśni w stosunku do innych zdolności kondycyjnych, wzrasta tylko nieznacznie przed okresem dojrzewania płciowego. Z tych względów podstawową formą prowadzenia omawianych zajęć powinny być zabawy naśladowcze, twórcze, konstrukcyjne i gry ruchowe, dydaktyczne, tory przeszkód, które mają szczególne znaczenia dla każdego dziecka dla rozwoju umysłowego, ogólnego a zwłaszcza fizycznego. Wyrażone jest to faktem, iż zabawy i gry powodują u ćwiczących:
- wprowadzenie radosnego nastroju o dobrego samopoczucia psychicznego
- poprawa stanu psychicznego
- poprawa sprawności ruchowych
- wyrabianie pożądanych cech charakteru, takich jak np dyscyplina i karność
Czas trwania jednostki lekcyjnej dla dzieci w młodszym wieku szkolnym wynosi od 30 do 45min.
Formą prowadzenia zajęć dla dzieci w wieku 14-17 lat są gry i zabawy ruchowe ze współzawodnictwem, gry i zabawy sportowe przystosowane do wymagań ogólnego rozwoju fizycznego i choroby. Zajęcia można prowadzić również w formie ścisłej(zadaniowej) - polega ona na słownym wyjaśnianiu ćwiczącym istoty i celu konkretnego ćwiczenia, popartym pokazem i potem na słownym dyktowaniu tempa, które wymusza określoną intensywność ćwiczenia.( formę tych ćwiczeń możemy wprowadzić u pacjentów 9-13-letnich pamiętając jednak o tym, że zabawy i gry stanowią najbardziej naturalną i akceptowaną forma aktywności dzieci) Zajęcia powinny trwać od 45 do 90 min
Większość gier i zabaw należy odpowiednio modyfikować dla potrzeb kinezyterapii uwzględniając:
- wskazania i przeciwwskazania wynikające ze schorzenia
- zainteresowań pacjentów
- posiadanego sprzętu i pomieszczenia.
Ważne jest by odpowiednio dobrać grupę ćwiczącą pod względem funkcjonalnym jak i psychicznym, biorąc się pod uwagę:
- stan funkcjonalny
- rodzaj schorzenia
- stan ogólny
- wskazania i przeciwwskazania do ćwiczeń
- wiek i płeć
Należy stosować szeroko rozumianą zasadę indywidualizacji.
Zespoły ćwiczących dobiera się zgodnie z zasadą dostosowywania wielkości obciążeń treningowych do możliwości najsłabszego w tym względzie pacjenta w grupie.
Pod względem emocjonalnym pacjentów dzieli się na trzy wyraźne grupy:
- nadaktywni
-normalnie aktywni
- z widoczną obniżoną aktywnością
Często nie udaje się dobrać zespołu całkowicie jednorodnego pod względem wyżej wymienionych kryteriów. Wtedy ćwiczących nadaktywnych należy wykorzystać do demonstracji nowych, trudniejszych zadań ruchowych, oraz do pomocy mniej sprawnym współćwiczącym. Do drugiej podgrupy dobieramy cele jednostek ćwiczeń, obciążenia.
Przygotowując się do ćwiczeń trzeba pamiętać o:
właściwy wybór i kolejność poszczególnych ćwiczeń,
stopniowe trudności co zależy od stosowanych możliwości każdego z ćwiczących
odpowiednia technika wykonywania poszczególnych ćwiczeń (poprawna demonstracja)
dobór właściwej formy prowadzenia zajęć w odniesieniu do wieku ćwiczących
poprawny przekaz słownego opisu ćwiczeń zgodny z nazewnictwem
odpowiednie przygotowanie konspektów, sprzętu
dbałość o zapewnienie właściwej dyscypliny, bezpieczeństwa
zapewnienie odpowiedniej asekuracji pacjentów w czasie wykonywania trudniejszych ćwiczeń
W czasie stosowania ćwiczeń kształtujących zdolności motoryczne: siłę, szybkość i wytrzymałość, powinno się je przeplatać ćwiczeniami zwinnościowymi, zręcznościowymi, i ćwiczeniami kształtującymi gibkość. Zgodnie z metodyką kształtowania sprawności motorycznej ćwiczenia szybkościowe powinny być stosowanie wcześniej, przed ćwiczeniami siłowymi i wytrzymałościowymi. Zwiększy to ich skuteczność.
Miejscem do prowadzenia ćwiczeń ogolnokondycyjnych powinny być przede wszystkim sale gimnastyczne lub pomieszczenia zastępcze, w których ćwiczący powinien mieć do dyspozycji w czasie zajęć powierzchnię czterech metrów kwadratowych. Za optymalne, w sensie powierzchni podłogi przyjmuje się pomieszczenie, w którym mieści się boisko do piłki siatkowej z odpowiednimi metrowej długości „poboczami”, czyli jest to sala o wymiarach 20x11m. Minimalna wysokość takiego pomieszczenia powinna wynosić 5,5m. Takie pomieszczenia pozwala na prowadzenie zajęć, w których jednocześnie uczestniczy 25 ćwiczących. Najmniejszą grupą nadającą się do prowadzenia zajęć zespołowych jest grupa sześcioosobowa. Ponadto sale gimnastyczne powinny mieć sprawny system wentylacyjno-grzewczy pozwalający na szybkie osiągnięcie żądanej temp, która ma wynosić 18stopni. Podczas intensywnych wysiłkowo zajęć należy ją obniżać do 16stopni. Niespełnienie tego wymogu może spowodować efekt przegrzania u ćwiczących.
. Należy prowadzić zajęcia w sposób atrakcyjny, wykorzystując typowe i nietypowe przybory i przyrządy. Najczęściej używanym sprzętem są ciężarki jednoręczne o różnej masie, szarfy, woreczki, taśmy, piłki.
Zdolność wysiłkowa dzieci i młodzieży
Aktywność ruchowa jest podstawowym determinantem sprawności fizycznej. Z poziomu sprawności fizycznej dziecka możemy po części wnioskować jego aktywność, a pośrednio także i o zdrowiu. Brak tej aktywności zakłóca- w mniejszym lub większym stopniu- rozwój fizyczny. Niedostatek, jak i nadmiar wysiłku może być przyczyna wielu zaburzeń i zwiększonego ryzyka zachorowań.
Można przyjąć, że optymalny poziom aktywności fizycznej dzieci i młodzieży to taki, który zapewnia potrzeby ruchowe i stymuluje rozwój ich organizmu. Potrzeby te są zindywidualizowane i zależą między innymi od wieku, poziomu rozwoju, płci, warunków życia, stanu zdrowia, poziomu sprawności fizycznej oraz czynników genetycznych.
W ciągu całego życia zdolność wysiłkowa ulega istotnym przeobrażeniom związanym z procesem dojrzewania.
Przyjmuje się, że dla usprawnienia układu krążenia za skuteczną aktywność fizyczna u dzieci należy uznać taką, której wysiłkowa częstość skurczów serca jest o 50% wyższa od częstości tętna spoczynkowego lub równa wartościom przy wysiłkach wymagających więcej niż 50% VO2max.
Organizm dziecka charakteryzuje się duża reaktywnością układu sercowo-naczyniowego na wysiłek fizyczny. W czasie wysiłku ma ono mniejszą pojemność wyrzutową serca (w czasie dojrzewania wzrasta10,5-12l/min do 16-20l/min), jednak kompensuje sobie to lepszym wykorzystaniem tlenu przez pracujące mięśnie oraz zwiększeniem przepływu krwi. Pojemność serca w tym wieku jest niewielka, lecz przekrój naczyń krwionośnych jest stosunkowo duży, a to sprzyja pracy serca i powoduje szybki wypoczynek po wysiłku fizycznym.
Podczas wykonywania wysiłków fizycznych organizm dziecka wykazuje silniejsze pobudzenie adrenergiczne i słabsze noradrenargiczne, co powoduje niższe przyrosty ciśnienia tętniczego oraz zwiększoną częstość skurczów serca. Maksymalna pojemność minutowa serca oraz objętość wyrzutowa zwiększają się proporcjonalnie do zmian wielkości mięśnia sercowego, zachowując znaczącą korelację miedzy objętością serca a zużyciem tlenu. Poza tym układ krążenia dzieci ma sprawniejszą adaptację wysiłkową, co wyraża się krótszym czasem osiągania indywidualnych wartości względnych pułapu tlenowego.
Bardziej wzmożona (optymalna) aktywność fizyczna przyczynia się do zwiększenia liczby erytrocytów i podwyższenie pułapu tlenowego. Wzrasta też ilość hemoglobiny we krwi oraz poprawiają się procesy odpornościowe(odporności nieswoistej).
Zbyt ciężka i nadmiernie wyczerpująca praca, długotrwały i uciążliwy wysiłek sportowy, przesadnie intensywny trening w młodym wieku może doprowadzić do zmniejszenia liczby erytrocytów, obniżenia poziomu hemoglobiny i odporności organizmu.
Długotrwały wysiłek fizyczny prowadzi do spadku stężenia glukozy we krwi. Towarzyszy temu obniżenie zawartości glikogenu mięśniach, pobudzając aparat wysypkowy trzustki. Stwierdza się, więc, iż we wszystkich grupach chorych na cukrzycę jednym z elementów terapii jest wysiłek fizyczny. Trzeba jednak pamiętać, że może on zmniejszyć zapotrzebowanie na insulinę.
Sprawność wysiłkowa układu oddechowego osiąga swoje ostateczne wartości w końcowej fazie okresu dojrzewania biologicznego. Dotyczy to pojemności życiowej, objętości oddechowej oraz maksymalnej minutowej objętości płuc. Towarzyszy temu zmiana rytmu oddychania obu płci, polegająca na zmniejszeniu się z wiekiem częstości oddychania (22 -24 na min do 14-16 na min)
Systematycznie uprawiane ćwiczenia fizyczne usprawniają czynności układu nerwowego, wysubtelniają analizatory, pozwalają na lepsza orientację i zachowanie się człowieka w środowisku zewnętrznym oraz poprawiają jego równowagę psychiczną.
U dzieci obserwuje się dużą sprawność koordynacji nerwowo-mieśniowej oraz tendencję do większej rekrutacji włókiem szybkokurczliwych.
Poprzez ćwiczenia fizyczne można też wpływać na prawidłową budowę postawy ciała, odpowiedni kształtować układ ruchowy, korygować już zaistniałe wady postawy lub przynajmniej zapobiegać dalszemu ich nasilaniu się.
Dzieci w młodszym wieku szkolnym 7-9 lat charakteryzuje się słabym, rozwojem mięśni i dużą plastycznością aparatu ruchowego. Ruchy w tym czasie są jeszcze pozbawione precyzji, często są nieskoordynowane, szybkie, rozrzutne i niedostosowane do zaistniałej sytuacji.
U dzieci 10-letnich rozwijają się małe mięśnie. W związku z tym wzrasta ich siła i zręczność, zwiększa się koordynacja i precyzja ruchu.
U dzieci stwierdza się obniżenie stężenia wysiłkowego katecholamin (wywołują reakcje organizmu, które przygotowują ciało do wysiłku fizycznego związanego z walką lub ucieczką. Typowe efekty działania to: podniesienie ciśnienia krwi, przyspieszenie akcji serca) oraz stężenia mleczanów (ok25%), natomiast zwiększenie się hormon wzrostu. Są to mechanizmy ochronne przed rozwojem nadmiernej kwasicy oraz przemian katabolicznych. Organizm dziecka wykazuje po wysiłku zwiększone zapotrzebowanie na elektrolity, które zabezpieczają właściwą pobudliwość włókien mięśniowych, utrzymując równowagę jonową oraz zapewniają mineralizację tkanki kostnej. Kościec jest elastyczny i miękki, co ułatwia dalszy wzrost.
Obserwujemy również mniejszą sprawność utylizacji glikogenu mięśniowego oraz obniżoną tolerancje na zmiany równowagi kwasowo-zasadowej podczas intensywnych wysiłków, dzieje się tak z uwagi na mniejszą masę ciała, mniejsze proporcje mięśni oraz niższa sprawności glikolizy beztlenowej. Dopiero po zakończeniu dojrzewania wyraźnej poprawie ulegają możliwości wykonywania wysiłków beztlenowych w odniesieniu do tlenowych. Maksymalna moc fosfagenową (beztlenową) dziewczęta osiągają w wieku ok. 16lat, a chłopcy ok. 19roku życia.
Przemiana materii u dzieci w tym wieku jest intensywniejsza niż u człowieka dorosłego
Dziecko rozpoczynające naukę szkolną wykazuje już opanowanie wszystkich podstawowych form ruchowych. W dalszej kolejności następuje doskonalenie tych form i tworzenie ich kombinacji np. chwytu z biegiem.
W tym okresie szczególnie mocno rozwijają się takie zdolności motorycznie, jak: szybkość, gibkość, koordynacja ruchowa. Pod koniec tego okresu dziecko przeżywa okres dynamicznego rozwoju motorycznego.
Po zakończeniu okresu dojrzewania dochodzi do stabilizacji sprawności najważniejszych układów funkcjonalnych człowieka. Wszystkie te zmiany zachodzące do tego czasu mają na celu utrzymanie równowagi ustrojowej. Spełniają funkcje regulatorów w nieustannym procesie przystosowania się organizmu do zmieniających się warunków życia.
Bibliografia:
Janusz Bielski - „Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego”\
Andrzej Zembaty - „Kinezyterapia”