Dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak.
Znaczenie wyrazów. Składniki znaczenia wyrazu (znaczenie i oznaczanie, pojęcie presupozycji leksykalnej). Sposoby opisywania znaczenia przez językoznawców (semantyka pól wyrazowych, semantyka składnikowa, kognitywna teoria znaczenia). Pojęcie konotacji leksykalnych – ich rola w komunikacji międzyludzkiej. Modyfikacje znaczenia wyrazu w tekście. Opis znaczenia wyrazów w słownikach.
Wiedza o znaczeniach wyrazów a wiedza o świecie, por.:
PTAK- ‘gromada kręgowców stałocieplnych z grupy owodniowców, obejmuje około 8500 gatunków (w Polsce ok. 220 gatunków gniazdowych) o ciele pokrytym piórami, kończynach przednich przekształconych w skrzydła, szczękach bezzębnych, okrytych rogowym dziobem, rozmnażają się przez składanie jaj’.
MRÓWKA – ‘owad z rodziny o tej samej nazwie (Formicidae) mający odwłok połączony z tułowiem cienka łodyżką, żądło wykształcone albo uwstecznione, z zachowanym gruczołem jadowym, owady te żyją gromadnie w gniazdach budowanych w kształcie kopców albo robionych w ziemi, drzewie itp., żywią się roślinami, owadami”
GILOTYNA- ‘przyrząd do ścinania głowy za pomocą noża o skośnym ostrzu, który opada [pionowo na szyję skazańca, wprowadzony na wniosek lekarza Guillotine’a (1778) dla złagodzenia cierpień’,
Znajomość znaczenia wyrazu i wiedza o świecie to zupełnie różne typy wiedzy.
Znaczenie - to w największym uproszczeniu zespół cech, które mamy na myśli, gdy używamy danego wyrażenia.
Pojęcie znaczenia trzeba przeciwstawić pojęciu oznaczania.
ZNACZENIE OZNACZANIE
TREŚĆ ZAKRES
KONOTACJA DENOTACJA
Znaczeniem (konotacją , treścią) wyrazu kwadrat: równoległość, równoboczność, prostokątność.
Zakresem (denotacją) wyrazu kwadrat – wszystkie obiekty w rzeczywistości, które można nazwać kwadratami.
Przykład: Ojczym jest mężem matki ojczym odnosi się do pojęcia ojczym, a nie do konkretnego ojczyma - por. Ojczym wczoraj wyjechał.
Fundamentalna różnica między pytaniami: co wyrażenie znaczy i co oznacza. Pierwsze pytanie dotyczy tego, co jest za pomocą wyrażenia wyrażane, drugie o to, do jakiego przedmiotu dane wyrażenie się odnosi. Opozycja znaczenie-oznaczanie wprowadzone przez G. Fregego w 1892
Przyjąć trzeba także, że istnieje różnica między tym, co jest powiedziane, a tym, co w sposób logiczny wynika (pod groźbą popełnienia sprzeczność) z wyrażenia lub co wywnioskowane na podstawie wiedzy o świecie:
Starszy syn Anny wyjechał do Londynu znaczenie: zmienił miejsce pobytu
presupozycja: Anna ma dwóch synów
implikatura (element powiedziany nie wprost, odczytywany kontekstowo): np. Teraz będzie się Annie lepiej powodziło.
Piotr jest kawaleremznaczenie: nie jest żonaty
presupozycja: jest mężczyzną
implikatura (element powiedziany nie wprost, odczytywany kontekstowo): np. ‘Można go traktować jako potencjalnego kandydata na męża’.
TYPY PRESUPOZYCJI
Presupozycje pragmatyczne (warunki właściwego użycia wypowiedzi): rozkazy presuponują , że nadawca jest w pozycji nadrzędnej wobec odbiorcy, a odbiorca jest w stanie wykonać polecenie; powiadomienie sugeruje przekonanie (wiedzę) nadawcy co do prawdziwości komunikowanego stanu rzeczy.
Presupozycje semantyczne (informacje przekazywane poza asercją)
Presupozycje egzystencjalne: Kepler umarł w nędzyŻył ktoś taki, kto nazywał się Kepler.
Presupozycje zdaniowe (informacje w tle komunikatu): Kto zbił szybę Szyba jest zbita; Zamknij drzwi!Drzwi są otwarte.
Presupozycje leksykalne: Czy Pan sędzia przestał brać łapówki? Pan sędzia brał łapówki; Czy nadal będziemy produkować buble? Dotąd produkowaliśmy buble.
ZNACZENIE LEKSYKALNE ZNACZENIE KONTEKSTOWE
Znaczenie leksykalne (inaczej: systemowe, słownikowe ) przysługuje leksemowi utożsamianemu z abstrakcyjną jednostką, wyodrębnianą w płaszczyźnie langue - może być przeciwstawione znaczeniu aktualnemu ( inaczej: kontekstowemu, tekstowemu, pragmatycznemu). Modyfikacje znaczeń w tekście.
Por. Wyciąg narciarski będzie czynny w sezonie (tu sezon=’zima’) i Budka z lodami jest czynna w sezonie (tu sezon = ‘lato’)
Znaczenia wyrażeń językowych mają strukturę - znaczenia są rozkładalne na elementy prostsze, pozostające wobec siebie w różnych relacjach – tworzą zhierarchizowany układ.
Semantyka leksykalna zajmuje się wykryciem tych relacji. Semantyka jako dział językoznawstwa zaczęła się rozwijać w XX w pod wpływem strukturalizmu.
W XIX w. rozwijała się semantyka diachroniczna - nie stworzyła żadnej koncepcji teoretycznej ani metody opisu znaczenia, nie zajmowała się analizą jednostek jako elementów systemu językowego, ograniczyła swoje badania do opisu zmian, jakim ulegały znaczenia izolowanych wyrazów i przyczyn wywołujących te zmiany. W pracach z zakresu semantyki diachronicznej dominowały propozycje klasyfikacji zmian – pierwsze klasyfikacje w lipskiej szkole młodogramatyków: H.Paul 1880 r.
STRUKTURALISTYCZNE KONCEPCJE ZNACZENIA
Semantyka pól wyrazowych
Pierwsze teorie pól wyrazowych powstawały w Niemczech i Szwajcarii w latach 20. i 30. Jako pierwszy użył terminu pole semantyczne – Gunter Ipsen –‘ zespół wyrazów połączonych wspólną nadrzędną treścią znaczeniową’.
Pole semantyczne – to wyróżniona na podstawie wspólnych cech znaczeniowych klasa wyrazów pozostających w określonych relacjach w słowniku (pole paradygmatyczne, inaczej parataktyczne) lub w tekście (pole syntagmatyczne, inaczej syntaktyczne). Twórcą teorii pola parataktycznego był Jost Trier, a syntagmatycznego – Walther Porzig.
Pole parataktyczne tworzą reprezentujące te sama część mowy wyrazy nazywające np. kolory, stopnie wojskowe.
Pole syntaktyczne tworzą współwystępujące ze sobą w tekście wyrazy, np. język-lizać, piwne-oczy, potrawa-jeść.
Cała treść pojęciowa języka dzieli się na sfery i pola pojęciowe, niedostępne bezpośrednio badaczowi, który może obserwować tylko pola wyrazowe, stanowiące językowe odbicie pól pojęciowych.
Pole wyrazowe stanowi siatkę nakładaną na rzeczywistość – siatka ta jest różna dla różnych kultur i w różnych okresach rozwoju tego samego języka.
Ani jeden wyraz nie funkcjonuje w świadomości mówiących w postaci izolowanej - jest kamykiem mozaiki wśród innych składających się na obraz pojęcia istniejącego poza sferą języka.
Właściwe znaczenie poznajemy wtedy, gdy odgraniczamy i odróżniamy je sąsiednich i przeciwstawnych – ma sens tylko jako część całości, znaczenie bowiem występuje tylko w obrębie pola i na tle całej struktury, której jest częścią. Znaczenia wyrazu nie można określić właściwie, jeżeli się go nie rozpatrzy na tle tej całości. Nawiązanie do idei de Saussure’a o systemowości języka, wzajemnym uwarunkowaniu elementów językowych - wartość elementu językowego nie polega na jego obiektywnych cechach, lecz zależy od opozycji względem innych- ma wartość względną.
Jeżeli jedno z pojęć ulega zmianie – modyfikują się i inne należące do tego samego pola (konsekwencje dla innych z tego pola).
Prace L. Weisgerbera – ideologa koncepcji pól semantycznych nawiązują do idei Humboldta, na temat wewnętrznej formy języka organizującej widzenie świata przez daną społeczność językową, Pole wyrazowe jest odbiciem pola pojęciowego. Siatki pojęciowe są różne w różnych językach. Tezę te potwierdziły późniejsze badania etnolingwistyczne (E. Sapira i B. Whorfa) Przykład: różnice w nazywaniu barw w j.polskim i navaho Indian z Arizony: polskiemu przymiotnikowi czarny odpowiadają 2 rodzaje czerni wyróżniane w navaho; dwom polskim wyrazom: zielony i niebieski odpowiada jeden przymiotnik w navaho.
Semantyka składnikowa
Zaczęli ją rozwijać w latach 60:. E.H. Bendix w Stanach Zjednoczonych, M.Bierwisch w NRD, A.J. Greimas we Francji. Znaczenie wyrazów jest strukturą zbudowaną z komponentów. Słownictwo każdego języka może być zanalizowane przy użyciu skończonej liczby składników semantycznych (semów, cech semantycznych). Analiza składnikowa stanowi próbę przeniesienia do badań słownictwa założeń fonologii, rozkłada znaczenia wyrazu na najprostsze elementy. Semy - to cechy stanowiące o odrębności wyrazu.
Zdefiniować znaczenie wyrazu – to podać wszystkie semy wspólne z innymi wyrazami i opozycyjne.
Jedna z pierwszych prac ukazujących opis znaczenia wyrazu metodą składnikową – praca Bernarda Pottiera poświęcona zawartości znaczeniowej wyrazów, tworzących zbiór nazw mebli służących do siedzenia.
W zbiorze tym znaleziono 6 semów, których obecność lub brak pozwala na wyodrębnienie znaczeń nazw: krzesło, kanapa, fotel, taboret, puf. Cechy te to:
S1 – z oparciem
S2 -na nogach
S3 – dla jednej osoby
S4 – do siedzenia
S5 –z poręczami
S6 – sztywna konstrukcja
S1 | S2 | S3 | S4 | S5 | S6 | |
---|---|---|---|---|---|---|
Krzesło | + | + | + | + | _ | + |
Fotel | + | + | + | + | + | + |
Taboret | _ | + | + | + | _ | + |
Kanapa | + | + | _ | + | + | + |
Puf | _ | + | + | + | _ | _ |
Krzesło ‘z oparciem+ na nogach + dla jednej osoby + do siedzenia + sztywna konstrukcja’
Tabela pokazuje, że ‘na nogach’ i ‘do siedzenia’ to cechy wspólne dla wszystkich znaczeń, pozostałe cechy specyfikują (są dystynktywne), odróżniają od siebie znaczenia poszczególnych wyrazów.
Na gruncie semantyki składnikowej podejmowane są próby konstruowania języka semantycznego służącego do wyjaśniania znaczeń wyrażeń.
Język semantyczny to taki system środków, za pomocą którego można opisywać znaczenia wyrażeń języków naturalnych, ustalać relacje równoważności między wyrażeniami, relacje wynikania, odróżniać zdania semantycznie poprawne od błędnych.
Semantyka nie dysponuje jednym językiem semantycznym. Różne propozycje można sprowadzić do dwóch: słownik tworzy się z wyrażeń języków naturalnych albo z wyrażeń języków sztucznych.
Lingwiści amerykańscy Katz i Fodor w latach 60. proponowali opisywać znaczenie za pomocą znaczników semantycznych, wyróżników semantycznych i ograniczeń selekcyjnych.
Znaczniki semantyczne - np. ożywiony (+-), osobowy(+-), abstract (+-) - to powtarzające się w języku cechy znaczeniowe, atomy, z których zbudowane są znaczenia jednostek słownikowych, wyróżniki to cechy typowe tylko dla danej jednostki leksykalnej.
KAWALER - znaczniki( +fizyczny), (+osobowy), (+ dorosły),( +męski), wyróżnik (-żonaty)
Konfiguracja znaczników i wyróżników to reprezentacja semantyczna danego wyrazu.
Ograniczenia selekcyjne – takie cechy, które określają możliwości łączenia się z innymi wyrazami. NIEPRZEMAKALNY może łączyć się tylko z nazwami przedmiotów fizycznych.
W końcu lat 60. lingwista amerykański Ch. J. Fillmoore - autor koncepcji nazywanej gramatyką przypadków bądź teorią ról semantycznych - zaproponował metodę opisu znaczeń czasowników, wykorzystując pojęcie roli semantycznej.
Rola semantyczna to relacja zachodząca między składnikiem orzekającym zdania a jego składnikiem nominalnym. Relacja taka nie zależy od użycia w funkcji składnika nominalnego określonej jednostki leksykalnej, lecz jest stała dla poszczególnych czasowników występujących w funkcji składnika orzekającego. Każdy czasownik można zinterpretować za pomocą określonego zestawu ról.
CIĄĆ (por. Jan tnie płótno nożyczkami, Ewa tnie papier żyletką) da się opisać za pomocą zestawu ról semantycznych: roli agensa(wykonawcy czynność), roli patiensa i roli instrumentu czynności. Posługując się tym samym zestawem ról można opisać takie czasowniki jak: krajać, rąbać, kosić, piłować.
W poł lat 60. lingwiści moskiewscy J. D. Apresjan, I.A. Mielczuk i A. K. Żołkowski przystąpili do opracowania modelu działalności mownej człowieka (SENS-TEKST). Koniecznym elementem było zbudowanie języka semantycznego. Planowany słownik miał być objaśniająco-kombinatoryczny, to znaczy uwzględniać informacje o łączliwości wyrazów. Relacje semantyczne między wyrazami opisali badacze za pomocą kilkudziesięciu tzw. funkcji leksykalnych .
Funkcja leksykalna to operacja przyporządkowująca danemu wyrazowi X inny wyraz Y, związany z nim w pewien sposób pod względem sensu. Dwa typy funkcji leksykalnych: zamiany leksykalne i parametry leksykalne.
Zamiany to funkcje przyporządkowujące danemu wyrazowi X taki wyraz Y na osi paradygmatycznej, którego cechy semantyczne częściowo lub całkowicie pokrywają się, np.:
SYN: jedynie-tylko, GENER (nazwa pojęcia nadrzędnego): czerwony-kolor, poruszać się – biec
Parametry leksykalne to funkcje przyporządkowujące danemu wyrazowi X związany z nim pod względem sensu wyraz Y na syntagmatycznej osi języka, np.:
MAGN :‘bardzo’ cisza - grobowa, deszcz-ulewny, dyscyplina-- żelazna, CAUS: rodzina – zakładać, panika - siać, LIQU: rozkaz - odwołać, błąd- usuwać
Autorzy koncepcji amerykańskiej i rosyjskiej, budując słownik semantyki, posługiwali się wyrażeniami języków sztucznych - specjalnie skonstruowanymi jako narzędzie opisu semantycznego jednostek leksykalnych.
Polska koncepcja semantyki zawiera propozycję skonstruowania słownika semantycznego z wyrażeń języka naturalnego: 1966 A. Bogusławski, 1969 A. Wierzbicka
Wyjaśnianie znaczenia wyrażeń języka naturalnego polega na przyporządkowaniu im innych wyrażeń równoznacznych o strukturze bardziej rozczłonkowanej, należących do tego samego języka. Ciąg taki to eksplikacja semantyczna. Powinna ona zawierać wyłącznie wyrażenia elementarne (niedefiniowalne) i zbudowana wg elementarnych schematów składniowych. Interpretacja znaczenia wyrazów polega na interpretacji zdań zawierających te wyrazy.
Wyrażenia elementarne – to minimalny zbiór powszechnie zrozumiałych jednostek, koniecznych i wystarczających do objaśnienia dowolnych zdań języka naturalnego. Eksplikacja – jest zapisem struktury myśli, zgodnym z intuicją językową badacza. Struktura myśli ma charakter uniwersalny. Wyrażenia niedefiniowalne (indefinibilia) to wg Wierzbickiej rejestr kilkudziesięciu wyrazów, np. ja, świat, chcieć, to, myśleć o, mówić, stawać się.
Przykład objaśnienia znaczenia wg Wierzbickiej:
X kocha Y = ‘zwykle, kiedy X myśli o Y, czuje pragnienie powodowania jego dobra’
X się boi= ‘X czuje się tak, jak zwykle się czujemy, kiedy sądzimy, że może się nam stać coś złego i chcemy, żeby to się nie stało’
Kognitywistyczne ujęcie znaczenia – od poł. lat 80. (Eleonora Rosch, Ronald Langacker, George Lakoff, Mark Johnson)
Kluczem do zrozumienia natury ludzkiego języka jest zrozumienie natury ludzkiego poznania. Język nie jest zbiorem możliwych prawidłowych struktur gramatycznych, opisywanych za pomocą modelu algorytmicznego, lecz stanowi odbicie procesów poznawczych.
Obiektem zainteresowania są pojęcia istniejące w umyśle użytkowników. Pojęcia- w dużej mierze indywidualne - wynikają z różnicy w doświadczeniach. Konieczna idealizacja w omawianiu pojęć - Lakoff 1982 – idealny model poznawczy ( dla danej społeczności)
Semantyka kognitywna odchodzi od obiektywizmu, przyjmującego przy opisie znaczenia warunki prawdziwości określające sytuacje, gdy można prawdziwie orzec dana nazwę o obiekcie.
Podstawowymi mechanizmami porządkowania i poznawania świata - są metafora i metonimia.
Nie można badać gramatyki bez uwzględnienia znaczenia. Gramatyka i leksyka tworzą continuum.
Analiza znaczenia jednostek języka jest analizą struktur poznawczych (kognitywnych). Znaczenie to nie tylko zbiór treści poznawczych, ale i konwencjonalne obrazowanie, tzn. sposób ujmowania treści dostarczany przez dane pole doświadczeniowe. Znaczenie przekazywane przez język traktowane jest jako interpretacja świata, a nie jego lustrzane odbicie (pojęcie językowego obrazu świata).
Nie znajduje uznania semantyka oparta na obiektywnych koncepcjach prawdy i na referencjalności.
W tym ujęciu znaczenie – to ‘prototypowy sposób ujęcia przedmiotu w poznaniu. Prototyp rozumiany dwojako: 1) typowy okaz, lub 2)odpowiada bytowi abstrakcyjnemu (obiektowi psychologicznemu)- prototyp=znaczenie
Dochodzi do zatarcia granicy między semantyką a pragmatyką. Odrębność propozycji kognitywnych od dotychczasowych tkwi w tym, że relacje pragmatyczne wiązane np. z funkcjonowaniem jednostek w różnych odmianach , ujawniające ograniczenia użycia wynikłe z uwarunkowań stylistycznych (malżonka-żona), środowiskowych (noga- kończyna dolna) terytorialnych ( jeżyna-ostrężyna), chronologicznych ( abominacja- wstręt), idiolektalnych (niewątpliwie-bez wątpienia) traktowane są łącznie z semantycznymi, stanowiąc jeden z komponentów peryferyjnych prototypu lub jeden z modeli złożonego wyidealizowanego modelu kognitywnego (poznawczego).
Pojęcie konotacji leksykalnej (semantycznej):
Większość badaczy przyjmuje dziś, że znaczenie jednostki leksykalnej tworzą cechy kryterialne, systemowe, określane jako intelektualny czy logiczny komponent znaczenia w opozycji do cech asocjacyjnych, potencjalnych, mniej lub bardziej ustabilizowanych społecznie przywoływanych tylko w niektórych kontekstach określanych mianem konotacji (J. Apresjan, L. Jordanskaja, I. Mielczuk, R. Tokarski, J. Puzynina).
Konotacje - to zbiór cech znaczeniowych (jednak niedefinicyjnych), które są odbiciem wyobrażeń kulturowych i tradycji związanych z danym wyrazem, panującej w danym społeczeństwie praktyki wyzyskiwania odpowiedniej rzeczy i wielu innych czynników pozajęzykowych. Takie cechy, choć nie wchodzą bezpośrednio do znaczenia wyrazu, są dla niego bardzo istotne, ponieważ na nich opierają się regularna metaforyzacja, porównania, słowotwórstwo i inne procesy językowe (J. Apresjan).
Ros. przykład J. Apresjana: osioł, iszak - oznaczają dokładnie to samo, ale mają różne konotacje semantyczne: O-‘głupota, upór’, I- ‘gotowość wykonywania bez sprzeciwu ciężkiej i długiej pracy’. Powyższej różnicy konotacji odpowiada takie samo rozróżnienie przenośnych znaczeń tych leksemów. O- ‘człowiek uparty, uparcie głupi człowiek’; I – ‘człowiek bez sprzeciwu wykonujący ciężka i długą pracę’.
Argumenty przemawiające za wagą konotacji :
Bez konotacji nie można wyjaśnić większości semantycznych związków między podstawą słowotwórczą i derywatem, np. piorunujący (wzrok), mroczne (myśli) – derywaty przejmują cząstki znaczeniowe konotowane odpowiednio przez podstawowe rzeczowniki: piorun, mrok.
Niejasny byłby status wielu derywatów semantycznych np. loteria ’gra publiczna’ i ‘rzecz ryzykowna niepewna’, borsuk ‘zwierzę drapieżne’ i „człowiek skryty, lubiący samotność’
Cechy konotacyjne są bardzo często jedynym elementem motywującym znaczenie związków frazeologicznych, np.:
W naszej kulturze zmartwienie żal, złość łączymy z wątrobą i płynną , gorzką wydzieliną wątroby: żółcią. Świadczą o tym konteksty: coś leży komuś na wątrobie, ktoś ma coś na wątrobie, żółć się w kimś burzy, wzbiera, kogoś zalewa żółć, wątrobiarz, wątrobowiec, ktoś bryzga żółcią na kogoś, ktoś wylewa na kogoś żółć, komuś ulewa się żółć.
Konotacje bezwartościowej wody można odnaleźć we frazeologizmach: ktoś leje wodę, ktoś robi komuś wodę z mózgu, przelewać z pustego w próżne.
Opis konotacji semantycznych (leksykalnych) odbywa się na podstawie różnych operacji językowych:
Porównywanie znaczeń wyrazu wieloznacznego – analiza znaczeń przenośnych, np.:
małpa ‘zwierzę…K: złośliwe ‘człowiek złośliwy’ ; słoń ‘zwierzę…K: niezgrabne’ ‘człowiek ociężały, niezgrabny’; mgła ‘para wodna…K: zmniejszająca widoczność’ ‘ coś niejasnego, niewyraźnego’’
Analiza derywatów słowotwórczych i porównanie ich z podstawami słowotwórczymi, np. małpa – małpować ‘bezmyślnie naśladować’; cietrzew ‘ptak …K: w czasie godów agresywny – zacietrzewić się ’o człowieku wpadać w gniew, być agresywnym’
Interpretacja jednostek leksykalnych wchodzących w skład związku frazeologicznego znaczeniowo motywowanego przez analizowany leksem, np. rzucać perły przed wieprze ( wieprz ‘zwierzę brudne, bezmyślne, nadające się tylko na tucz’); przypominać sobie jak przez mgłę (mgła ‘para wodna...utrudniająca widzenie’);
Analizowanie opozycji leksemów w wypowiedzeniu, którego sens można wyinterpretować tylko wtedy, gdy uwzględni się cechy konotowane (to zwierzę nie człowiek – człowiek ‘istota dobra’, zwierzę – ‘krwiożercze’).
OPIS KONOTACJI WYRAZU ŚWINIA
Świnia: „zwierzę hodowlane przeznaczone na mięso, które chrząka i kwiczy” – znaczenie definicyjne.
Konotacje leksykalne:
Skóra świni jest różowa, pokryta jasna szczeciną – świński blondyn, świńskie brwi, rzęsy
Świnia jest brudna – leżeć jak świnia, świnia ( o człowieku brudnym, niechlujnym)
postąpić po świńsku, pleść świństwa
Świnia jest bezmyślna i głupia – rzucać perły przed świnie
Świnia je dużo i łapczywie – żreć, obeżreć się jak świnia, , odejść od stołu jak świnia od koryta
Świnia je mało wartościowe odpadki - Człowiek nie świnia, jeść świństwo
Konotacje wykorzystywane są w tekstach użytkowych i artystycznych, np.:
Nie widziałam Cię już od miesiąca.
I nic. Jestem może bledsza,
Trochę śpiąca, trochę bardziej milcząca,
Lecz widać można żyć bez powietrza!
(M.Pawlikowska-Jasnorzewska, Miłość)
Wiersz jest osnuty wokół metafory: Twoja miłość jest dla mnie powietrzem. Aby powiedzieć o miłości, myśli się o powietrzu, bo o miłości można powiedzieć to , co mówi się o powietrzu: powietrzem się oddycha, powietrze jest niezbędne do życia. Nie są tu aktualizowane cechy definicyjne ( powietrze jest gazem). Aby zrozumieć sens metafory trzeba się odwołać do konotacji ‘niezbędne do życia’. W zdaniu pot. znaczenia asocjacyjne (informacje o cechach desygnatów, które z punktu widzenia rozumienia tekstu nie są tak istotne .
Możesz do mnie nie mówić. Jesteś dla mnie powietrzem – odżywa inna konotacja powietrza – ‘niewidzialne, przejrzyste’.
O konotacjach , które stanowią podstawę do tworzenia derywatów, neosemantyzmów czy nowych związków frazeologicznych, mówi się, że są to konotacje lingwistyczne ( niektórzy uważają, że do ich opisu powinien ograniczać się językoznawca) ; inne asocjacje ( nie utrwalone w faktach językowych) bywają nazwane konotacjami encyklopedycznymi. Kiedy jednak analizujemy teksty i interesują nas mechanizmy ich rozumienia, nie możemy nie wprowadzać do zakresu badań także tych konotacji, które nie mają (jeszcze?) poświadczeń derywacyjnych, semantycznych czy frazeologicznych.
Na wszelkich konotacjach opiera się w dużej mierze działanie tekstów perswazyjnych, w których autorzy mówią np. o naszym wspólnym domu, podkreślają naukowość narzucanego światopoglądu itp. Na ustabilizowanych konotacjach opiera się często humor językowy.
Np. we fraszce Leca Zwyczaje wyszły z użycia/Żyć do końca swego życia – wykorzystane są opisowo- wartościujące konotacje czasownika żyć (‘żyć aktywnie, twórczo, intensywnie’)
Leksykologa interesują konotacje wspólne dla wszystkich mówiących językiem polskim – ustabilizowane. Istnieją jednak także konotacje środowiskowe (por. posłuszeństwo w środowisku zakonnym i kontestacyjnym), aborcja ( w środowisku feministycznym i ultrakatolickim) i indywidualne , idiolektalne. Wielu badaczy podkreśla możliwość autorskich modyfikacji konotacji ustabilizowanych (por. język pisarzy: Norwid, ks. Twardowski itp.)..
żyrafo dryblasie z trójkątna główką
jamniczko z poczwórnym platfusem
wielbłądzie kulfonie
mrówko widoczna przez lupę
kaczko płaskonosa
dziobaku nietypowy, co wychodzisz z jaja
czaplo pięknie krzywa
nas grzeszników na duchu i określeniu pięknie krzywa podtrzymaj
ile pokrak bez wiary
(J. Twardowski, prośba)
Wiersz oparty jest na przełamaniu stereotypów. Pokraka i kulfon, a więc słowa semantycznie wartościujące, a także szereg wyrażeń z konotacjami negatywnymi: trójkątna główka, platfus, płaskonosa, nietypowy, krzywa zostają osadzone w kontekstach, w których wiążąca się z nimi konotacja brzydoty przestaje być negatywna; budzi co najwyżej współczucie, a przede wszystkim wyzwala czułość i poczucie bliskości. Staje się tak dzięki takim kontekstom , jak: żyrafa, dryblas, jamniczka, wielbłąd, kaczka, czapla (zwierzęta o pozytywnych konotacjach). Utożsamia nas, grzeszników z tymi pokrakami wiary, neutralizuje też negatywne konotacje grzeszników, ich także czyni podobnych jamniczce z poczwórnym platfusem i kaczce płaskonosej.
W związku ze spostrzeżeniami o konotacjach niektórzy badawcze wyróżniają w znaczeniu leksykalnym: znaczenie sygnifikatywne( składają się na nie elementy znaczenia całkowicie obiektywne, niezależne od skojarzeń mówiącego) oraz znaczenie asocjacyjne ( informacje o cechach desygnatów, które z punktu widzenia rozumienia tekstu nie są aż tak istotne, jednakże bywają na ogół przez użytkowników języka kojarzone ).
Co z semantyki kognitywnej powinno wejść do zasad opisu semantycznego
Najbardziej podstawowa teza kognitywizmu dotyczy względności podziału świata, tzn. uzależnienie podziału świata (tzw. strukturalizacji) od ludzkiego poznania i ukształtowania językowego ( por. Sapir i Whorf, teoria pola semantycznego). Subiektywność podziałów ( Wierzbicka w jednym z narzeczy australijskich strachowstyd, Maćkiewicz nazwy zatok w języku angielskim w zależności od kształtu).
Istnienie pewnych dominant wyobrażeniowych powoduje, że jako własności charakterystyczne obiektów pojawiają się w świadomości mówiących nie ich cechy konieczne i wystarczające (istotne) , ale typowe, często stereotypowe, kojarzone z przedmiotami nazywanymi.
Postulatem kognitywizmu jest , by opisywać potoczny ( a nie naukowy) sposób ujmowania zjawisk, w którym uwzględnione SA cechy prototypowe i stereotypy. Zapal światło ! wypowiedziane przez fizyka i dziecko niesie tę sama informację, żadanie wprowadzenia jasności.
Sposoby wyjaśniania znaczeń jednostek leksykalnych w słownikach- typy definicji słownikowych
Wg. W. Doroszewskiego
Definicja realnoznaczeniowa – polega na wyjaśnieniu treści znaczeniowej hasła bez odwołania się do jego budowy słowotwórczej, stosowana wobec haseł niepodzielnych słowotwórczo:
alegoria ‘obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych w dziele sztuki’
czołgać się – ‘posuwać się na przód w pozycji leżącej, na brzuchu, na czworakach lub podobnie’
Definicja strukturalnozanczeniowa – definicja, w której sformułowaniu wyzyskujemy budowę słowotwórczą objaśnianego wyrazu i precyzujemy stosunek desygnatu formacji pochodnej, będącej hasłem, do desygnatu podstawy słowotwórczej:
bębniarz ‘ten, kto gra na bębnie’ (wskazano podstawę słowotwórczą, a jednocześnie wyjaśniono, jaki rodzaj stosunku łączy bębniarza z bębnem (gra na bębnie, a nie np. wyrabia bębny)
brukowy –‘przeznaczony, nadający się na bruk, odnoszący się do bruku, będący częścią bruku’
Definicja strukturalna – polega na wskazaniu relacji formalnej objaśnianego hasła do jego podstawy słowotwórczej. Definicję taka maja w SJPD przede wszystkim rzeczowniki odczasownikowe, , rzeczowniki zdrobniałe i zgrubiałe, przysłówki odprzymiotnikowe.
badanie ‘forma rzeczownikowa czasownika badać’
badylek – ‘zdrobnienie od badyl’
Definicja zakresowa – wskazuje na zakres desygnatów, do których może odnosić się dane hasło:
chomik – ‘o człowieku gromadzącym zapasy’
brzeg –‘o wszelkim pasie nadgranicznym, krańcowym’
Definicja synonimiczna polega na podaniu synonimów:
ancymonek – ‘filut, spryciarz, ziółko, numer’
błazeństwo- ‘figiel, głupstwo, niedorzeczność’
Definicja gramatyczna określa hasło jako część mowy, a także zawiera informacje o cechach gramatycznych, zwł. składniowych. Takie definicje podawane są zwykle przy nieodmiennych częściach mowy (spójnikach, przyimkach) :
czy – ‘partykuła rozpoczynająca zdanie pytajne lub ekspresywne, mające formę zdania pytajnego’
Uwagi krytyczne wobec stosowanych w słownikach objaśnień znaczenia wyrazów:
W praktyce słownikarskiej definiowanie polega na podawaniu różnych informacji o wyrazach (gramatycznych, pragmatycznych i semantycznych, a także wiedzy o świecie związanej z wyrazami – definicje encyklopedyczne , a nie słownikowe).
koza –‘zwierzę ssące, przeżuwające, pustorogie, z podrodziny o tej samej nazwie (Caprinae), rodziny Bovidae, hodowane w wielu rasach, dostarcza mleka, mięsa, wełny, skóry, rogu; potocznie: samica tego zwierzęcia’
Nie są definicjami znaczenia sensu stricto: definicje strukturalne i gramatyczne. Operują one innym metajęzykiem, niż pozostałe typy definicji (terminologia językoznawczą, a nie językiem literackim). Obiektami opisu są formy tych wyrazów, ich cechy składniowe , a nie znaczenie.
Status definicji strukturalnoznaczeniowej nie jest jasno sprecyzowany - nie wiadomo, czy ma ona opisywać relacje formalnosłowotwórcze derywatu, czy obejmować relacje semantyczne zachodzące między podstawą i wyrazem pochodnym. Jeśli te pierwsze- to nie można uznać definicji jako definicji znaczenia, jeśli drugie – to nie zachodzi potrzeba wyróżnienia definicji realnoznaczeniowej i strukturalno znaczeniowej, ponieważ nie różnią się one pod względem sposobu wyjaśniania znaczenia.
Definicja zakresową podaje się głównie w odniesieniu do haseł, które są członami nacechowanymi opozycji pragmatycznych i stylistycznych. Definicje takie składają się z dwóch części: w jednej wymienione jest wyrażenie synonimiczne (człon nienacechowany opozycji) , a w drugiej cechy pragmatyczne:
człowieczysko ‘poufale lub pobłażliwie o człowieku’
babsztyl ‘pogardliwie lub żartobliwie o kobiecie’.
Definicje zakresowe więc łączą informacje o własnościach pragmatycznych hasła z wyjaśnieniem jego znaczenia. Charakterystyka pragmatyczna tymczasem nie należy do znaczenia.
Definicja ta także jest stosowana w odniesieniu do haseł o ograniczonej łączliwości, reprezentujących część jednostek leksykalnych:
blond ‘ o włosach: złotawy, jasny’
gniady ‘ o koniach: koloru jasnobrunatnego, kasztanowaty’
Właściwymi obiektami definiowania powinny być całe jednostki: włosy blond, gniady koń,
Definicja synonimiczna – rodzi błędy logiczne w objaśnianiu znaczenia (ignotum per ignotum, błędne koło pośrednie)
grubiański ‘gburowaty, nieokrzesany’ – znaczenia przymiotników synonimicznych nie są ani bardziej zrozumiałe, ani prostsze (ignotum per ignotum)
fuszer ‘partacz’(ignotum per ignotum)
ubliżać –‘znieważać, obrażać’ obrażać – ‘ubliżać, znieważać’ (błędne koło pośrednie)
prostytucja ‘uprawianie nierządu w celach zarobkowych’ nierząd – ‘rozpusta, zwłaszcza uprawianie dla materialnych korzyści prostytucji’
Autorzy definicji słownikowych ulegają ideologiom i tworzą definicje perswazyjne:
racjonalista ‘zwolennik, przedstawiciel racjonalizmu, człowiek kierujący się w swym działaniu wyłącznie przesłankami należycie uzasadnionymi (SJP. Auderska, Skorupka- lata 70)
patriotyzm – ‘postawa społeczno-polityczna i forma ideologii łącząca przywiązanie do ojczyzny, poczucie więzi społecznej oraz poświęcenie dla własnego narodu z szacunkiem dla innych narodów, poszanowaniem ich suwerennych praw’ (SJP, Szymczak – lata 80.)
pluralizm ‘fałszywy, idealistyczny pogląd na świat, który zaprzecza jedności świata, uznając istnienie wielu różnych substancji’(SWO, Rysiewicz, lata 50.)
maoizm – ‘wrogi teorii marksistowsko-leninowskiej, antyradziecki, szowinistyczny i wielkomocarstwowy prąd ideowopolityczny ukształtowany w Komunistycznej Partii Chin w końcu lat 50. XX w., zastępujący marksizm-leninizm koncepcjami Mao-Tse-Tunga, izolujący społeczeństwo od doświadczeń krajów socjalistycznych, odrzucający socjalizm naukowy’ (SWO, Rysiewicz, lata 50.)
Postulaty wobec definicji słownikowych
Znaczenia jednostek leksykalnych powinno się wyjaśniać za pomocą języka semantycznego zbudowanego z tego samego języka naturalnego, do którego należą rejestrowane w słownikach jednostki.
Definiowana jednostka leksykalna i definiujący ciąg wyrażeń powinny być synonimiczne.
Człon definiujący powinien mieć strukturę rozczłonkowaną, a nie stanowić wyliczenia jednostek bliskoznacznych.
Definicje powinny być poprawne logicznie (nie zawierać błędu ignotum per ignotum i błędnych kół bezpośrednich i pośrednich).
Definicje powinny mieć charakter słownikowy, a nie encyklopedyczny.
Tradycyjne słowniki korzystają w objaśnianiu znaczenia z definicji , które mają charakter scjentystyczny i taksonomiczny.
Scjentyzm polega na tym, że definicje operują w wyjaśnianiu znaczenia elementami wiedzy naukowej, a nie potocznej. Scjentystyczny charakter umniejsza ich walor objaśniający i sprawia, że nie pomagają w interpretowaniu sposobu funkcjonowania słów w języku ( wietrznica objaśniona jako ‘ lekkomyślna, płocha kobieta’ nie ma pozornie semantycznego związku z wiatrem definiowanym wyłącznie w kategoriach meteorologicznych jako ’poziomy ruch warstw powietrza w określonym kierunku, powstający na skutek różnic ciśnienia’.
Taksonomiczność polega na wyodrębnieniu przedmiotu oznaczanego przez wyraz z nadrzędne klasy według reguł klasyfikacji logicznej. W imię taksonomii postuluje się ograniczenie składników znaczeniowych podawanych w definiensie do koniecznych i wystarczających. Definicja taksonomiczna zbudowana jest dwuczłonowo: genus proximum i differentia specifika.
Np. deszcz – ‘opad atmosferyczny + w postaci kropel wody spadających z góry’
Przy tym przy deklarowanej precyzji definicji, uderzająca jest dowolność w wyborze pierwszego komponentu (genus proximum) odpowiedzialnego za wstępną kategoryzację. Np. słońce jest włączane w słownikach do kategorii nadrzędnej określanej jako: ciało niebieskie albo kula gazowa, albo światło. Człowiek – do kategorii: zwierzę, ssak, istota rozumna. A przecież od pierwszego kroku, od zaliczenia przedmiotu do szerszej klasy zależy, co okaże się konieczne dla wyodrębnienia przedmiotu, zidentyfikowania go.
Lingwiści proponują dziś by posługiwać się definicją kognitywną, nastawioną na zdanie sprawy z treści poznawczych, utrwalonych w języku potocznym i ze sposobu strukturowania tych treści w języku. Dostosowanie definicji do wiedzy potocznej pociąga za sobą wykorzystanie jako metajęzyka polszczyzny potocznej, a unikanie określeń książkowych, naukowych.
Propozycja definicji kontekstowej w Innym słowniku języka polskiego pod red. M. Bańki
Słownik wzorowany na Collins Cobuild English Language Dictionary, ale nie przeznaczony dla cudzoziemców, lecz rodzimych użytkowników języka.
Definicje są programowo encyklopedyczne - starają się odzwierciedlać naiwne widzenie świata, ale nie popadać w konflikt z wiedzą naukową.
Pająk to stworzenie o ośmiu nogach, podobne do owada. Niektóre pająki robią sieci i łowia w nie owady., którymi się żywią.
Definicja zalicza pająki do klasy stworzeń nie mającej odpowiednika w taksonomii naukowej. W świadomości potocznej pająk nie jest zwierzęciem, ani pajęczakiem. Wiele osób uważa je za owady, ale słownik nie może przyjąć takiej kategoryzacji, bo oskarżano by o szerzenie jawnego fałszu.. Definicja jest dwuzdaniowa- zerwanie z zasada jednozdaniowości bezwyjątkowo respektowaną w słownikach.
Coroczne zdarzenia powtarzają się co rok
Definicje czasowników mają postać zdania warunkowego.
Jeśli kogoś zemdliło, to poczuł się niedobrze i był bliski zwymiotowania tego , co zjadł.
Jeśli donieśliśmy coś do jakiegoś miejsca, to doszliśmy do tego miejsca, niosąc to.
Literatura
Bartmiński J. (red.), Konotacja, Lublin 1988
Bartmiński J, Tokarski R. (red.), O definicjach i definiowaniu, , Lublin 1993
Buttler D., Koncepcje pola znaczeniowego, Przegląd Humanistyczny 1967, z.2
Bańko M., Nowe definicje w nowym słowniku języka polskiego, Poradnik Językowy 1994 z.9
M. Bondkowska, Szkic pola leksykalno-semantycznego kwiatów w polszczyźnie, Poradnik
Językowy 1994 z. 8
Grochowski M., Podstawowe zasady definiowania wyrażeń w słowniku jednojęzycznym, w: W. Lubaś (red.), Wokół słownika języka polskiego, Wrocław 1988
Grzegorczykowa R., Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa 1995
Grzegorczykowa R., Teoretyczne i metodologiczne problemy semantyki w perspektywie tzw. kognitywnej teorii języka, w: Studia semantyczne, red. R. Grzegorczykowa, Z. Zaron, Warszawa 1993
Karolak S., hasło: Znaczenie, w: Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. E. Polański,, Wrocław 1999
Kleiber G., Semantyka prototypu, Kategorie i znaczenie leksykalne, przeł. B. Ligara, Kraków 1990
Marciszewski W., hasło: Znaczenie, w: Mała encyklopedia logiki, Warszawa 1970
Pisarek W., Pojęcie pola wyrazowego, Pamiętnik Literacki 1967 z.2
Pisarkowa K., Szkic pola semantycznego zapachów w polszczyźnie, Język Polski 1979
Rudnicka E., Znaczenia wyrazów- przegląd i charakterystyka typów, kwestie wątpliwe, Przegląd Hum. 2003 z.2