Filozofia a inne dziedziny kultury (nauka, religia, sztuka, światopogląd, ideologia)
Działy filozofii (ontologia, teoria poznania, etyka, estetyka, aksjologia, antropologia filozoficzna, filozofia kultury, historia filozofii, logika)
Główne problemy i stanowiska ontologiczne (monizm, dualizm, pluralizm, kauzalizm, teleologizm)
Główne problemy i stanowiska epistemologiczne (racjonalizm, empiryzm, irracjonalizm, idealizm i realizm teoriopoznawczy, sceptycyzm, agnostycyzm, dogmatyzm, koncepcje prawdy)
Problemy i stanowiska filozofii dziejów (teorie postępu dziejowego, teorie kryzysu i katastrofizmu, pluralizm cywilizacyjny)
Reizm (łac. res – rzecz) – pogląd filozoficzny, którego twórcą był Kotarbiński; wg niego istnieją jedynie rzeczy, przedmioty, osoby, natomiast pojęcia, zdarzenia, własności, relacje, przeżycia – już nie istnieją
Hipostaza – pojęcie, które traktujemy jako coś istniejącego, ale nie jest to rzecz; np.: wojna, pokój, miłość, deszcz
Okazjonalizm - świat idei i świat materialny są na tyle od siebie jakościowo różne, że nie mogą na siebie oddziaływać bezpośrednio, ale oba światy istnieją równolegle w tym samym czasie; G.W. Leibniza B. Spinoza
Teoria iluminacji – wzięła się po zamieszaniu jakie wywoła Platon, gdy jako pierwszy mówił o wrodzonej wiedzy, którą posiadamy ze świata idei; Św. Augustyn wykorzystał teorię przypomnienia i stworzył teorię oświecenia, a której posiadamy wiedzę wrodzoną, o której nie wiemy i nie używamy jej, dopiero po akcie oświecenia, gdzie duch świety na nas zstępuje, odkrywamy tą wiedzę i korzystamy z niej
Agnostycyzm – świat jest niepoznawalny
1) zakresowy - wskazujący na niemożliwość poznania w skończonym czasie nieskończonej liczby stanów rzeczy, cechującej wszechświat
2) psychologiczny - konstatujący słabość wszystkich bądź niektórych (np. D. Hume) władz poznawczych człowieka
3) sceptyczny - z wielości rozwiązań tych samych problemów oraz licznych błędów w teoriach naukowych (np. zasada nieoznaczoności Heisenberga)
4) krytyczny - stwierdzający istnienie sfer z natury niepoznawalnych (np. "rzeczy same w sobie" u I. Kanta)
Różne koncepcje filozofii
KONCEPCJA KLASYCZNA: istnieje autonomiczny przedmiot, który bada tylko filozofia; jej przedmiot nie pokrywa się z przedmiotem żadnej innej nauki
KONCEPCJA POZYTYWISTYCZNA: zadaniem filozofii jest synteza wyników naukowych badań szczegółowych
KONCEPCJA NEZOPOZYTYWISTYCZNA: właściwe poznanie świata dokonuje się przez nauki szczegółowe (realne – przyrodnicze, humanistyczne i formalne – logika, matematyka) a filozoficzne problemy badane są w tych naukach
KONCEPCJA IRRACJONALISTYCZNA (ŚWIATOPOGLĄDOWA): filozofia zajmuje się odpowiedziami na te pytania, a które nauki szczegółowe nie mogły odpowiedzieć
KONCEPCJA LINGWISTYCZNA: analiza języka w jakim formułowane są problemy i stanowiska filozoficzne
Główne działy filozofii
Ontologia (teoria bytu)
Epistemologia (teoria poznania)
Etyka
Estetyka
Aksjologia
Logika
Antropologia filozoficzna
Historia filozofii
Filozofia społeczne
Filozofia kultury
Światopogląd – patrzenie na świat przez grupę społeczną angażując rozum i emocje osób zaangażowanych; głębokie przeświadczenie o słuszności danego światopoglądu
Ideologia – słowa grupy mające służyć ich interesom (określonym celom)
Główne problemy i stanowiska ontologiczne
MONIZM – istnieje jeden rodzaj bytu; wszystko, co istnieje jest bytowo jednorodne
→ Parmenides: jest tylko jeden, niezmienny i wieczny byt; „byt jest, niebytu nie ma”; zmysły pokazują nieprawdę; drugi byt, aby się różnić od tego głównego, musiałby nie być, a więc nie ma drugiego bytu
→ Zenon z Elei: nie wniósł nowego rozumowania, bronił tylko poglądów Parmenidesa i udowodnił je za pomocą paradoksów (paradoks strzały, dychotomii, Achillesa i żółwia)
→ Marks (Materializm Marksa): istnieje tylko materia; świadomość nie jest bytem, lecz zbiorem procesów zachodzących w mózgu
→ George Berkeley (Idealizm subiektywny): samodzielnie istnieje tylko świadomość (byt duchowy); ciała i materia to tylko zbiory wrażeń, które istnieją zależnie od świadomości; „istnieć to znaczy być postrzeganym”, przykład: jeżeli patrzę na kolumną i ją postrzegam, widzę to wiem, że ta kolumna istnieje, jeśli natomiast nie postrzegam żadnej kolumny, to znaczy, że ona nie istnieje
DUALIZM – istnieją dwa rodzaje bytu
→ Platon (Idealizm obiektywny): istnieje byt zmienny i jednostkowy (nasz świat) oraz niezmienny i ogólny (świat idei); byt zmienny i jednostkowy jest odwzorowaniem doskonałych idei
→ Kartezjusz (Dualizm Kartezjusza): istnieje materia (substancja rozciągła) oraz świadomość (substancja myśląca); tylko w człowieku występuje ona w połączeniu
PLURALIZM – istnieją więcej niż dwa rodzaje bytu
→ Hartmann (Pluralizm ontologiczny): byt idealny (bo się nie zmienia) – byt irrealny – byt realny (bo keidys powstał)
Związki determinacyjne
DETERMINIZM – wszystkie zdarzenia w świecie są zdeterminowane, nie dzieją się bez jakiejś przyczyny
→ Determinizm kauzalny (przyczynowo-skutkowy): wszystkie zdarzenia są elementami łańcucha przyczynowo-skutkowego […przyczyna->skutek…przyczyna->skutek…]; przykład: Idę do kina, bo umówiłem się tam ze znajomymi
→ Determinizm teleologiczny (finalistyczny): wszystkie zdarzenia są elementami łańcucha teleologicznego, wyznaczone przez jakiś cel [środek-> cel…środek->cel…]; środki dobierane są do celu; przykład: Idę do kina, bo chcę obejrzeć film
INDETERMINIZM – w świecie przynajmniej niektóre zdarzenia są niezdeterminowane (stanowisko Epikura – par enkliza atomów; zasada nieoznaczoności Heisenberga)
FATALIZM – wszystkie dzieje się w sposób konieczny, fatalizm może być kauzalny lub fatalistyczny
„los” (przeznaczenie) – determinuje na zasadzie fatalizmu finalistycznego
Fatum – pewna siła popychająca świat w pewnym celu
MONIZM DETERMINAZYJNY – istnieje tylko jeden typ determinacji lub jeden główny typ determinacji
→ Materializm historyczny K. Marksa: próba wyjaśniania podłoża ekonomicznego wszelkich zdarzeń (np. wojny); życie ekonomiczne to zmaganie z materią; elementy ekonomiczne mają wpływ na ludzkie życie; gdy ludzie nie są zaspokojeni ekonomicznie, wierzą w religię; „religia to opium dla ludu”
→ Katastrofizm naturalistyczny O. Spenglera: każda kultura przechodzi przez takie same fazy (młoda, średnia, dojrzała); wszystko, co żyje musi się zestarzeć i umrzeć, nic nie może wiecznie trwać; prawo przemijania wspólne dla wszystkich; wszystko zmierza do destrukcji; wg niego lata kultury zachodniej zakończą się około roku 2000
DUALIZM DETERMINAZYJNY – istnieją dwa główne typy determinacji; np.: dualizm kartezjański
→ Katastrofizm J. Witkiewicza: katastrofizm kulturalny nie jest naturalny, kultura jest ponad sferą przyrodniczą; człowiek może dążyć albo do wartości metafizycznych albo do etycznych; dążenie do szczęścia jest cechą wszystkiego, co żyje; dążąc do szczęścia człowiek bydlęcieje; gdy się jest szczęśliwym nie można stawiać pytań metafizycznych, bo uważa się wtedy świat za oswojony
PLURALIZM DETERMINACYJNY – istnieje więcej niż dwa rodzaje determinacji; np.: ontologia Hartmanna
Duch – działanie celowe, determinacja aksjologiczna, samo determinacja tendencje ducha obiektywnego
Psychika – motywacja, charakter psychologiczny, podświadomość
Życie organiczne – determinacja genetyczna, instynkt, dziedziczność, harmonia między organami a całym organizmem
Materia nieożywiona – związek przyczynowo-skutkowy
Modalny związek teraźniejszości z przyszłością
- pytanie o modalną budowę procesu rodzi się z fenomenu z trójczłonowości wszystkich stających się procesów:
+ stadia, które już się dokonały
+ stadia, która właśnie się dokonują
+ stadia, które dokonają się w przeszłości
Trzy możliwe wyjaśnienia:
Możliwość istotową – dopuszczającą to wszystko, co nie jest sprzeczne z istotą
Możliwość realną – zgodnie, z którą zdarzenie jest możliwe wtedy, gdy spełniony jest pełen zestaw warunków determinujących jego zaistnienie
Możliwość cząstkowa – możliwe jest takie zdarzenie, dla którego część tych warunkó jakie są niezbędne do jego zaistnienia, zaistniała
Główne problemy i stanowiska epistemologiczne
Pytanie o źródła i podstawy poznania
Pytanie o stosunek poznania do doświadczenia
Pytanie o stosunek pomiędzy poznaniem a poznawanym przedmiotem
Pytanie o granice poznania i możliwości poznawcze człowieka
Pytanie o definicję prawdy (aletejologia)
Źródła i podstawy poznania
Empiryzm (gr. empire – doświadczenie) – źródłem wiedzy wartościowej jest doświadczenie (obserwacja i eksperyment); doświadczenie jest dzielone na zawietrzne i wewnętrzne (introspekcja) – podziału tego dokonał J. Locke
Sensualizm (łac. sensus – zmysły) – źródłem wartościowania wiedzy jest doświadczenie zewnętrzne, które pochodzi od naszych zmysłów zewnętrznych (węch, wzrok, dotyk, słuch)
Racjonalizm (łac. ratio – rozum) – źródłem prawdziwego poznania jest rozum i jego czynności; Kartezjusz, Platon; racjonalna metoda Kartezjusza: 1. Analiza; 2. Intuicja; 3. Dedukcja; 4. Ennumeracja; postawa racjonalizmu łączy się z wątpieniem ,czyli sceptycyzmem i ostrożnością
Irracjonalizm – prawdziwe poznanie nie ma źródła ani w zmysłach ani w rozumie, lecz pochodzi z innego źródła – z intuicji; intuicjonizm (istnieje intuicja czuciowa, która otwiera dostęp do wnętrza rzeczy, pokazując ich istotę – H. Bergson); intuicja intelektualna (występuje w racjonalizmie – Kartezjusz; ujmowanie prawdziwości pewnych twierdzeń bez konieczności przeprowadzenia dowodów)
Stosunek pomiędzy poznaniem a poznawanym przedmiotem
Realizm epistemologiczny umiarkowany: przedmiot istnieje niezależnie od poznania, ale nie wszystkie cechy odbierane przez podmiot nie są zależne od przedmiotu, obiektywne
Realizm epistemologiczny naiwny: podmiot poznawany istnieje niezależnie od podmiotu postrzegającego, ale cechy przysługujące przedmiotowi są obiektywne
Idealizm epistemologiczny: przedmiot poznania jest zależny od podmiotu postrzegającego, jeśli go nie postrzegamy, on nie istnieje; G. Berkeley
Idealizm transcendentalny: poznawany przedmiot jest współtworzony przez podmiot i jest różny od świata obiektywnego; poznający przedmiot warunkuje ten przedmiot; I. Kant
Stosunek między poznaniem a doświadczeniem
A priori (bez doświadczenia) – doświadczenie – A posteriori (aPOsteriori, później; z doświadczeniem)
Aprioryzm: poznanie nie warunkowane jest od doświadczenia; teoria przypominania (Platon); teoria iluminacji (św. Augustyn); teoria sądów apriorycznych (Kant)
Aposterioryzm: poznanie oparte jest na doświadczeniu; J. Locke; E. Condillac
Kryterium prawdy
Definicja klasyczna – prawda to zgodność myśli z rzeczywistością
Definicje nieklasyczne: koncepcja ewidencyjna, koherencyjna, pragmatyczna, zgody powszechnej, autorytetu
Koncepcja ewidencyjna: prawdą jest to, co jest oczywiste; oczywistość zmysłowa, intelektualna (Kartezjusz), emocjonalno-intuicyjna (Pascal, Scheler)
Koncepcja koherencyjna: prawdziwe są zdania, które są wewnętrznie niesprzeczne
Koncepcja pragmatyczna: prawdziwe są zdania, które są użyteczne, korzystne; twórca to W. James
Koncepcja zgody powszechnej: zdania prawdziwe są, gdy wszyscy ludzie się z nimi zgadzają
Koncepcja autorytetu: prawdą jest to, co jaki s autorytet uważa za prawdę