AGRESJA

Agresja z języka łacińskiego (Aggresio) oznacza napaść, a w psychologicznym rozumieniu to spowodowanie szkody psychicznej lub fizycznej. Tyle suchych regułek. W przypadku dzieci agresja często łączy się z brakiem posłuszeństwa. Przez agresję rozumie się działania, które powodują szkodzenie innym. Dzieci zazwyczaj przedstawiają dwie formy agresji: instrumentalną i wrogą. Zanika ona wraz z dorastaniem, i osiąganiem zachowań kompromisowych.

Ta pierwsza występuje w dążeniu do osiągania czegoś upragnionego, jak na przykład: przedmiotu lub miejsca. Agresywne dziecko popycha, uderza swojego rówieśnika, ofiarę. Agresja wroga cechuje się sprawianiem bólu innej osobie, zarówno przez odwet, jak i sposób ustalania dominacji. Niestety ten rodzaj agresji niekoniecznie musi przechodzić wraz z wiekiem. W obu przypadkach agresja przejawia się częściej u chłopców niż dziewczynek i może się ona przejawiać biciem, popychaniem, obrażaniem, groźbą pobicia. Uzasadnić to można większą sprawnością fizyczną chłopców oraz wpływami kulturowymi i określić to można jako rodzaj agresji fizycznej. Agresja fizyczna zazwyczaj ustępuje miejsca agresji werbalnej. Werbalna objawia się wyzwiskami, obelgami, czy też awanturowaniem się. Ponadto istnieje także forma agresji zrytualizowanej, związana ściśle z kulturą różnych społeczeństw. Niektóre kultury są prawie całkiem pozbawione agresji, inne zaś od wieków borykają się z jej problemami i skutkami.

Rozważając sprawę agresji kryminalnej wynika, że nie każde przestępstwo jest zachowaniem agresywnym i nie każda agresja jest przestępstwem. Agresja wywoływana jest przez prowokację w formie fizycznej lub słownych obelg. Kolejnym czynnikiem powodującym stan agresji jest pobudzenie emocjonalne. Także czynniki genetyczne odgrywają tutaj dużą rolę. Podobnie jak w przypadku innych zachowań, agresji uczymy się nie tylko na podstawie własnych doświadczeń, ale także obserwując zachowanie innych oraz skutki, do jakich ona prowadzi. Prawdziwym powodem powszechności agresji zdaje się jej skuteczność jako uniwersalnego sposobu na zdobycie różnorakich dóbr i celów.

Oglądanie przemocy w telewizji jest związane z agresją u młodych widzów. Nabywają oni pewne wzorce i następnie naśladują w relacjach międzyludzkich. Niestety ludzie dorośli są współautorami programów przesyconych agresją, brutalnością, bólem, to oni są głównymi sprawcami piętrzącej się agresji, która stała się bolączką końca dwudziestego wieku. Media, które z pełną tego świadomością osłabiają normy etyczne zakazujące krzywdzenia innego człowieka lub zwierzęcia, również przyczyniają się do zachowań agresywnych. Zakaz krzywdzenia innych jest powszechnym składnikiem systemów etycznych – w tym religii jak na przykład: chrześcijaństwa, islamu i buddyzmu – jednak społeczna norma zakazująca agresji nie zawsze w rzeczywistości funkcjonuje. Niestety często agresja prowadzi do spirali przemocy. Również tolerowanie agresji wzmacnia ten sposób zachowania.

Sprzeciw oraz przeciwdziałanie agresji idzie z nią w parze. Dwa sposoby do walki z zachowaniami agresywnymi to rozładowanie napięcia oraz karanie. W przypadku dzieci, które przejawiają agresję powinno się je kontrolować i otoczyć szczególną opieką przez rodziców, wychowawcę klasy czy też pedagoga szkolnego. Szkoła, która uczestniczy w wychowaniu młodzieży jest podstawową instytucją wpływającą na rozwój właściwych zachowań. Organizowanie zajęć mających na celu rozwój zainteresowań dzieci jest drogą wyjścia od tego by telewizor i inne media nie miały wyłącznego wpływu na kształtowanie osobowości młodego człowieka. By agresja z jaką spotykają się młodzi ludzie w filmach, programach telewizyjnych, grach komputerowych była odbierana z krytyką wobec bezmyślnych jej twórców.

Oto kilka przykładów zachowań agresywnych:

• Ktoś mnie przezywa lub obraża - reagowanie atakiem;

• Widzę pająka - zabijam go;

• Dziecko widzi nową zabawkę - popycha inne dziecko i wyrywa mu ją;

• Ktoś mnie fizycznie atakuje - odpowiadam fizycznym atakiem;

• Automat połknął moją monetę - kopię go, wstrząsam nim.

Opracowano na podstawie:
Psychologia Rozwoju Człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka,
Tom 2, red.: B. Harwas-Napierała i J. Trempała, Warszawa 2001.
J. Strelau, Psychologia, Tom 3, Gdańsk 2000.

1. Definicja

Agresja to zamierzone działanie, którego celem jest wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu. Czynności agresywne polegają na postępowaniu niezgodnym z normami i zasadami współżycia w grupie, społeczeństwie. Z tego punktu widzenia agresja jest rezultatem niewykształcenia pożądanych form zachowań lub wykształceniem zachowań niepożądanych.
Za agresywne uznaje się dziecko, które:
- wywołuje konflikty
- bije inne dzieci
- skarży się na nie
- przezywa, przedrzeźnia, wyśmiewa, czyni złośliwe uwagi
- niszczy lub uszkadza przedmioty
- męczy zwierzęta
- jest aroganckie w stosunku do dorosłych i rówieśników
- brutalnie narzuca kolegom swoje zdanie, formy zabawy
- w zachowaniu prezentuje wrogość, nienawiść do ludzi, zwierząt, przedmiotów itp.
Bogactwo opisów zachowań agresywnych jest bardzo duże i zróżnicowane. Wspólne jest to, że umyślność, intencja, zamiar szkodzenia zawsze poprzedza każde działanie agresywne.
Poważnym błędem byłoby traktowanie przez rodziców, pedagogów, wychowawców wszystkich powodujących szkodę przypadkowych uczynków dziecka jako zamierzonych ( np. zniszczenie zabawki w celu zbadania z czego się składa). Istotne jest więc dokładne poznanie okoliczności i osób związanych z danym wydarzeniem.
Niektórzy naukowcy próbowali wyłączyć z definicji agresji kryterium umyślności. Każde działanie przynoszące szkodę innej istocie żywej nazywali agresją. Takiej definicji nie da się podtrzymać, bo czy rodzice są agresywni, kiedy karzą swoje dzieci?
Jeżeli rodzice, pedagodzy, wychowawcy działają pod płaszczykiem swych ról, a więc gdy ból, przykrość lub rozpacz, jaką wywołują w dziecku swym postępowaniem, jest dla nich źródłem wyładowania emocjonalnego, ich działania należy ocenić jako agresję. Ważne jest postawienie w tym miejscu pytania: „Czym kieruje się wychowawca, rodzic karząc? Czy pragnie dziecko wychować, czy też dać upust swemu niezadowoleniu?” Myślę, że nie tak łatwo przyznać się przed samym sobą, jakie motywy kierują nami zdenerwowanymi rodzicami, wychowawcami, kiedy karzemy dzieci?
Kara stosowana przez rodziców, wychowawców jest agresją prospołeczną
wtedy, gdy mieści się w ramach oczekiwań kulturowych zgodnych z daną rolą
(kara fizyczna obecnie traktowana jako agresja niszcząca, upokorzenie, kiedyś
jako metoda wychowawcza) oraz jeżeli przesłanką jej jest socjalizacja, troska o zdrowy, harmonijny rozwój osobowości, a nie zemsta.

Zachowania agresywne przejawiają się pod postacią agresji fizycznej lub werbalnej. Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom.
W momencie wybuchu gniewu dziecko rzuca się z pięściami, bije inne dzieci, niekiedy gryzie lub drapie. Atak nie zawsze skierowany jest na tę osobę, która
wywołała agresję. Często, jeśli przyczyną jest na przykład zakaz osób dorosłych lub wychowawców, agresja fizyczna kierowana jest na inne, słabsze osoby z otoczenia-młodsze rodzeństwo, kolegów, zwierzęta lub wyładowywana jest poprzez niszczenie przedmiotów. Jest to tak zwana agresja z przeniesienia. Ma ona miejsce szczególnie wówczas, gdy dziecko na podstawie wcześniejszych doświadczeń może przewidywać, że za czynności agresywne skierowane na osoby dorosłe zostanie ukarane.
Jeśli dziecko nie wchodzi w bezpośredni fizyczny kontakt z osobami lub przedmiotami, a powoduje ich cierpienie poprzez wyśmiewanie, złośliwe uwagi, jest aroganckie, przezywa lub skarży, określa się to jako agresję werbalną.
O agresji werbalnej kierowanej mówimy wtedy, gdy dziecko dokucza w sposób otwarty tej osobie, która jest obiektem agresji i wprost do niej kieruje swoje uwagi. Agresja nie kierowana polega na obmawianiu, intrygowaniu, plotkowaniu, skarżeniu; nie jest więc jawna, występuje na ogół wtedy, gdy dziecko woli ukrywać swoje działanie, ponieważ boi się szkodzić w sposób otwarty. Ta forma agresji dość często jest spotykana w grupach przedszkolnych.

2. Przyczyny zachowań agresywnych

Zachowania agresywne rozpatruje się jako:
- reakcję na frustrację,
- zachowania naśladowcze,
- zachowania instrumentalne.

A. Frustrację określa się jako udaremnienie dążenia poprzez bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne.


potrzeba --------- przeszkoda-------- frustracja--------- gniew --------- agresja

ruch ------------- zakaz rodziców----frustracja---------gniew---------agresja
( nie biegaj !!!) (nie podporządko-
wanie się poleceniom
wychowawcy, bieganie
podczas zajęć rysunku)

Przeszkodą wewnętrzną może być zły stan zdrowia nie pozwalający na podjęcie określonego działania – w takiej sytuacji jest dziecko, który z racji zaburzeń czy opóźnień rozwoju ruchowego nie jest w stanie włączyć się do zabaw wymagających pełnej sprawności motorycznej. Przeszkodą może być także brak wiadomości, umiejętności udaremniający osiąganie sukcesów, podczas gdy rówieśnicy doskonale sobie radzą.
Przeszkoda zewnętrzna, to przeszkoda, która nie jest zależna od właściwości dziecka, ale od warunków stworzonych mu przez otoczenie. Przeszkodą może być oddalenie się rodziców, pojawienie się rywala na placu zabaw, wypadek.
Brak serdecznej więzi emocjonalnej pomiędzy rodzicami a dzieckiem, miłości i ciepła powoduje niezaspokojenie potrzeby serdecznych i bliskich kontaktów z osobami z najbliższego otoczenia. Poczucie niepewności, zagrożenia wywołuje stan napięcia emocjonalnego, które może uzewnętrzniać się poprzez zachowania agresywne. Zachowania te są karane, blokowane i rodzi się lęk. Agresja staje się mechanizmem obronnym. Ma ona cechy zachowania irracjonalnego i jest często skierowana przeciw wszystkim i wszystkiemu.
Ta forma agresji u dzieci przedszkolnych zdarza się rzadko. Występuje ona u dzieci pochodzących z bardzo złych, nerwicogennych środowisk, które nie zapewniają dziecku zaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych. Poczucie niepewności i zagrożenia wywołuje lęk i opisywany rodzaj agresji.
Cechami środowisk, z których pochodzą dzieci o zachowaniach agresywnych są: niekorzystna atmosfera w rodzinie wynikająca z impulsywności i nerwowości członków rodziny, znaczna liczba osób wychowujących dziecko, przewaga kar przy niedostatku wzmocnień pozytywnych.
Różna jest podatność dziecka na frustrację. Zależy od charakteru, temperamentu, od wagi jakie przypisuje dziecko danemu obiektowi np.dla dziecka z dużą potrzebą ruchu szczególnie frustrujące będzie polecenie jego zaprzestania.

B. Przyczyną powstawania zachowań agresywnych jest naśladowanie obserwowanych zachowań. Z wielu eksperymentów psychologicznych wynika, że agresja jest formą zachowania, którą dzieci (a szczególnie chłopcy) naśladują o wiele chętniej niż inne typy zachowań. Największe szanse stania się modelem mają osoby znaczące dla dziecka: rodzice, starsze rodzeństwo, a także inne osoby posiadające autorytet i znaczenie w oczach dziecka. Zatem zachowania rodziców w domu, nauczycielek w przedszkolu mają szczególne znaczenie dla kształtowania postępowania dziecka. Jeśli matka, czy nauczycielka odzywa się podniesionym tonem, niecierpliwie, stosuje kary fizyczne, to następstwem tego są podobne zachowania w jego społecznych kontaktach.
Większość agresywnych dzieci pochodzi z rodzin, gdzie jedno lub oboje z rodziców to osoby agresywne. Frustrowane dziecko, które w domu zmusza do posłuszeństwa lęk przed karą, przenosi swoją agresję do przedszkola, na swych kolegów i podczas gdy bije, wyzywa swego rówieśnika, realizuje zachowania modelu agresywnego- rodzica.
Agresywne postaci z książek, filmów i gier komputerowych wzmacniają przejawy systematycznej, otwartej agresji szczególnie u dzieci wobec, których nie jest stosowany konsekwentny plan wychowawczy oparty na systemie nagród za zachowania słuszne i zakazów wobec zachowań niepożądanych.
Szczególnie ważne jest to we wczesnym okresie życia dziecka. Ten sposób wychowania skutkuje jedynie wtedy, gdy rodzic, wychowawca sam także stosuje takie formy zachowania, które nagradza u dziecka, i nigdy nie robi niczego za co ukarałby dziecko.


C. Agresję rozpatruje się również jako zachowanie instrumentalne, gdy dziecko stara się przez czynności agresywne zrealizować stawiany przed sobą cel. Przyczyną jest najczęściej nieprzemyślane postępowanie dorosłych: jeśli matka zmęczona krzykiem dziecka ustępuje i kupuje żądaną zabawkę, jeśli nauczycielka zgadza się na wymuszone agresywnym zachowaniem pierwszeństwo, np. przy rozdawaniu gier, to wówczas dziecko będzie powtarzało te zachowania, ponieważ prowadzą one do pożądanego i korzystnego dla niego rezultatu. Dziecko przekonuje się, że wybrany przez nie sposób działania przynosi pozytywne efekty.
Niekiedy celem zachowań agresywnych jest zwrócenie na siebie uwagi. Jest to częsty mechanizm nieaprobowanych społecznie zachowań, szczególnie w sytuacji, gdy osoby dorosłe lub rówieśnicy nie poświęcają im zbyt wiele uwagi.
Analizując przyczyny zachowań agresywnych można przekonać się, że w wielu przypadkach współwystępują one ze sobą. Rodzice, których więź emocjonalna z dzieckiem jest słaba, lub zerwana, zachowują się często agresywnie: krzyczą na dziecko, biją je, w ten sposób wyrażają swoje niezadowolenie i gniew. W takiej sytuacji z jednej strony dziecko nie ma zaspokojonej potrzeby miłości i bliskości z rodzicami, a z drugiej obserwując zachowania dorosłych uczy się podobnych form kontaktów interpersonalnych.
Oprócz agresji wynikającej z frustracji potrzeb, agresji naśladowczej i instrumentalnej wymienia się także agresję wywołaną labilnością układu nerwowego, przewagą procesów pobudzenia nad hamowaniem, jaką możemy zaobserwować u dzieci z nadpobudliwością psychoruchową. Reakcje emocjonalne tych dzieci są gwałtowne, nieproporcjonalnie silne do działającego bodźca.
Agresja patologiczna tłumaczona jest patologicznymi zmianami w mózgu
(np. może towarzyszyć padaczce skroniowej).
Z wielką ostrożnością należy stawiać diagnozę o tym typie agresji. W większości przypadków można stwierdzić istnienie społecznych przyczyn wywołujących agresję, nie uświadamianych jednak zazwyczaj przez rodziców.

3. Sposoby postępowania

Najistotniejszą sprawą jest współpraca z rodzicami. Wspólna analiza historii życia dziecka, sytuacji środowiska rodzinnego prowadzi do zrozumienia zachowań ich dziecka, a także do wyjaśnienia, które z zachowań rodziców są szczególnie niekorzystne i dlaczego. Najczęstszą formą reakcji rodziców na agresywność dziecka jest gniew i kara lub tłumaczenia lub prośby, czy wreszcie ustępstwa pod presją krzyku i żądań dziecka. Żadne z tych zachowań nie jest właściwe: gniew i kara nawet jeśli spowodują chwilowe zahamowanie agresji, to potem ujawni się ona w innych okolicznościach lub w stosunku do innych osób; ustępstwa uczą dziecko, iż obrana przez niego droga jest korzystna i prowadzą do powtarzania zachowań agresywnych; tłumaczenia i prośby, podczas których rodzice kierują swoją uwagę na dziecko w momencie jego agresywnego zachowania, są także wzmocnieniem agresji, a więc przyczyniają się do dalszego jej występowania. Najtrafniejsze jest niewzmacnianie reakcji agresywnych-dobrze jest nie zauważyć agresywnego zachowania dziecka (np. wyjść z pokoju) bądź odwrócić jego uwagę.
Podstawowym-aczkolwiek niełatwym-warunkiem jest zachowanie spokoju podczas agresywnych reakcji dziecka.
Znajomość przyczyn zachowań agresywnych pozwala także na unikanie sytuacji, w których zachowania takie mogą wystąpić.
Często popełnianym błędem zarówno przez rodziców, jak i nauczycieli jest nieumiejętność oddzielenia oceny dziecka od oceny jego zachowania. Mówi się często: „Ty jesteś niegrzeczny”, „Ja ciebie nie lubię”, zamiast „Twoje zachowanie jest niegrzeczne”, „Ja nie lubię takiego zachowania”. Różnica pomiędzy tymi dwoma stwierdzeniami jest bardzo duża: w pierwszym przypadku wyrażamy niechęć do dziecka, w drugim akceptując dziecko nie aprobujemy jedynie określonego zachowania, nie przekreślamy więc wartości dziecka.
Wreszcie ,co najważniejsze, należy dziecku okazywać miłość, serdeczność, dać mu poczucie bezpieczeństwa i spokoju, bez względu na formy jego zachowań. Żadna z proponowanych metod postępowania rodziców nie będzie miała pozytywnych rezultatów, jeśli dziecko nie będzie otoczone przyjaźnią, spokojną atmosferą, jeśli nie będzie pewne miłości i akceptacji rodziców.
Taka atmosfera sprzyja dostrzeganiu i nagradzaniu zachowań prospołecznych, dostarczaniu wielu pozytywnych doświadczeń zmierzających do podwyższenia poczucia własnej wartości dziecka.

Przy poważnych zaburzeniach zachowania dziecka wskazana jest terapia.
Warunkiem udzielenia pomocy dziecku jest podjęcie działań zmierzających do zmiany postaw rodziców. Istotne jest stałe współdziałanie rodziców z wychowawcami, polegające na wzajemnym przekazywaniu informacji o dziecku, jego zachowaniu w domu, wspólna analiza sytuacji, w których występują niepożądane formy zachowań, jak i wspólne ustalenie celów i sposobów oddziaływania na dziecko. Tylko w atmosferze wzajemnego zrozumienia swoich problemów jest możliwe wspólne ich dyskutowanie i szukanie drogi lepszego poznania siebie i dziecka.

Techniki pracy:

- rysunek (umożliwia poznanie emocjonalnych związków dziecka z rodzicami, obaw, pragnień, lęków; rozładowuje nagromadzone napięcie; pozwala na utrwalanie pozytywnych zachowań). Warunkiem szczerego wypowiedzenia się dziecka w rysunku jest jego poczucie bezpieczeństwa w kontakcie z osobą, która proponuje mu taką formę zabawy. Wychowawca nie powinien występować w roli sędziego oceniającego jakość rysunku.
Rysunek może ułatwić wychowawcy zrozumienie, jakie sytuacje na terenie przedszkola są dla dziecka źródłem negatywnych emocji.
- ćwiczenia ruchowe, pantomima (ułatwienie ekspresji stanów emocjonalnych, rozładowanie napięć) np. pokazanie przez dziecko sytuacji trudnej
- muzykoterapia
- metody relaksacji mięśniowej (najpopularniejsza Winterberta, szczególnie przydatna przy pracy z dziećmi nadpobudliwymi, o słabej koncentracji uwagi, z trudnościami w nauce, a także z dziećmi nerwicowymi).

Ze względu na sposób wyrażania agresję dzielimy na:

• słowną:
• fizyczną:

Ze względu na cel dzielimy ją na:

• zamierzoną instrumentalną - kiedy wyrządzona komuś krzywda stanowi środek do osiągnięcia celu i jest pośrednim kosztem jego uzyskania /rozgłaszanie plotek o koleżance, aby wkraść się w czyjeś łaski, obśmiewanie lub bicie słabszego kolegi, aby dowartościować się, poczuć siłę, zyskać uznanie itp./
• zamierzona celowa - podjęcie czynności, których celem wyrządzenie krzywdy osobie lub zniszczenie rzeczy będącej przedmiotem agresji / porysowanie ławek, ścian, pobicie, ośmieszenie/.
Przyczyny agresji trzeba podzielić na wewnętrzne / endogenne/ i zewnętrzne /egzogenne/.

Wobec braku zgodności, co do przyczyn sensowne wydaje się przyjęcie, za E. Wilsonen wzajemnego przenikanie się obu rodzajów czynników.
Biorąc pod uwagę naturę jako źródło agresji możemy założyć, że jest ona wrodzona, za czym przemawia istnienie w mózgu ośrodków i substancji chemicznych sterujących zachowaniem agresywnym, jak też istnienie u zwierząt wrodzonych mechanizmów napędowych i gotowych wzorców walki.
Do endogennych należą czynniki biopsychiczne jak zaburzenia neurologiczne, zaburzenia równowagi chemicznej organizmu, temperament, osobowość. Należy jednak pamiętać, że kiedy mówimy o gimnazjalistach osobowość jest w fazie intensywnego kształtowania się i to, czego doświadczają w tym okresie jest niezwykle istotne i mamy też w tym swój udział.
Jeśli ukształtuje się osobowość agresywna to będzie ją wg. Choynowskiego charakteryzować gniew/ jako skłonność do przeżywania silnych uczuć o zabarwieniu negatywnym złości, wrogości, skrajnego oburzenia/, negatywizm/ odmawianie współpracy, robienie czegoś wbrew woli innych, odrzucanie rad, próśb otoczenia/ odczuwanie odrazy, złości do ludzi. Osobowości agresywne cechuje okrucieństwo, przypisywanie własnych negatywnych uczuć innym, drażliwość, podejrzliwość. Osoby takie łatwo ulegają frustracji, co prowadzi do agresji.
Temperament jest czynnikiem o niewielkim znaczeniu.

Dzieci żywe i ruchliwe łatwiej wytwarzają i utrwalają agresywne wzory reakcji.
Czynniki egzogenne proponuję podzielić zgodnie z kryterium miejsca ich działania, a więc działające w domu, szkole, grupie rówieśniczej oraz płynące z mediów.
Chociaż wpływ domu jest niewątpliwie największy zwłaszcza w okresie od dzieciństwa do dojrzewania, to źródła agresji występujące w domu i szkole są zbliżone. Zachodzi tu też wyraźna zależność. Jeśli działają one wyłącznie w szkole, a dom jest od nich wolny to siła ich oddziaływania jest znacznie osłabiona. Socjalizacja, czyli przyswajanie sobie norm społecznych ma miejsce przede wszystkim w domu, ale także wpływ tego co dzieje się w szkole jest ogromny.
Przybliżę teraz rolę poszczególnych czynników.
Deprywacja potrzeb.

Jeżeli we dziecko doświadcza deprywacji podstawowych potrzeb jak przynależności, bezpieczeństwa, szacunku, akceptacji, powoduje to poczucie mniejszej wartości, niższości. Sytuacja współczesnej rodziny zawiera wiele czynników sprzyjających deprywacji /nieobecność ojca lub matki, niekorzystne warunki ekonomiczne, depresyjność matki, niezgoda małżeńska/. Im dłużej to trwa tym skutki są poważniejsze.

Często dziecko doświadcza też deprywacji w szkole. Dotyczy to zwłaszcza potrzeby uznania, znaczenia, budowania poczucia własnej wartości, a sprzyja temu liczebność klas, anonimowość uczniów, przewaga negatywnych komunikatów otrzymywanych od dorosłych, lekceważenie przez rówieśników związane z brakiem posiadania modnych ubrań czy przedmiotów. Nastolatek pozbawiony możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb społecznych jest w szczególnie trudnej sytuacji.

Typ relacji

Ważnym czynnikiem jest typ relacji dominujący w rodzinie, ale też w szkole. Za sprzyjające zachowaniom agresywnym uznaje się:

• stosowanie metod wychowawczych opartych na sile jak kary cielesne połączone ze złością i agresywnością,
• szafowanie złymi ocenami ironią, cynizmem i innymi karami pozostającymi w gestii nauczyciela /kartkówka, odpytywanie jako kara, zbiorowa odpowiedzialność/;
• przyzwalanie na agresywne zachowania dziecka wobec rodzeństwa i rówieśników, brak jasnych norm dotyczących zachowania, brak odczuwalnych konsekwencji za naruszanie zasad;
• negatywne nastawienie emocjonalne do dziecka nacechowane brakiem ciepła i bliskich więzi.

Żaden z powyższych typów relacji nie zachęca do współpracy, nie rozwija wrażliwości na potrzeby i uczucia innych.
Sposób rozwiązywania konfliktów, które są nieodłącznym elementem życia społecznego decyduje o sposobie patrzenia na wzajemne stosunki między uczestnikami konfliktu. Jeżeli jedynym znanym sposobem jest osiągnięcie sytuacji, kiedy jedna osoba wygrywa a druga przegrywa to zachowanie w sytuacji konfliktowej jest spostrzegane jako walka i naturalne jest dążenie do zwycięstwa kosztem innych.
Niekorzystne warunki ekonomiczne rodziny jak też oganizacja instytucji jaką jest szkoła wpływają pośrednio na agresywność.
Należy też pamiętać, że dziecko może być agresywne, choć żaden powyższych warunków nie jest spełniony.
Wpływ grupy rówieśniczej o charakterze agresywnym może być znaczący.Należy jednak pamiętać, że przynależność do niej jest atrakcyjna dla ściśle określonych grup młodzieży.Mogą to być uczniowie lub starsza młodzież już znacznie zdemoralizowana, którzy czerpią korzyści materialne ze stosowania przemocy. Ale też grupy takie stają się atrakcyjne dla dzieci,które chcą podnieść swoje znaczenie przez to, że będą uważani za silnych i odważnych lub jeśli dotąd były prześladowane to w grupie takiej znajdą ochronę. Zachowania agresywne są często ceną za uczestnictwo w takiej grupie.
Ponadto odpowiedzialność za skutki agresji rozkłada się na wszystkich jej członków.

Wpływ mediów

Badania nad wpływem mediów wykazują niewątpliwy ich niekorzystny wpływ w dwu obszarach.

Po pierwsze ciągłe bombardowanie psychiki dziecka czy młodego człowieka scenami pełnymi okrucieństwa i przemocy na świecie w sytuacji codzienności, zwyczajności / podczas rodzinnej kolacji/ sprawia, że musi on wytworzyć sobie mechanizmy obronne, stępić swoją wrażliwość na cierpienie innych Dochodzi też do banalizacji zła.
Obniżenie poziomu lęku związanego z oglądaniem przemocy obniża też lęk wobec jej użycia.
Oglądanie scen agresywnych w filmie działa też inspirująco na młodych sprawców przemocy.

Gry komputerowe

Nie bez wpływu są gry komputerowe, które skłaniając poprzez swą atrakcyjność do częstego powtarzania uczą niekorzystnych mechanizmów zachowań. Mechanizmy te zastosowane w życiu realnym mają niszczący wpływ na relacje rówieśnicze /zaczynają one opierać się na przemocy/ jak i na psychikę graczy, którzy realny świat spostrzegają poprzez pryzmat gry i rządzących nią zasad.