Części mowy i części zdania
CZĘŚCI MOWY
Odmienne:
1. Rzeczownik - oznacza przedmioty, osoby, rośliny, zwierzęta, zjawiska przyrody, pojęcia, czynności i cechy. Odmienia się przez przypadki (tzw. deklinacja), liczby (liczba pojedyncza i mnoga) i rodzaje (męski, żeński, nijaki).
Przypadki:
Mianownik (M) - Kto? Co?
Dopełniacz (D) - Kogo? Czego?
Celownik (C) - Komu? Czemu?
Biernik (B) - Kogo? Co?
Narzędnik (N) - Kim? Czym?
Miejscownik (Msc) - O kim? O czym?
Wołacz (W) - O!
W danych przypadkach niektóre rzeczowniki mogą mieć różne postaci tego samego tematu. Nazywa się je wtedy tematami obocznymi. Oboczności polegają na wymianie spółgłosek lub samogłosek, np.:
M: wąż, ale D: węża
M: droga, ale C: drodze
M: anioł, ale Msc: o aniele
M: las, ale Msc: o lesie
2. Czasownik - oznacza czynności lub stany. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? Odmienia się przez osoby, liczby, czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły), tryby (orzekający, przypuszczający i rozkazujący) i strony (czynna, bierna i zwrotna). W liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim, żeńskim i nijakim, a w liczbie mnogiej w dwóch: męskoosobowym i niemęskoosobowym.
3. Przymiotnik - oznacza właściwości osób, zwierząt, przedmiotów i pojęć; określa rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? Odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje.
Stopniowanie (stopień równy, wyższy i najwyższy):
proste (regularne): I. ładny
II. ładniejszy
III. najładniejszy
opisowe: I. słony
II. bardziej słony
III. najbardziej słony
nieregularne: I. zły
II. gorszy
III. najgorszy
"Nie" z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym opiszemy oddzielnie!
Nieodmienne:
1. Przysłówek - oznacza różne okoliczności wykonania danej czynności: miejsce, czas, sposób, stopień. Określa czasownik. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy? Najczęściej tworzy się go od przymiotnika, dlatego też stopniuje się go tak samo jak przymiotnik.
2. Przyimek - nie jest samodzielną częścią mowy. Występuje głównie z rzeczownikiem i razem tworzą całość znaczeniową (wyrażenie przyimkowe) - np. na podstawie, na wycieczkę, pod względem.
Przyimki dzielimy na proste (bez, do, z, za, o, w, dla, przed, pod, między, ku, po, przy, na, mimo, u, nad itd.) i złożone (ponad, pomiędzy, oprócz, spoza, obok, wbrew, zza, poprzez, pośród, pomimo itd.). Przyimki złożone z przyimków z prostych zawsze piszemy razem.
CZĘŚCI ZDANIA
W zdaniu wyróżniamy grupę podmiotu (podmiot i wyrazy, które go określają) i grupę orzeczenia (orzeczenie i wyrazy, które go określają).
Trzej najlepsi przyjaciele | bawili się w rycerzy w ruinach średniowiecznego zamku.
grupa podmiotu grupa orzeczenia
Podmiot z orzeczeniem tworzą w zdaniu związek główny. Pozostałe części mowy tworzą związki poboczne.
Podmiot - nadrzędna część zdania. Jest wykonawcą czynności. Odpowiada na pytania; kto? co? Wyróżniamy następujące rodzaje podmiotów:
- gramatyczny - wyrażony w mianowniku, np. Malarz namalował piękny obraz.
- logiczny - wyrażony w dopełniaczu, np. Nie ma sukcesów bez ciężkiej pracy.
- domyślny - np. Pojechaliśmy do Krakowa. [my]; Pójdę do sklepu po zakupy. [ja]
- szeregowy - np. Tomek, Łukasz i Jakub grają w piłkę nożną.
Orzeczenie - określa czynności lub stany osób albo rzeczy. Wyróżniamy dwa typy orzeczeń:
- czasownikowe - wyrażone osobową formą czasownika, np. Jutro pojedziemy do lasu na grzyby. Deszcz padał przez cały dzień.
- imienne - złożone z łącznika (osobowa forma czasowników: być, stać się, zostać) i orzecznika (innej części mowy), np. Jarek będzie pierwszy. Ta książka jest interesująca. Ania została aktorką. Ten dom jest z drewna.
Określenia:
Przydawka - określa rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? czego? Z czego?
Dopełnienie - określa czasownik. Odpowiada na pytania: kogo? co? czego? komu? czemu? kim? czym? itd. - odpowiada na pytania przypadków oprócz mianownika. Dopełnienie może być bliższe lub dalsze.
Okolicznik - określa czasownik. Wyróżniamy okoliczniki: miejsca, czasu, celu, przyczyny, sposobu, przyzwolenia, warunku.
Równoważnik zdania - wypowiedzenie, które nie zawiera osobowej formy czasownika, np. Gdzie Agnieszka? O której godzinie przylot samolotu? Nie deptać trawników! Pisać to zadanie!
Odmienne i nieodmienne części mowy.
Części mowy możemy podzielić na:
ODMIENNE - należą do nich:
rzeczownik
przymiotnik
czasownik
liczebnik
zaimek (rzeczowny, przymiotny, liczebny)
NIEODMIENNE - należą do nich:
przysłówek
zaimek przysłowny
przyimek
spójnik
wykrzyknik
partykuła
ODMIENNE CZĘŚCI MOWY:
Rzeczownik
Odpowiada na pytanie kto? co? Rzeczowniki są nazwami osób, zwierząt, rzeczy, zjawisk i pojęć abstrakcyjnych.
Odmieniają się przez przypadki (deklinacja) i liczby (pojedyncza lub mnoga) oraz posiadają określony rodzaj gramatyczny (w liczbie pojedynczej: męski, żeński, nijaki; w liczbie mnogiej: męskoosobowy, niemęskoosobowy).
Pytania przypadków zależnych:
Mianownik kto? co?
Dopełniacz kogo? czego?
Celownik komu? czemu?
Biernik kogo? co?
Narzędnik z kim? z czym?
Miejscownik o kim? o czym?
Wołacz o!
Przymiotnik
Odpowiada na pytanie jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które? Przymiotniki stanowią określenia rzeczowników i nazywają właściwości osób i przedmiotów.
Podobnie jak rzeczowniki odmieniają się przez przypadki, liczby, posiadają określony rodzaj gramatyczny. Przymiotniki podlegają również stopniowaniu. Wyróżniamy trzy stopnie: równy, wyższy i najwyższy.
Przymiotniki mogą stopniować się:
regularnie (ładny, ładniejszy, najładniejszy);
nieregularnie (zły, gorszy, najgorszy);
opisowo (chory, bardziej chory, najbardziej chory)
Czasownik
Odpowiada na pytanie co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?. Czasowniki oznaczają czynności lub stany.
Odmienia się przez osoby, liczby, rodzaje, czasy, tryby, strony i tzw. aspekty.
Czasowniki dzielą się na dokonane i niedokonane.
Odmiana przez osoby i liczby:
Nieosobową formę czasownika nazywamy bezokolicznikiem np.: mówić
liczba pojedyncza liczba mnoga
1 os. - (ja) mówię 1 os. - (my) mówimy
2 os. - (ty) mówisz 2 os. - (wy) mówicie
3 os. - (on, ona, ono) mówi 3 os. - (oni, one) mówią
2) Czasowniki w liczbie pojedynczej mogą posiadać rodzaj: męski, żeński lub nijaki; w liczbie mnogiej: męskoosobowy lub niemęskoosobowy.
3) Czasowniki mogą występować w trzech czasach:
a) teraźniejszym (informują o czynności, która właśnie trwa np.: czytasz)
b) przeszłym (informują o czymś, co miało miejsce w przeszłości np.: czytałeś)
c) przyszłym (informują o czymś, co dopiero nastąpi np.: będziesz czytał)
4) Czasowniki mogą posiadać aspekt dokonany lub niedokonany:
a) czasownik dokonany informuje nas o czynności, która została zakończona lub zostanie zakończona (np.: napisałeś, napiszesz);
b) czasownik niedokonany informuje nas o czynności, która albo nie została jeszcze dokonana, albo cały czas trwa, albo będzie się odbywała w przyszłości, ale nie możemy określić ona się dokona (np.: piszesz, będziesz pisał)
UWAGA! Czasownik w czasie teraźniejszym występuje tylko jako czasownik niedokonany.
5) Czasowniki mogą występować w trzech trybach:
a) oznajmującym - czytasz
b) przypuszczającym - czytałbyś
c) rozkazującym - czytaj!
UWAGA! Nie ma trybu rozkazującego dla pierwszej osoby ani dla liczby pojedynczej, ani dla mnogiej.
6) Czasowniki mogą występować w trzech stronach:
a) czynnej np.: Ania myje kotka.
b) biernej np.: Kotek jest myty przez Anię.
c) zwrotnej np.: Kotek myje się
UWAGA! Nie zawsze można utworzyć stronę zwrotną np.: Kasia maluje obrazek. (str. czynna) Obrazek jest malowany przez Kasię (str. bierna), ale obrazek nie może sam się malować (brak strony zwrotnej).
Liczebnik
Odpowiada na pytanie ile? który z kolei? Liczebniki liczebność lub kolejność.
Odmienia się podobnie jak rzeczowniki przez przypadki, liczby, rodzaje.
Liczebniki możemy podzielić na:
Liczebniki główne np.: dwa, siedem, dwadzieścia itp.
Liczebniki porządkowe oznaczające kolejność np..: pierwszy, drugi, trzeci.
Liczebniki zbiorowe np.: dwoje, troje, dziesięcioro, dwanaścioro, osiemnaścioro
Liczebniki nieokreślone np.: kilka, kilkanaście.
Liczebniki ułamkowe np.: pół, półtora, dwie trzecie.
Zaimek rzeczowny
Odpowiada na pytanie kto? co? W zdaniu pełni funkcję równoważnika rzeczownika. Podobnie jak rzeczownik, który zastępuje, zaimek rzeczowny może pełnić rolę podmiotu lub dopełnienia.
Zaimek przymiotny
Odpowiada na pytanie jaki? jaka? jakie? Zastępuje przymiotnik. Może pełnić w zdaniu funkcję przydawki.
Zaimek liczebny
Odpowiada na pytanie ile? który z kolei? Zastępuje liczebnik. W zdaniu przeważnie pełni funkcję przydawki.
NIEODMIENNE CZĘŚCI MOWY:
Przysłówek
Odpowiada na pytanie jak? kiedy? gdzie? Najczęściej stanowi określenie czasownika, przymiotnika, bądź innego przysłówka.
Zaimek przysłowny
Odpowiada na pytanie jaki? kiedy? gdzie? Zastępuje przysłówek. W zdaniu może pełnić rolę okolicznika.
Przyimek
Są to wyrazy niesamodzielne. Łącza się przeważnie z rzeczownikami lub zaimkami rzeczownymi. Tworzą z nimi określenia czasowników, innych rzeczowników, przymiotników lub przysłówków. (Przykłady: po, przed, za, do, pod, nad, przy, z, ze.)
Spójnik
Łączy wyrazy oraz zdania składowe w zdaniu złożonym. (Przykłady: i, oraz, albo, lecz, ponieważ, dlatego.)
Wykrzyknik
Wyraża różnego rodzaju emocje (och!, ach!, oj!, ojej!) lub oddaje dźwiękonaśladowczo różne odgłosy (brzdęk!, bum!, łup!)
Partykuła
Są to wyrazy niesamodzielne, zazwyczaj służą wzmocnieniu znaczenia samodzielnych wyrazów (-by, -bym, byśmy, -byście, -byś, -że, -ż) np.: dajże, zróbże. Czasem mogą też modyfikować znaczenie samodzielnego wyrazu (nie, już, niech, by).
Części mowy i sposoby ich odmiany.
Przez co odmieniamy poszczególne części mowy?:
rzeczownik - przypadki, liczby;
czasownik - osoby, liczby, rodzaje, tryby, strony (aspekty);
przymiotnik - przypadki, liczby, rodzaje (stopniowanie);
liczebnik:
przypadki i rodzaje, brak form liczby (większość liczebników głównych);
przypadki i liczby (niektóre liczebniki główne);
przypadki, liczby i rodzaje (liczebniki: porządkowe, mnożne, wielorakie);
przypadki, tylko jeden rodzaj gramatyczny i jedynie formy liczby pojedynczej (liczebniki zbiorowe);
nieodmienne (liczebniki ułamkowe i nieokreślone);
zaimek - tak jak części mowy, które zastępują;
przyimek - nieodmienna część mowy;
przysłówek - nieodmienna część mowy;
partykuła - nieodmienna część mowy;
spójnik - nieodmienna część mowy;
wykrzyknik - nieodmienna część mowy;
11) imiesłowy:
a) przymiotnikowe -odmieniamy jak przymiotniki:
* czynne (-ący. -ąca, -ące)
* bierne (-any, -ana, -ane, -ty, -ta, -te)
b) przysłówkowe - nieodmienne części mowy:
* współczesne (-ąc)
* uprzednie(-wszy, -łszy).
Odmiana przez liczby i przypadki (deklinacja)
liczba poj. liczba mn.
Mianownik (kto? co?) piękna dziewczyna piękne dziewczyny
Dopełniacz (kogo? czego?) pięknej dziewczyny pięknych dziewczyn
Celownik (komu? czemu?) pięknej dziewczynie pięknym dziewczynom
Biernik (kogo? co?) piękną dziewczynę piękne dziewczyny
Narzędnik (z kim? z czym?) piękną dziewczyną pięknymi dziewczynami
Miejscownik (o kim? o czym?) pięknej dziewczynie pięknych dziewczynach
Wołacz (o!) piękna dziewczyno! piękne dziewczyny!
Odmiana przez liczby i osoby (koniugacja):
l. poj. l. mn.
1.os. ja (piszę) my (piszemy)
2.os ty (piszesz) wy (piszecie)
3.os on, ona, ono (pisze) oni, one (piszą)
Czasy:
Przeszły - robił
Teraźniejszy - robi
Przyszły - będzie robił
Rodzaje:
W liczbie pojedynczej:
-męski
-żeński
-niejaki
W liczbie mnogiej:
-męskoosobowy
-niemęskoosobowy
Tryby:
oznajmujący: słucham
pytający; słuchasz?
rozkazujący: słuchaj!
Strony:
czynna: Mama czesze Agnieszkę.
bierna: Agnieszka jest czesana przez mamę.
zwrotna: Agnieszka czesze się.
Aspekty:
dokonany: napisał
niedokonany: pisze