Lektura do egzaminu:
- Schaffer "Psychologia dziecka", rodziały 4-10 - Strelau "Psychologia. Podręcznik akademicki." tom 1 (ma być 3-tomowe wydanie a nie dwu) rodz. 7, s. 230-266 i rozdz. 8.
Egzamin w piątek, w ostatnim tygodniu zajęć.
Tylko wykłady i literatura (bez ćwiczeń), test jednokrotnego wyboru, 30 pytań.
Wykład 1
ROZWÓJ I ZMIANA ROZWOJOWA
Psychologia rozwojowa interesuje się okresem od narodzin do adolescencji. Koncentruje się na zmianach w zachowaniu i zdolnosciach jednostki pojawiających się między jego poczęciem a śmiercią.
Rodzaje zmian rozwojowych:
- uniwersalne -> powszechne, wspólne dla każdego człowieka i związane z wiekiem (np. porost włosów, chodzenie, wypowiadanie pierwszych słów, miesiączka)
- wspólne -> charakteryzujące osoby należące do okreslonej grupy, np. zegar społeczny (w jednym kręgu kulturowym oczekuje się że kobieta około 30tki wyjdzie za maż a w innym wydaje się za mąż przed 20 rokiem życia), wyż demograficzny, wojna (inaczej rozwijają się pokolenia, które były świadkami wojny)
- indywidualne -> wywołane czynnikami unikatowymi, oddziaływującymi wyłacznie na daną jednostkę, np. specyficzny nauczyciel na drodze edukacji, podjecie pracy przez 10-latka czy rozpoczęcie studiów w wieku 50 lat).
Inny podział:
- ilościowe (narastanie, nasilanie się pewnej cechy/procesu), są policzalne, mierzalne np. osiagnięcie biegłości technicznej w pisaniu na komputerze, przyrost liczby słów w słowniku
- jakościowe (transformacja, przekształcanie się pewnej cecy.procesu, w taki sposób, że tworzą nową jakość).
wyklad 2
Przedmiot psychologii rozwojowej
tradycyjnie przedmiotem zainteresowania psychologii rozwojowej jest okres od narodzin do końca adolescencji. Rodzaje zmian rozwojowych
progresywne (związane z potepem nabywaniem nowych funkcji i umiejetnosci)
regresywne ( zwiazane z cofaniem się utratą pewnych funkcji i umjejętności)
Rozwój proces stosunkowo długotrwały w toku którego dokonuje się kierunkowe, prawidłowo po sobie następujące zmiany, prowadzące do form czy stanów nizszych, prostszych, słabiej zorganizowanych, do wyższych bardziej złożonych, lepiej zorganizowanych.
Cechy zmiany rozwojowej
kierunkowość (zbliżenie sie do pewnego idealnego stanu optymalnego)
progresywność (postęp, doskonalenie równowagi w kontaktach ze światem)
nieustanność (dokonywanie się zmain w ciągu całego życia człowieka)
zdeterminowanie w dużym stopniu czynnikami środowiskowo – kulturowymi
Rozwój (M. Tyszkowa 1998) proces(ciąg) poestepujących w określonym kierunku zmian w systemie psychicznym. Rozwój bywa także traktowany jako produkt tego procesu.
Cechy zmiany rozwojowej:
jednokierunkowość
nieodwracalność
trwałość
autonomiczność (zdetrminowanie działaniem czynników tkwiących w całości lub znacznej części wewnątrz ewoluującego układu)
rozwoj to proces zmian
Modele zmainy rozwojowej
Model liniowy: Rozwój ujmowany jest jako proces nieukierunkowany, ciagły, płynny, o charakterystycznym dla każdej osoby tempie, polegający na zachodzeniu zmian ilościowych (wzrost lub spadek różnicowania doświadczenia). Rozwój obejmuje zarówno zmainy progresywne, jak i regresyjne
Poziom
rozwoju
wiek zycia
.
Model stadialny. Rozwój traktowany jest jako proces skokowy, w którym można wyodrębnić poszczególne fazy (stadia, etapy). W każdym kolejnym stadium najpierw zachodzi proces różnicowania doświadczenia, potem porządkowania i integracji, co prowadzi do powstania nowej struktury. Przeplatają się zmiany ilościowe i jakościowe.
poziom
rozwoju
wiek zycia
Model cykliczno – fazowy. Rozwój ujmowany jest jako proces transformacji doświadczenia. W procesie rozwoju można wyróżnić cykle, a w nich kolejne fazy: progresu, plateau (zatrzymania), regresu i kryzysu. Cykl rozwoju domyka się, gdy kryzys zostaje rozwiązany. Jednostka przechodzi do następnego cyklu. Nowe struktury powstają z elementów doświadczenia już posiadanego i nowych.
Poz.
roz
wiek zycia
Kryteria wyodrębnienia okresów rozwojowych
sposób i poziom poznawania i uświadamiania sobie otaczającej rzeczywistości
dominujący rodzaj działalności
specyficzne formy i metody oddziaływania wychowawczego
Periodyzacja starozytnych uczonych chińskich młodość do lat 20 wiek zawierania małżeństwa do lat 30 wiek poznawania własnych błędów do lat 40 wiek pełnienia urzędów społecznych dolat 50 końcowy okres twórczego życia do lat 60 wiwk upragniony do lat 70 starość do lat 70
Pariodyzacja stosowana w Polsce okres prenatalny od poczecia do narodzin (ok 266dni) wczesne dzieciństwo 0 – 3r ź wiek niemowlęcy 0 – 1 r ź wiek pełnnieowlęcy 2 – 3 rź średnie dzieciństwo (wiek przedszkolny) 4 – 6 rź późne dzieciństwo (wiek młodszy szkolny) 7 – 10\12 r ż adolescencja 10\12 – 20\23 rż wczesna adolescencja ( wiek dorastania) 10\12 – 15 rż późna adolescncja (wiek młodzieńczy) 16 – 20\23 rż wczesna dorosłość 20\23 – 35\40 rż średnia dorosłość (wiek średni) 35\40 – 55\60rz późna dorosłość (wiek starzenia się ) po 55\60 rż
Cele badań nad rozwojem: opis zachowania człowieka w poszczególnych momentach rozwoju znajdowanie przyczyn i procesów powodujących określone zmiany w zachowaniu
Strategie badań nad rozwojem
Strategia badań podłuznych (wielokrotne badania tych samych osób w pewnych odstepach czasu)
strategia badań poprzecznych.( jednoczesne badanie osób w różnym wieku w celu określenia, jak wiek ten wpływa na dany aspekt zachowania)
strategia badań sekwencyjnych (zbieranie danych od co najmniej dwóch różnych grup pokoleniowych, badanych w dwu lub więcej odcinkach czsu)
różnice indywidualne w rozwoju
źródła różnic indywidualnych:
Każda jednostka rozwija sie w swoistym dla niej :
tempie (szybkość zmian)
rytmie (poziom rozwoju w odmiennych treściowo sferach funkcjonowania, zależny od wielu czynników oddziałujących w ciągu życia)
wybiera różne scieżki drogii rozwoju:
-różnmi drogami można dojść do tego samego miejsca (ekwifinalność rozwoju)
-zaczynając ze wspólnego startu i odbywając część drogi wspólnymi ścieżkami uzyskać ostatecznie różne efekty (multifinalność rozwoju)
czynniki rozwoju
wewnętrzne (biologiczne)
-anatomiczne i fizjologiczne wyposażenie oraz rozwojowe kształtownie się organizmu
-potrzeby, skłonność i dążenia stojące żródeł aktywności człowieka
zewnętrzne (środowiskowe, społeczne)
-bodźce i wpływy środowiska, warunkujące i aktualizujące rozwój psychiki jednostki
-umyslne, celowe rozwijanie i kształtowanie przez nauczanie i wychowanie
Wyklad zamiast 29.05 odbedzie się 06.06 godz 13:30 w A
Zaliczenie odbedzie się 13.06 godz 9-9:45 w auli C
WYKLAD 15.05
Koncepcje społecznego środowiska rozwoju
Urie Bronfenbrenner, 1979 „rozwoj jest wypadkowa funkcjonowania jednostki w kontekscie środowiska”
4 subsystemy środowiska:
Mikrosystem (wzor aktywności, rol, stosunkow interpersonalnych)
Mezosystem (system mikrosystemow: wzajemne stosunki miedzy domem, szkola, grupa rowiesnicza, praca)
Egzosystem (gmina, powiat)
Makrosystem (kultura, subkultura)
Dynamiczny interakcjonizm – rozwoj jest wynikiem aktywnej i dwustronnej interakcji człowieka z otoczeniem społecznym i fizycznym.
Człowiek rozwija się dzieki:
Inicjowanej przez siebie aktywności
Możliwościom stwarzanym przez środowisko
Regulowanemu przez jednostke wpływowi środowiska
Rozwoj percepcyjny
Dotyk i bol
2. miesiąc po poczeciu – reakcja na uderzenie po stronie ust
14 – 15 tydzien po poczeciu – cala skora staje się wrazliwa na dotyk
Koniec 1.r.z. – rozpoznanie znanego przedmiotu za pomoca jedynie dotyku
22.05
Widzenie relacji
Miedzy 1-3 miesiacem niemowlęta dokonuja percepcyjnego grupowania elementow. Widza organizacje, A nie tylko szczegóły obrazu. W tym okresie staja się bardziej zainteresowane ogladaniem zorganizowanych układów przestrzennych i twarzy, niż prostych ukl wzrokowych i kontrastów. Noworodek już w pierwszym dniu po urodzeniu rozpoznaje twarz matki.
Percepcja intermodalna
Powiazania miedzy modalnosciami występują od urodzenia. W toku rozwoju utrwalaja się i modyfikuja.
Rozwoj pamieci
Zmiany pojemności pamieci
Z wiekiem nie zmienia się pojemność pamieci sensorycznej i długotrwałej
Pamiec krotkotrwala wykazuje zmiane: 3 latek może zachowac w pamieci 3 elementy informacji
8 – 12 latek może zatrzymac 6 elementow informacji
Człowiek dorosły może zachowac w pamieci 7 (+/-2) elem. Info.
Strategia pamieciowa – każdy sposób stosowany przez ludzi w celu zapamiętania czegos
Strategie stosowane przez dzieci
Powtarzanie – wielokrotne powtarzanie danej informacji
Organizowanie – przestawianie informacji i nadanie im lepiej znanej formy
Przepracowanie – tworzenie związków miedzy informacjami, które w innym wypadku pozostawalyby bez związku
Uwaga selektywna – wybiorcze zwracanie uwagi na info, które maja być pozniej przywolane
Odzyskiwanie informacji – szukanie sposobow, by zachowanie info było łatwiejsze do zapamiętania, jeśli wiadomo, ze musza być pozniej przywolane
Rozwoj strategii pamięciowych – z wiekiem (od7r.z.) wzrasta częstotliwość, elastyczność, złożoność działań strategicznych.
Pamiec autobiograficzna – zbior wspomnien odnoszących się do przeszłości jednostki. Jego funkcja polega na dawaniu osobie poczucia ciągłości zycia i ma zasadnicze znaczenie dla powstania u dziecka pojecia samego siebie.
Amnezja dziecieca – niezdolność przypomnienia sobie wydarzen, jakie zaszly w początkowych lotach zycia. Na ogol nie pamiętamy tego, co wydarzylo się przed 2r.z., bardzo slabo zas to, co mialo miejsce w okresie 2do 3 lat.
Rola rodzicow w rozwoju pamieci autobiograficznej
Styl wysoce - elaboratywny – rodzice często mowia o przeszłości. Zachęcają dzieci do szczegółowych narracji.
Styl nisko – elaboratywny – rodzice wykazuja mniej zainteresowania przeszłością. Zniechęcają do dlugich rozmow na ten temat.
Dzieci jako naoczni świadkowie
Male dzieci samodzielnie na ogol przypominaja sobie niewiele; zmienia się to po ukończeniu 5r.z.
Trafność samodzielnych wspomnien dzieci w wieku szkolnym jest tak samo wysoka, jak osob dorosłych
Jeśli przerwa miedzy zaistnieniem sytuacji a momentem przypomnienia jej sobie jest dluzsza niż miesiąc, to pojawiaja się związane z wiekiem roznice w trafności przekazu. Male dzieci zapominaja wiecej niż starsze
Male dzieci sa bardziej podatne na sugestie podczas przesłuchania
Podatność na sugestie zalezy również od sposobu prowadzenia przesłuchania, typu zadawanych pytan i spostrzeganej roli pytającego
Rozwoj myslenia
Inteligencja
Szczególny przypadek biologicznej adaptacji
Procesy myślowe, dzieki którym dochodzi do adaptacji
Piaget – podst zalozenia
Rozwoj intelektualny można zrozumiec jedynie dzieki analizie dynamicznego i ciągłego wzajemnego odzialywania dziecka i otoczenia
Wiedza dziecka jest konstruowana w wyniku aktywnego interesowania się otoczeniem
Struktura intelektu
Zmienne struktury poznawcze
Schematy – wewnętrzne reprezentacje określonych czynności fizycznych lub umysłowych. Wzorce, dzieki którym dziecko dziala i nadaje znaczenie swiatu. Wyrażają się w jawnym dzialaniu.
Fundamentalne dla inteligencji sa schematy składające się z wiedzy o rzeczach i zdarzeniach oraz z wiedzy jak robic rozne rzeczy (np. schemat patrzenia, schemat chwytania)
Operacje – struktury umysłowe wyższego rzedu, które nie pojawiaja się w mysleniu przed osiągnięciem wieku szkolnego. Sa to rozne systemy działań umysłowych (wewnętrznych), poprzez które dzieci rozwiązują problemy i rozumieja w sposób logiczny. Ich cecha charakterystyczna jest odwracalność.
Wyklad 05.06
Struktura intelektu
Niezmienne funkcje poznawcze:
Asymilacja – proces umysłowy, dzieki któremu jednostka wlacza nowe doświadczenia do już istniejącej struktury umysłowej
Akomodacja – proces umysłowy, dzieki któremu jednostka modyfikuje istniejące struktury umysłowe tak, by pasowaly do nowych doświadczeń
Rozwoj inteligencji – jest procesem precyzyjnej i zlozonej adaptacji struktur poznawczych do wymagan środowiska. Dostosowaniedo środowiska możliwe jest dzieki dwom procesom:asymilacji i akomodacji.
Znaczenie równowagi i nierównowagi
Zanim dziecko nabedzie nowa wiedze, jego struktury umysłowe pozostaja w równowadze ze środowiskiem.
Gdy jednostka napotyka cos nowego lub wymagającego innego podejścia, rownowaga zostaje zachwiana. Procesy akomodacji i asymilacji rozpoczynaja dzialanie w celu jej przywrocenia (proces równoważenia).
Równoważenie – proces, dzieki któremu osiagana jest ronowaga miedzy strukturami umysłowymi i srodowiskiem.
Przykład procesu równoważenia
Schemat ptaka-> asymilacja->dziecko asymiluje samolot do schematu ptaka-> akomodacja->rozwiniecie nowego schematu (schematu samolotu)
Ssanie smoczka->asymilacja->dziecko ssie grzechotke (asymilacja schematu ssania grzechotki)->akomodacja->rozwiniecie nowego schematu (schematu podarzania)
W wyniku procesu równoważenia zmieniaja się struktury umysłowe i rozwijaja się zdolności poznawcze.
Stadia rozwoju intelektualnego
Dzieci przechodza przez stadia kolejno, w stalym porzadku i w podobnym wieku
Tempo przechodzenia przez poszczególne stadia jest zdeterminowane przez biologiczne procesy dojrzewania, ale w pewnym stopniu zalezy również od indywidualnego doświadczenia
Kazde stadium charakteryzuje się sposobem myslenia, które rozni się pod względem jakościowym zarówno od stadium poprzedniego, jak i stadium nastepnego.
Stadium sensoryczno – motoryczne 0 – 2 lata
W tym stadium dziecko poznaje swiat glownie za pomoc bezpośredniego spostrzegania i aktywności motorycznej (bez udzialu myslenia w formie znanej dorosłym). Dopiero pod koniec tego okresu dzialania ulegaja internalizacji i tworza się pierwsze symbole reprezentacyjne.
Pojecie stałości przedmiotu
Zrozumienie, ze swiat jest zbudowany z przedmiotow stanowiących odrębne byty, które istnieja bez względu na to czy zdajemy sobie z tego sprawe, czy nie.
Funkcja symboliczna
Zdolność do tworzenia reprezentacji, zastosowania jednej rzeczy jako symboli innych. Symbolami mogą być ruchy, obrazy umysłowe, przedmioty fizyczne, slowa.
Stadium przedoperacyjne 2 –7 lat
Wraz z rozwojem mowy dziecko staje się zdolne do myslenia symbolicznego. Możliwości intelektualne dziecka sa jednak w dalszym ciagu bardziej zdeterminowane przez spostrzeżenia niż przez pojęciowe uchwycenie sytuacji i zdarzen.
Egocentryzm
Niezdolność do ujmowania swiata z perspektywy innej niż wlasna. Dziecko nie potrafi zrozumiec, ze mogą istniec inne punkty widzenia. Dziewczynka ma siostre, jej siostra nie.
Centracja
Zwracanie uwagi na jedna tylko właściwość sytuacji i pomijanie innych, nawet najbardziej istotnych
Nieodwracalność
Niezdolność do powrotu w myslach do punktu wyjscia rozumowania. Pięciolatki rozumieja, ze 2+3=5, ale nie rozumieja odejmowania.
Stadium operacji konkretnych 7 – 11lat
Pojawia się myslenie logiczne, choc rozwiązywanie problemow nadal ogranicza się do przedmiotow konkretnych (nie obejmuje pojec abstrakcyjnych). pojawia się odwracalne myslenie i zdolnosc do decentracji.
Pierwsze operacje
Klasyfikacja – logiczne grupowanie przedmiotow wg ich wspolnych cech i właściwości.
Szeregowanie – porządkowanie elementow pod względem pewnej wielkości, np. wysokości, ciężaru, szybkości.
Pojecie stałości
Rozumienie, ze pewne podst cechy przedmiotu , takie jak np. waga i objętość, pozostaja niezmienne, mimo ze pozornie zmienia się ich wyglad.
Na początku stadium pojawia się stałość liczby, pod koniec stałość objętości.
Stadium operacji formalnych od 11,12 lat
Pojawia się zdolność do przeprowadzania operacji umysłowych na pojeciach abstrakcyjnych i do myslenia logicznego. Myslenie czesciej dotyczy pojec niż konkretnych przedmiotow. Dzieci potrafia rozważać rozne rozwiązania problemu bez ich wykonywania i radza sobie z sytuacjami hipotetycznymi.
Stosowanie logiki
Rozumowanie dedukcyjne (przyjmowanie jakiegos ogolnego zalozenia i wyobrażenie sobie jego skutkow)
Zaawansowany poziom rozwiązywania problemow
Tworzenie hipotez, opracowywanie w umysle roznych wynikow, systematyczne sprawdzanie rozwiązań.
Wyklad 6.06
Modele myślenia postformalnego, interesowali się myśleniem w okresie dorosłości:
· Gizela Labouive-Vief (1980)
· Michael Basseches (1984)
· Patricia Arlin (1975)
Kierunki rozwoju myślenia w dorosłości:
· Relatywizm myślenia – przechodzenie od bezkrytycznej wiary w świadectwo zmysłów i autorytety do liczenia się
z względnością wiedzy i znaczeniem kontekstu dla oceny faktów.
· Myślenie dialektyczne – rozumienie napotykanych sprzeczności i godzenie ich poprzez poszukiwanie nadrzędnych perspektyw i syntez. (Chodzi o to: Matka i córka mają inny system wartości, podejście do życia. Matka nie traktuje tego jako porażki, ale zastanawia się które z poglądów córki może sama przejąć)
· Mądrość – połączenie bogatej wiedzy życiowej i szczególnych przymiotów myślenia (w tym relatywizmu i dialektyczności)
Społeczno – poznawcza teoria rozwoju Lwa Wygotskiego:
· W procesie kształtowania się inteligencji zasadnicze znaczenie ma kontekst społeczny
· Kierunek rozwoju umysłowego dziecka zależy od kultury, w której dziecko jest zakorzenione oraz interakcji z ludźmi
posiadającymi znacznie większą od niego wiedzę
· Dorosły modeluje i konstruuje doświadczenie poznawcze. Proces ten to budowanie rusztowania (Wood Brunner, Ross) (uczą dzieci jak mają myśleć i jak rozwiązywać problemy)
· Nową wiedzę najlepiej zdobywa się w strefie najbliższego rozwoju – obejmuje zadania, które nie mogą być wykonane przez dziecko samodzielnie, ale jest ono w stanie je spełnić, gdy zostanie wsparte radą dorosłego
· W miarę zdobywania nowych umiejętności strefa najbliższego rozwoju stale się rozszerza, obejmując coraz trudniejsze zadania
Rozwój językowy:
· Język – umowny system symboli
· Słowa są symbolami, które reprezentują przedmioty, wydarzenia, ludzi
· Mowa – konkretny akt fizyczny formowania i kolejnego wypowiadania dźwięków języka mówionego
· Funkcje języka:
- Język jest środkiem komunikacji
- Język jest środkiem myślenia (symbole werbalne umożliwiają przywoływanie przeszłości, przewidywanie przyszłości, tworzenie pojęć)
- Język jest środkiem autoregulacji (ludzie wykorzystują język do kontroli własnego zachowania) Proces przyswajania sobie języka:
· Skinner, 1957
- Dzieci uczą się języka poprzez warunkowanie instrumentalne, czyli wzmacnianie działań, które dorośli uznali za poprawne.
Logopedzi mogą wykorzystać wzmocnienia
· Noam Chomski,1986
- Wyjaśnień procesu rozwoju języka należy szukać przede wszystkim we wrodzonych zdolnościach dziecka
- Najważniejsza jest zdolność do wykorzystania każdego słowa jakie dziecko pozna poprzez łączenie go na różne sposoby i tworzenie zdań wcześniej niesłyszanych (produktywność językowa)
- Zdolność ta opiera się na umiejętności stosowania reguł gramatycznych
· Bruner, 1983 (podejście społeczno – interakcyjne)
- Dzieci przyswajają sobie język dzięki systemowi wsparcia
przyswajania języka (LASS) – oferowanym przez dorosłych różnym formom wsparcia i pomocy
- Formy wsparcia o szczególnym znaczeniu:
Ø Styl mowy dorosłych –mowa prostsza, krótsza, bardziej kompletna, pełna powtórzeń i bardziej przyciągająca uwagę niż mowa kierowana do dorosłych
Ø Dopasowanie czasowe mowy dorosłych do zachowania dziecka. Epizody wspólnej uwagi – sytuacje, w których dorośli i dzieci równocześnie się skupiają na pewnym obiekcie i jednocześnie się nim zajmują.
Przebieg rozwoju językowego:
1. Rozumienie znaczenia słów
· Rozumienie konkretnych słów rozpoczyna się około 9 miesiąca życia dziecka
· W ciągu całego okresu poniemowlęcego dzieci wykazują skłonność do nadmiernego rozszerzania (nadrozciągłość znaczeń) jaki nadmiernego zawężania znaczenia wyrazów
· Nadrozciągłość znaczeń – uogólnienie znaczenia wyrazu na rzeczy inne, niż zakłada jego konwencjonalne użycie (Azor na wszystkie psy)
· Nadmierne zawężenie – ograniczenie konwencjonalnego zastosowanie wyrazu
2. Gromadzenie słownictwa
· Rozwój wokalizacji
Ø 0 -2msc. –krzyk i odgłosy życiowe (kichnięcia itd.)
Ø 2-3msc. - głużenie (gulgotanie, gruchnięcie, miauczenie)
Ø 6 miesiąc – gaworzenie (emitowani i powtarzanie sylab)
Ø 12 miesiąc – pierwsze słowa
· 1 rok – zakres słownictwa: mama, tata, daj(3)
· 1 rok i 6 miesięcy – 22 słowa
· 2 lata – 272
· 6 lat – 14 tys.
· Aż do 6 roku życia dzieci opanowują średnio 9 – 10 słów dziennie
· Tworzą również wiele nowych słów (neologizmy), wykorzystując reguły gramatyczne języka ojczystego (3 a 5 rok życia)
3. Nabywanie reguł gramatycznych
· 12 – 18 msc. – stadium jednego wyrazu (holofraza); zdania jednowyrazowe
· 18 msc – zdania dwuwyrazowe; potem pojawiają się zdania telegraficzne
· W3 roku życia dziecko buduje poprawne gramatycznie, 3-4 wyrazowe zdania
· hiperregulazryzacja –zjawisko polegające na stosowaniu reguł gramatycznych zbyt szeroko, również do wyjątków gramatycznych
· Kompetencja komunikacyjna – dopasowanie tego, co się mówi do konkretnego kontekstu społecznego. Znajomość reguł komunikacyjnych
· Zasady konwersacji rządzące dialogiem:
- Ilość – koniecznie trzeba przekazać innej osobie tyle informacji, ile potrzeba do zrozumienia wiadomości
- Jakość – trzeba mówić prawdę, chyba że żartujemy lub używamy sarkazmu
- Trafność – ważne jest, by obaj rozmówcy mówili na ten sam temat
- Sposób – ważna jest wymiana ról: słuchacza i mówiącego.
Przerywanie jest niegrzeczne
Rozwój emocjonalny:
Emocje w ciągu życia:
· Dzieci prawie natychmiast po urodzeniu wyrażają pewne podstawowe emocje, takie jak: zaciekawienie, radość, wstręt, niepokój
· Pod koniec 2 i w 3 roku życia pojawiają się emocje będące wynikiem porównywania siebie z wewnętrznymi standardami lub innymi ludźmi: duma, wstyd, zażenowanie, zawiść
· Najbardziej typowymi emocjami dzieci 4 i 5letnich są emocje społeczne: brak poczucia bezpieczeństwa, poczucie niższości, poniżenia, poczucie winy i zaufania
· W okresie adolescencji następuje wzrost emocji negatywnych: drażliwość, depresja, agresja. Pojawiają się uczucia patriotyczne i religijne.
· W okresie późnej dorosłości nastrój jest bardziej stabilny; przeżycia są mniej intensywne. Osoby starsze doświadczają mniej emocji negatywnych, niż młodsze.