Teoria zróżnicowanych powiązań E. H. Sutherlanda jest głęboko zakorzeniona w tradycji szkoły chicagowskiej, zarówno psychospołecznej (G.H. Mead, W.I. Thomas, F. Znaniecki) jak i socjologicznej (R.E. Park, E. W. Burgess).
Teorie zróżnicowanych powiązań są zwieńczeniem dorobku szkoły chicagowskiej w dziedzinie dewiacji społecznej.
Cechą wyróżniającą chicagowską szkołę ekologii społecznej jest raczej wspólna metoda badawcza, obszar zainteresowań oraz pewna, dość luźna perspektywa teoretyczna.
Jeśli idzie o konkretne hipotezy teoretyczne czy próby wyjaśniania zaobserwowanych zjawisk i zależności, jakie między nimi zachodzą, różnice stanowisk poszczególnych reprezentantów chicagowskiej szkoły ekologii społecznej są już na tyle duże, że nie wydaje się zasadne przypisywanie im wspólnej płaszczyzny teoretycznej. Badacze byli w większości ateoretyczni.
Cechy wspólne, uzasadniające operowanie terminem „teoria”:
Wspólny przedmiot zainteresowania przedstawicieli – organizm miejski.
W miarę zbliżona jest płaszczyzna wyjaśniania zaobserwowanych różnic w przestrzennym rozkładzie przestępczości i innych zjawisk patologii społecznej.
Perspektywa rozpatrywania dewiacji przez pryzmat procesów zachodzących w wielkich metropoliach jako odrębny kierunek badawczy.
Twórca chicagowskiej szkoły ekologii społecznej – Robert E. Park.
Społeczności ludzkie rządzą się tymi samymi prawami, co społeczności zwierząt, czy roślin.
Główne cechy społeczności: organizacja terytorialna, powiązanie z zajmowanym obszarem oraz trwałe więzy symbiotycznych zależności między jednostkami.
Koncepcja ta jest oparta na analogiach i metaforach wywodzących się z biologii.
Walka o przestrzeń i dostęp do światła znajduje swe odpowiedniki w środowisku ludzkim, w szczególności w miastach.
Walka, współpraca i konkurencja prowadzą do wytwarzania się w miastach specyficznej struktury przestrzennej, podobnie jak u zwierząt i roślin.
Walka o pozycje ekonomiczną – wiele analogii z walką o byt wśród zwierząt, opiera się na trzech generalnych zasadach ekologicznych:
Inwazja
Dominacja – walka roślin o dostęp do światła; taka struktura przestrzenna, która jest skutkiem walki ekonomicznej między różnymi grupami w ramach społeczności miejskiej. Mniej zaradni, słabsi spychani do gorszych dzielnic.
Sukcesja – np. przenoszenie się po pewnym czasie emigrantów ze stref przejściowych do lepszych dzielnic, ulokowanych bliżej peryferii miasta.
Prace Parka rozbudziły zainteresowania socjologów przestrzenną organizacją miast, zmianami funkcji poszczególnych dzielnic i obszarów. -> zagadnienia terytorialnego rozkładu przestępczości i innych form dewiacji.
Badania potwierdzające słuszność teorii Parka.
Stwierdził istnienie na terenie Chicago 5 stref, czyli obszarów wyraźnie różniących się składem mieszkańców, a także charakterem zabudowy i pełnionych funkcji. Strefy te, mające formę koncentrycznych kręgów, można by porównać do kształtu fali powstającej na wodzie po wrzuceniu kamienia.
Strefa 1 – wewnętrzna, centrum przemysłowo-handlowe
Strefa 2 – przejściowa, obszar, który zmienia się z dzielnicy mieszkaniowej na przemysłowo-handlową w związku z rozrastaniem się centrum
Strefa 3 – obszar mieszkań robotniczych, który zamieszkują główne ludzie opuszczający strefę przejściową
Strefa 4 – przedstawiciele warstw średnich
Strefa 5 – prywatne rezydencje o wysokim standardzie
Centralną rolę odgrywa strefa przejściowa, której występowanie uważano za nieuchronny skutek rozwoju metropolii i związanej z nim ekspansji przemysłu na tereny dzielnic przylegających do centrum.
Zmiana charakteru dzielnicy mieszkaniowej klasy robotniczej w strefę przejściową przed całkowitym zdominowaniem przez handel i przemysł miała następujące fazy:
Faza własności domów jednorodzinnych o ścisłych więzach łączących społeczność
Faza najmu, osłabienie wspólnoty sąsiedzkiej
Faza inwazji biznesu
Faza pokoi do wynajęcia
Faza napływu grup rasowych i narodowościowych o niskim statusie kulturowym przypisanym
Faza wkraczania przestępczości i występku
Faza chaosu społecznego
Faza, w której biznes i przemysł obejmują dzielnicę w całkowite posiadanie
Strefa przejściowa to strefa zamieszkana przez ludzi, którzy z takich, czy innych powodów przegrali walkę o byt (ekonomiczny) i dostali się do niej w drodze naturalnej selekcji.
Zwrócenie uwagi na obszary, na których w związku ze społeczną dezorganizacją nasila się przestępczość i inne formy dewiacji -> punkt wyjścia dalszych badań nad terytorialnym uwarunkowaniom zjawisk patologii społecznej.
Potwierdzenie istnienia koncentrycznych sfer w mieście, charakteryzujących się różnym nasileniem przestępczości i innych problemów społecznych.
Przestępczość w dzielnicach Chicago maleje wraz ze wzrostem ich odległości od centrum. Największe nasilenie przestępczości zaobserwowano w strefie przejściowej, która znamionował stan dezorganizacji społecznej i inne cechy: duża gęstość zabudowy, przeludnienie, relatywne ubóstwo, niedostateczne wyposażenie sanitarne, brak urządzeń rekreacyjnych, mieszany skład ludności.
Wysoki wskaźnik przestępczości w strefie przejściowej pozostawał zasadniczo bez zmian przez kilkadziesiąt lat mimo zmian składu etnicznego tych obszarów. To:
Podważało zasadność poglądów o szczególnej predyspozycji niektórych ras czy narodowości do przestępczości
Zmuszało do zastanowienia się nad tym, co sprawia, że na obszarach przejściowych przestępczość i inne formy dewiacji pozostają na wysokim poziomie mimo drastycznych zmian w składzie etnicznym ich mieszkańców.
Chicagowska szkoła ekologii społecznej nie reprezentowała jednolitego stanowiska, jeśli idzie o wyjaśnianie zaobserwowanych koncentracji przejawów patologii społecznej na pewnych obszarach metropolii.
Można jednak wyróżnić dwie orientacje:
Park, Burgess. Czynniki ekologiczne uważali za różne od kulturowych i do tych pierwszych przykładali większą wagę. Czynniki ekologiczne (środowiska fizycznego): zmiany sposobu mieszkania, zwiększanie się gęstości zaludnienia, ekspansja przemysłu, czyli to wszystko co charakteryzuje sytuację człowieka we współczesny mieście. Przestępczość jako wynik naturalnego procesu rozwoju miasta, a strefa przejściowa stanowi ostoję dla tych, którzy przegrali walkę o byt. Z jednej stronny żyjemy w darwinowskiej symbiozie, ale z drugiej toczy się bezlitosna walka o byt. Kryminogenność samego procesu rozwojowego miasta-organizmu; obszary przestępcze w sensie topograficznym z ich upośledzeniem ekonomicznym i specyficzną strukturą przestrzenną
Tu już środowisko społeczne i elementy kulturowe odgrywają główną rolę. Przyczyn przestępczości w dzielnicach przejściowych można tutaj upatrywać w osłabieniu kontroli społecznej, wynikającym z inwazji biznesu i przemysłu na te tereny. Wyjaśnienia w kategoriach transmisji kulturowej.
Pojęciem kluczowym do interpretacji analiz ekologicznych było pojęcie „dezorganizacji społecznej”. Tradycyjne formy zachowania zanikają, nieformalna kontrola społeczna na obszarach zdezorganizowanych słabnie -> wzrost podatności na dewiacyjne wzory postępowania.
Ewolucja poglądów chicagowskich ekologów na czynniki kulturowe (Shaw + McKay)
Oś schematu wyjaśniania: transmisja kulturowa
Dzieci żyjące w dzielnicach przestępczych są w większej mierze narażone na oddziaływanie różnorodnych, sprzecznych standardów i form zachowania niż na oddziaływanie jakiegoś jednego, spójnego i konformistycznego wzoru. Postawy i nawyki dziecka będą kształtowane w stopniu odpowiadającym zakresowi uczestnictwa w grupie o danym charakterze i identyfikacji z nią. (wpływ grupy konformistycznej, przestępczej lub obu naraz)
Fakt utrzymywania się wysokiego poziomu przestępczości na nie zmiennym poziomie przez kilkadziesiąt lat: znaczenie grupowania się przestępców na pewnych obszarach widać najwyraźniej, gdy spojrzy się na ten rezultat z perspektywy czasu (młodzi przestępcy mają kontakt z przestępcami-rówieśnikami i przestępcami starszymi -> przekazywanie tradycji przestępczych kolejnym generacjom w sposób podobny do przekazywania języka).
W dzielnicach przestępczych dominuje konformistyczny system wartości + konkurencyjnym dewiacyjny system wartości o dużej sile oddziaływania. W dzielnicach o niskim wskaźniku przestępczości nie ma konkurencyjnego systemu, lub nie jest on na tyle silny i rozpowszechniony.
Największą wagę przywiązywali do bliskich i osobistych kontaktów, do bezpośrednich relacji w ramach grup pierwotnych.
W pewnych obszarach postawy popierające i sankcjonujące przestępczość są wystarczające rozpowszechnione i na tyle silne, by wywierać decydujący wpływ na rozwój karier przestępczych. Są to obszary zamieszkane przez ludzi o niskim dochodzie, gdzie przestępczość rozwinęła się w formie tradycji społecznej będącej nieodłączną częścią życia społeczności lokalnej.
Nieletni przestępcy nie byli postrzegani jako osoby antyspołeczne lub nieprzystosowane. Z punktu widzenia wymagań i oczekiwań środowiska są oni doskonale przystosowani.
Chicagowscy ekologowie społeczni nie stworzyli jednej, spójnej koncepcji teoretycznej, dlatego trudno byłoby mówić o ekologicznej teorii dewiacji. Wypracowano jednak pewną wspólną płaszczyznę rozważań i wspólną siatkę pojęciową. Kluczowe pojęcia: dezorganizacja społeczna, konflikt kultur, transmisja tradycji.
Kierunek ekologii społecznej krytykowano za to, że
nie skupiał się stricte na problematyce ekologicznej, czyli na problematyce środowiska fizycznego;
nie sprecyzowali wyraźnie hipotetycznego kierunku zależności między przestępczością a warunkami ekologicznymi (nie do końca zdecydowani, czy to określone czynniki środowiska fizycznego powodują przestępczość, czy raczej dane warunki ekologiczne skupiają przestępczość nijako przyciągając ją.) W wielu analizach niesłusznie utożsamiano miejsce koncentrowania się przestępczości z miejscem zamieszkania przestępców.
Wzór chicagowski nie znajduje potwierdzenia w odmiennych od amerykańskich warunkach społecznych i kulturowych
Największa polemika dotyczyła jednak podstawowej kategorii eksplanacyjnej: pojęcia dezorganizacji społecznej. Zakładali, że obszary przestępcze cechuje stan społecznej dezorganizacji. Toteż oskarżono ich o bezpodstawne wprowadzanie sądów wartościujących, przeciwstawianie stanu społecznej dezorganizacji stanowi wyidealizowanej organizacji.
Chicagowscy utożsamiali zmienne zależne z niezależnymi. O stanie dezorganizacji wnoszono bowiem na podstawie rozmiarów przestępczości, samobójstw, włóczęgostwa, prostytucji, chorób psychicznych, alkoholizmu, narkomanii… te zaś zmienne wchodziły w skład roboczych definicji dezorganizacji społecznej.
Chicagowscy ekologowie społeczni wykazali, w jaki sposób struktura przestrzenna miasta może wpływać na zróżnicowane nasileni dewiacji. Ustalili też, że raz wykształcone dzielnice przestępcze pozostają siedliskiem występku przez bardzo długo okres czasu, bez względu na przemiany w składzie ich mieszkańców, a nawet w warunkach środowiska fizycznego.
Zastanawiająca trwałość tradycji dewiacyjnych na pewnych obszarach stała się wyzwaniem intelektualnym podjętym przez Sellina i Sutherlanda, co doprowadziło do teoretycznych uogólnień w postaci teorii konfliktu kultur i teorii zróżnicowanych powiązań.
Pomost pomiędzy ustaleniami chicagowskich badaczy problemów społecznych a teorią zróżnicowanych powiązań Sutherlanda.
Teoria ta jest raczej pewną propozycją rozpatrywania zjawisk dewiacji, pewien punkt widzenia, dość luźny nie tylko w sensie formalnym, lecz również i ideowym.
Integralną część koncepcji Sellina stanowią postulaty metodologiczne sformułowane w „Culture conflict and crime”
Ostre przeciwstawianie się traktowaniu norm prawnokarnych jako jedynej jednostki analizy w kryminologii lub w socjologii przestępczości. Chociaż przyznanie, że normy prawne są zasadniczym instrumentem wymuszania konformizmu i fakt ten wyróżnia je poniekąd spośród innych norm zachowania.
„Wczorajsze przestępstwa mogą być dziś zachowaniami legalnymi, a to, co stanowi przestępstwo w jednym kraju, może być zachowaniem zgodnym z prawem w innym.” -> to upoważnia do zasadnego przewidywania, że wszystko, czego ustawodawstwo danego kraju w danej chwili zabrania, będzie dozwolone w jakimś czasie w przyszłości, jeśli nie założymy całkowitej stagnacji społecznej, a taka, jak dotąd, nie jest znana historykom.
Przyjmowanie kodeksowych definicji przestępstw za jednostkę analizy socjologicznej za sprzeczne z fundamentalnymi kryteriami nauki. Badacz problemów społecznych musi mieć pełną swobodę w zakreślaniu swego obszaru badawczego. Sellin chciał dążyć do tego, aby uczynić z socjologii przestępczości nauki w pełnym tego słowa w znaczeniu, a więc zdolnej do wykrywania praw o charakterze uniwersalnym, zamiast nauki zorientowanej na rozwiązywanie konkretnych problemów.
Podstawową jednostką analizy w socjologii przestępczości winna być norma zachowania.
Z punktu widzenia grupy od której należy jednostka, istnieją normalne = właściwe i nienormalne=niewłaściwe sposoby reakcji, czyli normy uzależnione od społecznych wartości grupy je stanowiącej. Normy zachowania istnieją wszędzie tam, gdzie istnieją grupy społeczne.
Sellin uważał, że socjologia przestępczości i kryminologia powinny zajmować się nie tyle pewnym dość sztucznie wyodrębnionym wycinkiem norm społecznych (zachowania uznane za przestępstwa), ile generalnym problemem norm zachowania, w tym także kwestią czynników prowadzących do naruszania norm.
Norma zachowania – pewne sytuacje życiowe są na tyle powtarzalne i tak społecznie zdefiniowane, że wymagają od jednostki, która się z nimi styka, określonych reakcji, Z sytuacjami są związane normy, które określają, jakie reakcje jednostki są aprobowane lub nie przez grupę normatywną. Społeczne postawy tej grupy wobec określonych sposobów zachowania w pewnych okolicznościach krystalizują się w normę, której naruszenie wywołuje reakcję grupy.
Punktem wyjścia analizy zachowań odbiegających od oczekiwań zbiorowych było ustalenie norm obowiązujących w danej grupie. Jednak normy postępowania różnią się zacznie zarówno regulowaną sferą aktywności, jak i powszechnością obowiązywania oraz wagą spraw, których dotyczą. Rozmaita jest więc istotność i waga norm zachowania.
O istotności normy, a więc też o istotności związanej z tą normą wartości, możemy wywnioskować na podstawie surowości sankcji, jakie są przewidziane w wypadku jej naruszenia.
Sanka tworzy barierę przeciwko naruszaniu normy. Jeśli ta bariera jest słaba, oznacza to, że grupa normatywna nie przejawia specjalnego oporu przeciwko naruszaniu normy. Normę możemy więc traktować jako wykrystalizowany opór ze strony grupy. Grupa wyposaża normę w wewnętrzną cechę słabości lub siły, która można mierzyć w stopniach odpowiadających temu, co grupa uważa za surowość sankcji. Wewnętrzną siłę normy możemy nazwać potencjałem oporu.
Stosowanie sankcji wobec człowieka, który narusza normę:
Funkcja integrująca zbiorowość
Proces selekcji i segregacji: informuje niejako kto jest a kto członkiem zbiorowości
Akcentuje wagę tych norm i wartości, wokół których jest zorganizowana dana grupa: uświadamia lub przypomina członkom, czego należy się trzymać i jakich reguł postępowania trzeba przestrzegać aby pozostać członkiem zbiorowości.
Wyznacza to przestrzenne granice danej zbiorowości, zakres jej jurysdykcji
Opór grupy przeciwko naruszaniu normy powinien być także uświadamiany i odczuwany przez jednostkę.
Norma, by mogła skutecznie kontrolować zachowanie jednostki, musi stać się częścią jej osobowości. Jeśli jednostka nie posiada informacji o normie lub nie jest w stanie jej odczuwać, jej zachowaniu brak będzie znaczenia moralnego bez względu na to, jak istotna jest dana norma dla grupy.
Subiektywne postrzeganie oporu grupy przeciwko naruszeniu normy zachowania:
Brak oporu ze strony grupy – jeśli norma nie stanowi elementu osobowości jednostki, to nie odczuwa ona oporu ze strony grupy (możliwe gdy jednostka nie jest w stanie odebrać właściwie znaczenia normy; jednostka zinternalizowała system normatywny w którym nie ma danej normy; osobowość jednostki jest kształtowana przez grupę która inaczej definiuje pewne sytuacje życiowe niż grupa oceniająca dane zachowanie); jeśli jednostka narusza normę przypadkowo, to nie odczuwa oporu ze strony grupy
Zredukowany opór ze strony grupy – jeśli konflikt norm stanowi element osobowości jednostki, to odczuwa ona zredukowany opór ze strony grupy. (osoba zinternalizowała daną normę, lecz jednocześnie przyswoiła inną normę, która odmiennie definiuje reakcję na dane zachowanie)
Całkowity opór ze strony grupy – przyswoiwszy sobie tylko jedną normę odnoszącą się do danej sytuacji, to naruszając ją odczuwa całkowity opór ze strony grupy
Społeczeństwo jako konglomerat różnorodnych kultur, grup i społeczności hołdujących odmiennym wartościom i przestrzegających innych norm postępowania.
Konflikt kultur jest naturalnym skutkiem zróżnicowania społecznego, a więc istnienia nieskończonej liczby grup społecznych, z których każda ma swoje własne definicje sytuacji życiowych, własne interpretacje zależności społecznych, własną nieznajomość wartości społecznych innych grup lub błędne rozumienie tych wartości.
W jednej grupie, to co jest traktowane jako zachowanie dewiacyjne, w innej grupie o innej kulturze może być tolerowanym lub nawet zalecanym sposobem postępowania.
Społeczeństwo składa się z samych podkultur: etnicznych, terytorialnych, warstwowych, pokoleniowych.
Każda grupa społeczna ma pewien zakres odrębności aksjonormatywnej. Dochodzi więc do kolizji między kodeksami postępowania rozmaitych grup. Konflikt norm ma miejsce wówczas, gdy odmienne reguły zachowania kierują różnymi sytuacjami życiowymi. Normy zachowania rodziny przewidują jeden typ reakcji na daną sytuację, podczas gdy normy rówieśnicze dokładnie przeciwstawną.
W koncepcji konfliktu kultur zakłada się bardzo duży stopień zróżnicowania kulturowego, zarówno między społeczeństwami, jak i w obrębie jednego społeczeństwa. -> to rodzi nieuchronny konflikt wartości i norm postępowania, który wywołuje zachowania dewiacyjne.
Nakładanie się różnorodnych kultur, odmiennych standardów ocen, rozmaitych norm i wartości prowadzi do chaosu i dezorientacji aksjonormatywnej. Odnosi się to do jednostek i do grup: konflikt wewnętrzny jednostki i konflikt zewnętrzny (wynikający ze zderzania się odmiennych lub sprzecznych systemów normatywnych).
Wewnętrzny konflikt kultur rozgrywający się w psychice jednostki, ma miejsce wówczas, gdy jednostka przyswaja normy zachowań pochodzące z różnych źródeł, których wartości i normy zachowania pozostają ze sobą w sprzeczności. W sytuacji swoistego chaosu normatywnego człowiek czuje się zagubiony, brak mu jednoznacznych życiowych drogowskazów, a to prowadzi do osłabienia siły oddziaływania każdego z konkurencyjnych systemów normatywnych. Gdy jednostka nie czuje się silnie związana z żadnym z systemów wzrasta jej podatność na zachowania dewiacyjne. Np. imigranci lub osoby z oddalonych terenów wiejskich migrujący do miast. Ich dotychczasowy system normatywny ulega stopniowej erozji, nowe zaś wymogi kulturowe nie są jeszcze wystarczająco zinternalizowane.
Zewnętrzny konflikt kultur, a więc ten o charakterze grupowym, ma miejsce w sytuacji zderzenia się odmiennych kodeksów kulturowych. Trzy sytuacje gdy tak się dzieje:
Gdy odmienne kodeksy kulturowe zderzają się na granicy sąsiadujących ze sobą obszarów kulturowych -> usytuowanie na terenie rolniczym ośrodka przemysłowego, wokół którego osiedla się dużo ludności napływowej
Gdy zasady obowiązujące w jednej grupie kulturowej są przenoszone do innej grupy -> stosowanie przemocą ustawodawstwa europejskiego w koloniach z tubylcami którzy mają je w dupie.
Gdy członkowie jednej grupy kulturowej migrują na obszar zamieszkany przez inną grupę. -> przybysze w mniejszości i tubylcy
Całkowicie atomistyczny, a więc odbiegający od rzeczywistości obraz społeczeństwa (że niby z samych podkultur, nie można doszukać się kultury wyraźnie dominującej), zakładanie nadmiernego relatywizmu moralnego. Tymczasem w każdym współczesnym społeczeństwie panuje zgoda co do podstawowych wartości. Społeczeństwa są o wiele bardziej homogeniczne pod względem aksjologicznym.
Bałagan pojęciowy np. utożsamiane z kulturą wszystkiego, co jest społeczne, oraz nieumiejętność odseparowania elementów strukturalnych od kulturowych. (element strukturalny: proces różnicowania się społeczeństw jest tu równoznaczny z konfliktem kultur).
Wątpliwa teza, że każdy konflikt kultur prowadzi do dewiacji. Lepiej wypada tu Sutherland: przyczyną zachowań dewiacyjnych nie jest każdy konflikt kultur, ale jedynie konflikt związany z wartościami chronionymi przez prawo.
Ciężko zastosować tą teorię do zhomogenizowanych, wysoko uprzemysłowionych, zurbanizowanych, współczesnych społeczeństw. Chociaż może nadal występować konflikt kultur: zderzenie się norm obyczajowości wiejskiej z przepisami prawa. Większe są możliwości zastosowania tej teorii w rozwijających się krajach Trzeciego Świata (nadal zjawiska żywiołowej migracji, urbanizacji, industrializacji, różnorodność etniczna, normy plemienne a cywilizowane prawa).
Zwieńczenie i synteza teoretycznego dorobku szkoły chicagowskiej. Pomogła w kształtowaniu się socjologicznego podejścia do problematyki przestępczości i innych form dewiacji.
Przez wiele lat była punktem odniesienia w rozważaniach teoretycznych i pracach badawczych poświęconych uwarunkowaniom zachowań dewiacyjnych.
Teza: zachowanie przestępcze to zachowanie wyuczone.
Sutherland stworzył również koncepcję przestępczości białych kołnierzyków.
Zachowanie przestępcze jest wyuczone
Czyli jako takie nie jest wrodzone, a jednostka nie wyszkolona w przestępczości nie może wymyślić zachowania przestępczego
Wyższość wpływów środowiskowych nad cechami wrodzonymi lub dziedzicznymi
Człowiek nie ma żadnych wrodzonych predyspozycji do zachowań nonkonformistycznych.
Zachowanie przestępcze różni się od zachowania zgodne z prawem normami stosowanymi do jego oceny, lecz nie zasadami rządzącymi procesem, który leży u jego podstaw.
Zachowania konformistyczne i nonkonformistyczne są przyswajane w toku socjalizacji. Człowiek nie rodzi się z określonym repertuarem zachowań, lecz uczy się ich dopiero z czasem.
Brak jest jakichkolwiek immanentnych różnić między zachowaniem konformistycznym i dewiacyjnym. Z behawioralnego punktu widzenia należą one do tej samej klasy – do klasy działań. Ich zróżnicowanie jest skutkiem odmiennych społecznych ocen i kwalifikacji, jest więc czymś wtórnym i zmiennym.
Wynikiem inwencji jednostki mogą być jedynie: przestępstwa psychotyków, pewne szczególne przypadki kleptomanii i inne czyny o charakterze kompulsywnym.
Uczenie się zachowania przestępczego następuje w toku interakcji z innymi osobami w procesie komunikowania się.
Komunikacja jest pod wieloma względami zwerbalizowania, ale obejmuje również komunikacje przez gesty.
Cooley – jaźń człowieka, jego wyobrażenie o sobie, jego potrzeby i wartości tworzą się w procesie interakcji ze społeczeństwem. Jaźń jest przez społeczeństwo tworzona, lecz równocześnie sama je współtworzy. Społeczeństwo zostaje zinternalizowane w jaźni jednostki, stając się jej częścią. Interakcje między jednostkami tworzą społeczeństwo.
To w ramach grup pierwotnych tworzy się jaźń, osobowość, wartości, idee człowieka i jego stosunek do otaczającego świata. Ale jest tak, że jednostka jest tworzona przez społeczeństwo i ona także je tworzy.
Skoro jaźń tworzy się w toku interakcji ze społeczeństwem w procesie wymiany informacji, to także repertuar zachowań, w tym tych przestępczych jest przyswajany w analogiczny sposób.
Zasadnicza część procesu uczenia się zachowania przestępczego odbywa się w obrębie grup pierwotnych
Środki masowego przekazu odgrywają stosunkowo nieistotną rolę w tworzeniu zachowań przestępczych.
Grupy pierwotne – rodzina, grupa rówieśnicza i sąsiedzka -> główna rola w socjalizacji -> główne źródło przekazu wzorów zachowań
Nieosobowe środki oddziaływania wywierają pewien wpływ, lecz są istotne głównie dlatego, że determinują podatność na wzory zachowania przestępczego prezentowane w kontaktach osobistych.
Uczenie się zachowania przestępczego obejmuje zarówno techniki popełniania przestępstw – czasami skomplikowane, czasami zaś bardzo proste – jak i konkretne kierunki motywacji, dążeń, racjonalizacji i postaw.
Jakkolwiek do popełnienia niektórych przestępstw potrzebne są duże umiejętności, które można posiąść jedynie przez terminowanie u zawodowego przestępcy (kieszonkowcy), to z reguły techniki przestępcze są znane ogólnie, bądź też są znane pewnej szerokiej grupie ludzi wykonujących dany zawód (księgowi i defraudacje).
Dlatego uczenie się zachowań przestępczych obejmuje przede wszystkim nabywanie nonkonformistycznych postaw, motywacji, dążeń i racjonalizacji. (to + techniki działania = przestępczy wzór zachowania)
Uczenie się konkretnych kierunków motywacji i dążeń jest wynikiem takiego sposobu definiowania norm prawnych, który sprzyja bądź nie sprzyja naruszaniu ich.
W pewnych społecznościach jednostka przebywa wśród osób, które zawsze definiują normy prawne jako wymagające przestrzegania, w innych wśród osób definiujących normy prawne w sposób sprzyjający naruszaniu ich. Zazwyczaj jednak jest to przemieszane -> konflikt kultur związany z normami prawnymi
Konflikt kultur jest kryminogenny przede wszystkim wówczas, gdy jest związany z wartościami chronionymi przez prawo.
Różnice kultur występują w odniesieniu do wielu wartości i są ogólnie uważane za pożądane. Występują też w odniesieniu do wartości chronionych przez prawo i w tym wypadku są ogólnie uważane za niepożądane. Kultura przestępcza jest równie oczywista co kultura postępowania zgodnie z prawem. (więźniowie twierdzą, że nie są gorsi od innych, którzy nie siedzą)
Trzy typy kultur jeśli chodzi o stosunek do prawa: kultura całkowicie przestępcza (plemiona w Indiach), kultura konfliktowa, kultura całkowicie nie przestępcza (sekta hutterowców). W dwóch skrajnych typach mamy do czynienia z konfliktem kultur, ma on charakter zewnętrzny – międzygrupowy. Normy postępowania obowiązujące w tych społecznościach pozostają w sprzeczności z normami obowiązującymi w całym społeczeństwie. W obrębie tych wyizolowanych społeczności system wzorów zachowań pozostaje jednak homogeniczny. W sytuacjach tego rodzaju nie występują powiązania zróżnicowane.
Powiązania różnicują się wówczas, gdy w danej społeczności istnieje co najmniej dualizm wzorów zachowań. Zróżnicowane powiązania są bowiem odbiciem konfliktu kultur w wymiarze jednostki. Im bardziej sprzeczne są wzory kulturowe, tym trudniej przewidzieć zachowanie konkretnej jednostki.
Kultura przestępcza w teorii zróżnicowanych powiązań jest rozumiana szeroko. Nie lokuje się ona bynajmniej na marginesie kultury postępowania zgodnego z prawem, lecz tworzy konkurencyjny system norm, postaw i zachowań.
Jednostka staje się przestępcą wskutek nadwyżki definicji sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszania prawa.
Jest to istota zróżnicowanych powiązań.
Mówi to o wzajemnym oddziaływaniu powiązań przestępczych i nie przestępczych.
Ludzie stają się przestępcami w skutek kontaktu z wzorami przestępczymi oraz wskutek braku kontaktu z wzorami nie przestępczymi.
Każdy nieuchronnie przyswaja sobie kulturę swojego środowiska, pod warunkiem, że inne wzory nie pozostają w konflikcie.
Powiązania, które są neutralne, jeśli chodzi o przestępczość, mają znikomy wpływ na tworzenie się zachowań przestępczych albo nie mają żadnego wpływu.
Mówi to o konkretnym procesie wskutek którego jednostka staje się przestępcą (chodzi o wykształcenie się postawy nonkonformistycznej wobec norm prawnych i przyswajanie dewiacyjnych motywacji). Dochodzi do tego wówczas, gdy wpływ przestępczych wzorów zachowań jest większy niż wpływ zachowań nie przestępczych, czyli gdy wykształca się nadwyżka wzorów przestępczych.
Zróżnicowane powiązania mogą się różnić częstotliwością, czasem trwania, uprzedniością i intensywnością.
Powiązania z zachowaniami przestępczymi i powiązania z zachowaniami nie przestępczymi mogą się pod tym względem różnić.
Uprzedniość jest istotna dlatego, że zachowanie zgodne z prawem rozwinięte we wczesnym dzieciństwie może trwać przez całe życie., tak samo zachowanie przestępcze.
Intensywność wiąże się z takimi czynnikami, jak prestiż źródła wzoru przestępczego/nie przestępczego i reakcją emocjonalną odnoszącą się do powiązań
4 wymiary powiązań: częstotliwość, czas trwania, uprzedniość, intensywność. Zmienne te warunkują przyswajanie określonego typu wzoru zachowań.
O wykształceniu się nadwyżki, a tym samym nonkonformistycznej postawy wobec prawa oraz motywacji dewiacyjnych, decyduje subiektywnie postrzegana doniosłość danego typu powiązań.
Doniosłość ta zależy od 4 czynników: częstotliwości kontaktu z danym rodzajem wzorów; od czasu trwania kontaktu z danym rodzajem wzorów; od uprzedniości kontaktu z danym rodzajem wzorów; od intensywności kontaktu z danym rodzajem wzorów; częściej, dłużej, wcześniej, intensywniej = większe prawdopodobieństwo wykształcenia się nadwyżki tych wzorów.
Proces uczenia się zachowania przestępczego przez powiązania z wzorami zachowań przestępczych i nie przestępczych obejmuje te same mechanizmy, co każde inne uczenie się.
Oznacza to, że uczenie się zachowań przestępczych nie ogranicza się do naśladownictwa. (np. osoba nakłoniona do przestępstwa uczy się go przez powiązania, ale nie jest to naśladownictwo!)
Z teorii nie dowiadujemy się jednak, jakie w istocie mechanizmy wchodzą w grę w procesie przyswajania zachowań przestępczych, nie wiemy też jakim zasadom podporządkowane jest uczenie się zachowań przestępczych
W psychologii uczenia się istnieją dwie główne szkoły, jeśli idzie o pdst mechanizm uczenia się – warunkowanie.
Pierwsza: mechanizm warunkowania klasycznego Pawłowa (bodziec poprzedza reakcję)
Druga: mechanizm warunkowania instrumentalnego (bodziec następuje po reakcji)
Chociaż zachowanie przestępcze jest wyrazem ogólnych potrzeb i wartości, nie można go nimi wyjaśnić, gdyż zachowanie nie przestępcze jest wyrazem takich samych potrzeb i wartości.
Złodzieje kradną by zdobyć pieniądze i pracownicy zapierdalają by zdobyć pieniądze.
Zasada przyjemności, dążenie do osiągnięcia statusu społecznego, motywy finansowe, frustracja -> wyjaśniają zarówno zachowania zgodne z prawem, jak i zachowania przestępcze.
Nie można wyjaśniać zjawiska przestępczości w kategoriach motywacyjnych, ponieważ zachowanie konformistyczne wypływa a analogicznych motywów. Żaden czynnik, którego skutkiem jest w tym stopniu zachowanie konformistyczne, co dewiacyjne, nie może być uznany za przyczynę dewiacji.
Inna treść wzorów doprowadza do zachowań konformistycznych, inna zaś do zachowań przestępczych. Sam proces uczenia się, nie różnicuje przestępców od osób przestrzegających prawa. Różna jest natomiast treść wzorów zachowań przyswajanych w tym procesie.
Chęć rozładowania frustracji może powodować zachowania przestępcze. Jednak frustracja sama przez się nie jest wystraczającą przyczyną przestępczości, ponieważ może być rozładowana także w sposób konformistyczny, nierzadko wysoko nagradzany przez społeczeństwo.
Money motive=chęć zdobycia pieniędzy może być powodem dokonywania kradzieży, jednak sama ona nie może być uznawana za wystarczającą przyczynę przestępstwa, większość ludzi bowiem zdobywa pieniądze w sposób instytucjonalnie aprobowany.
Nawet w sytuacji, w której możliwość realizacji kulturowo wyznaczonych celów w sposób konformistyczny jest znacznie ograniczona, sięgnięcie po innowacyjne środki będzie uzależnione od uprzedniego przyswojenia sobie nonkonformistycznych wzorów zachowań. Jednostka wychowana w atmosferze całkowitego podporządkowania normom instytucjonalnym zrezygnuje bowiem z osiągnięcia wyższego statusu społecznego, chcąc się przede wszystkim stosować do wyuczonych norm i wzorów zachowań.
Zazwyczaj rozpatruje się negatywną stronę procesu zróżnicowanych powiązań, choć dla autora równie istotna była pozytywna strona tego procesu – wzajemne oddziaływanie powiązań przestępczych i nie przestępczych.
Przerywana linia wzdłuż wykresu: odpowiedniość lub symetryczność procesu zróżnicowanych powiązań. Zmienne, przez które przebiega są wynikiem wzajemnych relacji procesu powiązań przestępczych i nie przestępczych.
Linie pionowe – wyróżnienie rodzajów zmiennych, jakie występują w teorii Sutherlanda. 4 grupy:
Społeczne zmienne niezależne
Psychologiczne zmienne niezależne
Pośredniczące zmienne teoretyczne nieobserwowalne i introspekcyjne
Zmienne zależne odnoszące się do sfery zachowań
Każdej ze zmiennej, tam gdzie było to możliwe, przyporządkowano twierdzenie. (cyferki)
Strzałki oznaczają kierunek zależności
Model społeczeństwa
Zarzucano, że Sutherland zakłada taki model społeczeństwa, w którym panuje całkowita zgoda co do podstawowych wartości i celów kulturowych.
Na zarzuty, że jego teoria nie wyjaśnia genezy przestępczości, Sutherland odpowiedział, że przestępczość bierze się stąd, że na określonym etapie rozwoju społecznego pewne czyny dotąd dozwolone zostają uznane za przestępstwa.
Krytykował ustawodawstwo zmierzające do nadania nieuczciwej reklamie i innym nadużyciom handlowym charakteru przekroczeń przepisów administracyjnych, a nie przestępstw pospolitych, by uchronić biznesmenów od przestępczej stygmatyzacji. Mówił, wtem, że nie należy oczekiwać od niższych warstw społeczno-ekonomicznych dłuższego szacunku dla prawa.
Proces powstawania i egzekwowania prawa -> u jego podstaw leży konflikt grup interesów, nierównomierny podział władzy/bogactwa/wpływów. „Pewna grupa ludzi odczuwa, że jednej z jej wartości może zagrażać zachowanie innych grup. Jeżeli grupa ta ma wpływy polityczne, a wartość jest istotna i zagrożenie poważne, jej członkowie doprowadzają do wydania odpowiedniej ustawy, zapewniając sobie współpracę organów państwa na rzecz ochrony tej wartości. Prawo jest środkiem wykorzystywanym przez jedną stronę konfliktu przeciwko stronie drugiej”.
Osobowość a środowisko społeczne
W teorii osobowość jednostki wydaje się elementem biernym, niejako reaktywnym.
Według Wienberg’a pasywna koncepcja osobowości Sutherlanda wynika z przejęcia nieuprawnionych założeń:
Źródłem zachowania przestępczego są dostępne wzory kulturowe będące czymś zewnętrznym
Jednostka przyswaja motywy przestępcze pod wpływem trwałego kontaktu z wzorami zachowań przestępczych, nie zaś w wyniku realizacji swych ogólnych potrzeb
Teoria tłumaczy zachowanie jednostki, która stałą się przestępcą, nie zaś jednostki przestrzegającej prawa
Teoria implikuje bezpośrednią relację między motywami przestępczymi a zachowaniem przestępczym
Konsekwencją przyjęcia pasywnej koncepcji osobowości jest uznanie, że jednostka jest pozbawiona możliwości wyboru między konformistycznymi i dewiacyjnymi wzorami zachowań. Uczenie się staje się wyłącznie funkcją zróżnicowanego kontaktu z konformistycznymi lub dewiacyjnymi wzorami kulturowymi (lub zróżnicowanego narażenia na ich oddziaływanie).
Jednak nie jest to teoria psychologiczna, a socjologiczna. Ma na celu przede wszystkim wyjaśnienie różnić w poziomie dewiacji między całymi zbiorowościami. W teoriach dewiacji o rodowodzie socjologicznym osobowość jednostki, jej indywidualne potrzeby i motywacji siłą rzeczy znajdują się na drugim planie lub są całkowicie pomijane.
Charakter uczenia się
Z teorii nie wynika jakie zasady i mechanizmy uczenia się wchodzą w grę w procesie przyswajania zachowań przestępczych.
Teoria zróżnicowanych powiązań była modyfikowana i krytykowana głównie przez behawiorystów – charakter wzmocnienia jaki zakłada teoria ?
Sutherland przypisywał duże znaczenie częstotliwości i czasowi trwania powiązań danego rodzaju, lecz zdawał się traktować te zmienne jako czynniki posiłkowe, nie zaś jako jedyne czynniki wzmacniające.
Dla niego intensywność powiązań -> nie oznaczała intensywności kojarzenia zapamiętywanego materiału, lecz emocjonalny stosunek do źródła prezentującego dany wzór zachowań (np. prestiż tego źródła). Oznacza to, że w wypadku określonych powiązań przyswajanie pewnych wzorów będzie nagradzane (czynnik wzmacniający), czyli wzmacniane.
Zarzut, że teoria nie przewiduje żadnego innego wzmocnienia poza tym, które jest składnikiem procesu interakcji. Argumentacja krytyków: realizacja pewnych wartości może stanowić nagrodę niezależnie od aktualnej reakcji ludzi, z którymi jednostka styka się w procesie interakcji. Kontakt interakcyjny nie jest konieczny do tego, by wyuczyć się zachowania prowadzącego do ich realizacji. Akt kradzieży jest wzmacniany sam przez się, niezależnie od tego czy otoczenie wie o nim czy nie. Powiązania ze wzorami zachowań przestępczych nie są niezbędne do uczenia się zachowań przestępczych, ponieważ jednostka może się tych zachowań wyuczyć sama.
Behawioryści utożsamiają uczenie się zachowania z samym zachowaniem. Pod wpływem pojawiających się bodźców tendencja do pojawiania się danego zachowania może się utrwalić lub zmniejszać. Najpierw pojawia się zachowanie a potem jest ono wzmacniane lub wygaszane. Zainteresowania behawiorystów znajdują się więc tam, gdzie kończy się proces naszkicowany w teorii zróżnicowanych powiązań, tzn. w momencie pierwszego zachowania – przestępczego.
U Sutherlanda wzmocnienia środowiskowe odnoszą się do fazy nabywania wzorów zachowań, nie zaś do fazy ujawniania już wyuczonych zachowań.
Teoria Sutherlanda odnosi się do fazy, w której nie doszło jeszcze do zachowania przestępczego i w której dopiero odbywa się proces przyswajania nonkonformistycznych wzorów zachowania, to – przy założeniu, że do uczenia się konieczne jest wzmocnienie – w tej fazie czynniki wzmacniające będą pochodziły przede wszystkim z otoczenia.
Przyczyny utrwalania się już ujawnionego zachowania dewiacyjnego – tutaj czynnikiem wzmacniającym może być wynikająca korzyść z danego zachowania, niezależnie od bezpośredniego kontekstu interakcyjnego.
BANDURA - Najbliższa teorii zróżnicowanych powiązań wydaje się teoria psychologiczna o społecznym uczeniu się. (w analizie zachowań agresywnych w kategoriach społecznego uczenia się wyróżniono tu: uczenie się bezpośrednie=uczestniczące, uczenie się pośrednie=obserwacyjne).
Obserwacyjne, czyli: jednostka obserwując agresywne zachowania innych i reakcje jakie zachowania te powodują, uczy się agresji, choć sama jeszcze nie zachowuje się agresywnie.
uczenie się zachodzi tez poprzez obserwowanie zachowań innych. Ten sposób uczenia się możemy nazwać modelowaniem lub naśladownictwem. (widzimy to np. w okresie dziecięcym)
uczenie się przez obserwowanie to proces 4 etapowy: skierowanie uwagi na kluczowe elementy tego, czego ma się nauczyć; musi zapamiętać dane zachowanie; musi umieć powtórzyć dane zachowanie lub wykonać je; motywacja i chęć powtórzenia danego zachowania.
zachowanie agresywne to wyuczony sposób zachowywania się, a głównym czynnikiem pobudzającym do uczenia się go, są kontakty społeczne, obserwacja, naśladownictwo otoczenia.
Zachowania, które utrwaliły się, musiały być uprzednio wielokrotnie wzmacniane: bezpośrednio (gdy nagroda dotyczyć samego uczącego się) i pośrednio (wzmocnienie odnosi się do zachowania innych osób, które są niejako wzorem dla uczącego się).
Utrwalone zachowania agresywne mogą być także likwidowane drogą uczenia, poprzez odnawianie nagrody i konsekwentne karanie
Zakres zastosowania
White collars stanowią jedną z wielu grup dewiantów, co do których podnoszono, iż nie odnosi się do nich teoria zróżnicowanych powiązań. Tak samo jak do osób działających pod wpływem afektu, stresu, presji sytuacyjnej, sprawców przestępstw irracjonalnych, przypadkowych i kompulsywnych.
Nie ma pełnej uniwersalności koncepcji. Teoria Sutherlanda nie jest w stanie wyjaśnić każdego rodzaju dewiacji.
Teoria nie może mieć zastosowania do dewiantów nieintencjonalnych, zakłada się w niej bowiem wyraźnie uświadomione nonkonformistyczne motywacje. Tak też odpadają zaburzeni psychicznie i nieumyślni.
Teoria zakrawa na truizm, ponieważ o tyle, o ile każde zachowanie jest wyuczone, lub przynajmniej pozostaje pod wpływem uczenia się, przestępstwo także musi być wyuczone. Skoro ta część koncepcji jest niepodważalna, to tą teorię można by traktować jako pewną zasadę naczelną, a nie jako jedną z konkurencyjnych koncepcji dewiacji. Dlatego też próbowano zawęzić zakres jej zastosowania: do koncepcji odnoszącej się do przestępstw będących wynikiem uprzedniej socjalizacji w środowisku dewiacyjnym. Wyszło to z założenia, że koncepcja Sutherlanda znajduje przede wszystkim zastosowanie do przestępczości socjalizacyjnej, czyli takiej która jest wynikiem przyswojenia sobie technik, motywacji i postaw przestępczych.
Ale ale! Nie wydaje się możliwe, żeby jednostka w procesie socjalizacji przyswajała sobie tylko konformistyczne lub tylko dewiacyjne normy i wartości. W procesie socjalizacji zawsze są przekazywane różnorodne wzory kulturowe. A w bonusie nie ma takiego przestępstwa, którego mogłaby się dopuścić wyłącznie jednostka wychowana w środowisku dewiacyjnym. (ha i o to chodziło ziomkowi gdy pisał o powiązaniach z przestępczymi wzorami a nie osobami!)
Jeśli więc zawęzi się teorię tak, by wyjaśniała jedynie przestępczość będąca wynikiem socjalizacji w środowisku dewiacyjnym, to niezależnie od możliwości jej testowania można będzie formułować konkretne hipotezy predykcyjne. Zwiększy się tym samym możliwości jej operacjonalizacji.
Skoro proces uczenia się zachowań przestępczych obejmuje te same mechanizmy, które wchodzą w grę w wypadku każdego innego uczenia się, to zapewne znajdują się wśród nich mechanizmy generalizacji i różnicowania.
Generalizacja – jeśli jednostka przyswoiła sobie postawę nonkonformistyczną wobec norm prawnych, to – zgodnie z zasadami teorii uczenia się – można oczekiwać, że postawa ta zgeneralizuje się także na inne normy zachowania.
Różnicowanie – ludzie w niektórych przypadkach dość precyzyjnie różnicują swoje postawy wobec danej klasy norm społecznych. Czyli: osoba która notorycznie narusza przepisy ruchu drogowego zachowuje legislacyjną postawę wobec innych norm prawnych.
Pojęcie przestępstwa obejmowało naruszenie norm pociągających za sobą sankcje ze strony państwa (prawo karne, cywilne, administracyjne).
Możliwość naukowej analizy zachowania przestępczego jest analogiczna do możliwości naukowej analizy każdego innego zachowania.
Siatka pojęciowa
Sutherland nie zdefiniował podstawowych pojęć swojej koncepcji: nadwyżki, normy prawne, uprzedniość, istotność, wzór zachowania.
Przede wszystkim rozmaicie jest rozumiana nadwyżka definicji sprzyjających (nie sprzyjających) naruszaniu prawa oraz rezultat procesu zróżnicowanych powiązań.
Autor mówił, że do zachowania przestępczego dochodzi wówczas, gdy wykształci się nadwyżka definicji sprzyjających naruszaniu prawa nad definicjami nie sprzyjającymi naruszaniu prawa.
Jednostka staje się przestępcą=jednostka popełnia przestępstwo
Nadwyżka:
Stanowi ona funkcję częstotliwości, czasu trwania, uprzedniości i intensywności powiązań z konformistycznymi oraz dewiacyjnymi wzorami zachowań.
Jest zmienną ukrytą, nie dającą się obserwować
Nie można wykazać jej istnienia wprost, ponieważ jest to konstrukt teoretyczny, który nie podlega bezpośredniej weryfikacji empirycznej
Jest wiele sprzeczności i niekonsekwencji. Twierdzenia nie są w ogóle uszeregowane. Większość z nich w istocie niczego nie twierdzi i bez rozwinięcia jest niezrozumiała.
Moc eksplanacyjna
Siła wyjaśniania jest większa w odniesieniu do zachowań dewiacyjnych całych zbiorowości niż w odniesieniu do zachowań dewiacyjnych poszczególnych jednostek.
Dewianci Sutherlanda poza konformizmem nie mają innych motywacji. Dewianci Mertona mają motywacje, ale nie mają wyraźnego przejścia od stanu anomii do stanu dewiacji – nie ma procesu. U Sutherlanda jest proces, gorzej z motywacją.
Ułomne jest przeświadczenie, które odwołuje się wyłącznie do transmisji kulturowej i traktuje przekaz dewiacyjnych norm i wartości jako jedyną przyczynę dewiacji.
Sutherland nie uwzględnił czynnika, jakim są możliwości: zarówno możliwości alternatywnych zachowań konformistycznych, jak i możliwości zachowań dewiacyjnych.