1. Obwodowe mechanizmy mowy.

Obwodowe mechanizmy to: aparat oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny.

Aparat oddechowy – składa się z płuc, oskrzeli i tchawicy, jego zadaniem jest zaopatrywanie organizmu w tlen, który jest niezbędny do życia. Płuca dostarczają także powietrz, który jest konieczny do powstania głodu. Najważniejsza częścią aparatu oddechowego są płuca – lewe i prawe, które pokryte są siecią pęcherzyków powietrznych, w których następuje wymiana gazowa. Z tych pęcherzyków wychodzą liczne kanaliki, które dochodzą do tchawicy, która u dołu przechodzi w drzewo oskrzelowe. Podstawę klatki piersiowej stanowi przepona, która podczas wdechu kurczy się i obniża, a podczas wydechu uwypukla się w kierunku klatki piersiowej. Wydech aktywny będący podstawą głodu możliwy jest dzięki licznym mięśniom: brzucha, klatki piersiowej oraz pleców.

Aparat fonacyjny - zasadniczą część aparatu fonacyjnego stanowi krtań, zbudowana z chrząstek i mięśni. W krtani znajdują się wiązadła głosowe rozpięte między chrząstką tarczowatą a wyrostkami na ruchomych chrząstkach nalewkowatych. Wraz z przylegającymi fałdami śluzówki tworzą parzyste fałdy głosowe, które dzięki mięśniom mogą zmieniać swoje położenia. Krawędzie tych fałd, które z punktu widzenia procesu fonacji są najważniejszą częścią krtani, to właśnie wiązadła głosowe. Szparę pomiędzy wiązadłami nazywa się szparą głosową (szparą głośni), a wraz z przyległymi fałdami głośnią. Siła głosu zależy od pojemności płuc oraz pracy mięśni brzucha, pleców i klatki piersiowej. Podczas spokojnego oddychania wiązadła są rozsunięte, powietrze swobodnie przepływa. W czasie wymawiania dźwięcznych głosek wiązadła na przemian zwierają się i rozwierają się pod naporem wydychanego powietrza. Powietrze pokonując opór stawiany przez wiązadła zaczyna drgać (efekt Bernoulliego).

Aparat artykulacyjny – obejmuje jamę gardłową, ustna i nosową. Jama w procesie oddychania spełnia rolę zabezpieczającą: ogrzewa powietrze przedostając się do płuc. Jama nosowa pełni funkcję układu rezonacyjnego, który dzięki ruchom podniebienia miękkiego oraz czynnościom mięśni gardła może być włączany lub wyłączany. Jama gardłowa obejmuje gardło górne, średnie i dolne. Gardło jest wspólnym odcinkiem przewodu pokarmowego i oddechowego. Powietrze przedostaje się z jamy nosowej do krtani i w pewnym miejscy krzyżuje się z drogą pokarmową. Podczas oddychania i mówienia nagłośnia podnosi się, otwierając drogę powietrza do krtani i tchawicy. Jama nosowa ma stały kształt i objętość, a jama gardłowa może pojemność zmieniać. Zwieracze gardła zwężają jamę gardła.

1. Klasyfikacje wad mowy i zaburzeń komunikacji językowej: Władysława Ołtuszewskiego, Leona Kaczmarka, Ireny Styczek, Stanisława Grabiasa.

Klasyfikacje wad mowy i zaburzeń komunikacji językowej.

Władysław Ołtuszewski:

- zaburzenia ośrodkowe:

• Afazje – powstają na tle zaburzeń wszelkiej percepcji

• Afazje percepcyjne

• Mowa osób głuchych – głuchoniemota

• Wszelkie niedorozwoje umysłowe

• Mowa osób upośledzonych umysłowo

• Dysartrie – powstają na tle zaburzeń motorycznych

• Porażenia

• Jąkanie pochodzenia centralnego

• Nosowanie związane z porażeniem

- zaburzenia obwodowe:

• Dysartrie

• Rozszczepy

• Zniekształcenia narządów mowy

• Bełkotanie pochodzenia obwodowego

Irena Styczek:

- zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe)

- wewnątrzpochodne (endogenne, wady mowy):

1. Dysglosia- zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania spowodowana nieprawidłową budową narządów mowy

2. Dysartria (anartria) – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania w związku z uszkodzeniem ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne

3. Dyslalia (alalia) – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania spowodowana opóźnieniem wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych

4. Afazja (dysfazja) – utrata mowy (mówienia i rozumienia) spowodowana uszkodzeniem pewnych struktur mózgowych

5. Jąkanie – zaliczane do nerwic, zaburzenie tempa i rytmu wypowiedzi

6. Nerwice mowy (logonerwozy):

   1. Mutyzm – brak mowy

   2. Afonia – bezgłos

   3. Dysfonia – zaburzenia głosu

7. Zaburzenia tempa wypowiedzi:

   1. Bradylalia – zbyt powolne tempo wypowiedzi

   2. Tachylalia – przyspieszone tempo mowy

8. Oligofazja – wszystkie zaburzenia mowy, które towarzyszą upośledzeniu mowy

9. Schizofazia – zaburzenia mowy towarzyszące schizofrenii

Leon Kaczmarek:

1. Zaburzenia treści:

   1. Zaburzenia w procesie uogólnienia i abstrakcji

   2. Brak logiki w budowaniu tekstów

   3. Nieprawidłowości w myśleniu – „gonitwa myśli”, „lepkość myślenia”.

Zaburzenia te, według Kaczmarka, właściwe są schizofrenii i psychopatii.

1. Zaburzenia językowe:

   1. Niemota

   2. Afazja

   3. Alalia

   4. Agramatyzm

   5. Przejęzyczenie

2. Zaburzenia substancji fonicznej:

   1. W płaszczyźnie suprasegmentalnej (melodia, akcent, rytm): jąkanie, rynolalia, zaburzenia głosowe, wymowa bezkrtaniowców, afonia, giełkot, bradylalia, tachylalia

   2. W płaszczyźnie segmentalnej: nieprawidłowa wymowa – dyslalia

   3. W płaszczyźnie suprasegmenatalnej i segmentalnej: zaburzenia złożone – palatolalia i mutyzm.

Stanisław Grabias:

1. Zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi:

   1. Głuchota

   2. Niedosłuch

   3. Alalia

   4. Dyslalia

   5. Oligofazja

2. Zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem wprawności realizacyjnych:

   1. Zaburzenia realizacji fonemów (dysglosja)

   2. Zaburzenia realizacji ciągu fonicznego (mowa bezkrtaniowców, giełkot, jąkanie)

   3. Zaburzenia realizacji fonemów i ciągu fonicznego (anartia i dysartria)

3. Zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego:

   1. Afazja

   2. Schizofazja.

1. Klasyfikacje głosek polskich.

Głoska – z punktu widzenia fizycznego i punktu widzenia fizjologicznego to ruch narządów mowy, a drgania cząsteczek powietrza to zjawisko fizyczne, akustyczne;

Głoska – to najmniejszy element mowy dający się wyodrębnić w budowie wyrazu albo artykułowanego wykrzyknika.

Badanie audytywne – fizyczna struktura dźwięku, to jak nasze ucho ten dźwięk odbiera.

Podstawowa klasyfikacja dźwięków mowy:

• Artykulacyjne (genetyczne)

• Akustyczne

• Audytywne

Akustyczna charakterystyka i klasyfikacja głosek:

1. Dźwięki (rezonanty) – najlepiej słyszalne przez ucho, odpowiadają im drgania regularne quasi – periodyczne; należą do nich samogłoski: a, o, e, y, i, u, ą, ę i spółgłoski półotwarte: r, l i ich zmiękczone odpowiedniki: r’, l’, ł, m, m’, n, n’

2. Szumy (dźwięki frykatywne) – odpowiadają im drgania nieregularne ustalone, spółgłoski bezdźwięczne szczelinowe f, f’, s, sz, ś, h, h’

3. Impulsy – drganie nieregularne nieustalone, bezdźwięczne spółgłoski zwart – wybuchowe: p, p’, t, t’, k, k’,

4. Afrykaty – polegają na tym, że nakłada się impuls i drgania nieregularne ustalone, bezdźwięczne spółgłoski zwart – szczelinowe: c, ć, cz

Spółgłoski dźwięczne szczelinowe, zwarto – szczelinowe i zwarto – wybuchowe mają strukturę mieszaną – dźwiękowo – sumową – nakładają się drgania regularne i nieregularne.

Dźwięczne spółgłoski szczelinowe – w, w’, z, ż, ź

Dźwięczne spółgłoski zwarto – szczelinowe – dz, dż, dź

Dźwięczne spółgłoski zwarto – wybuchowe – b, b’, d, d’, g, g’

Audytywne:

Syczące – s, c, z, dz

Szumiące – sz, rz, cz, dż

Ciszące – ś, ź, ć, dź

Zjawisko zwane falą głosową polega na rozchodzeniu się w ośrodku sprężystym zakłóceń, które ucho ludzkie odbiera jako dźwięk.

Artykulacyjny (genetyczny) opis dźwięków mowy polega na określeniu mechanizmu ich wytwarzania, bierzemy pod uwagę obwodowy aparat mowy (aparat oddechowy, fonacyjny).

Klasyfikacja spółgłosek (opis genetyczny, artykulacyjny).

Spółgłoski podczas wymawiania, których w odpowiednich miejscach kanału głosowego tworzą się zwarcia i szczeliny. Jest 5 kryteriów:

1. Udział więzadeł głosowych lub jego brak.

Powstają głoski dźwięczne przy zwarciu i bezdźwięczne przy otwarciu. W języku polskim korelacja dźwięczności jest najbardziej rozpowszechniona, tzn. że obejmuje aż 14 par opozycyjnych.

1. Zachowanie się języka kończącego podniebienie miękkie.

Spółgłoski ustne i nosowe

Nosowe – m, m’, n, n’

1. Stopień zbliżenia narządów mowy.

1. Spółgłoski zwarto – wybuchowe : p, p’, b, b’, t, t’, d, d’, k, k’, g, g’

2. Spółgłoski szczelinowe: f, f’, v, v’, s, z, s ( z ptaszkiem nad sobą), z ( z ptaszkiem nad sobą) , ś, ź, x, x’ ( ch, ch’)

3. Spółgłoski zwarto – szczelinowe: c, nie wiem jak taki znaczek zrobić na kompie takie jakby 3, 3 ( z ptaszkiem na górze), c też z ptaszkiem, ć

4. Zwarto – otwarte, półotwarte: m, m’, n, l, l’, ł, r, r’, ń, i (j) z ptaszkiem pod sobą

Półsamogłoski u -> auto

Łapa -> uapa

I (j) -> iaiko

1. Miejsce artykulacji.

1. Dwuwargowe: m, m’, p, p’, b, b’

2. Wargowo zębowe: f, f’, v, v’

Podpunkty a) i b) – I strefa artykulacyjna ze zwarciem wargowym

1. Przednio – językowo – zębowe: t, t’, d, d’, n, ł, s, z, c, 3

2. Przednio - językowo – dziąsłowe: l, l’, r, r’, (s, c, z, 3 te literki z ptaszkami na górze)

Podpunkty c) i d) – II strefa artykulacyjna ze zwarciem przednim

1. Środkowojęzykowe: ń, ś, ź, ć, 3’, i ( z ptaszkiem pod literką) – III strefa artykulacyjna ze zwarciem środkowym

2. Tylnojęzykowe: k, k’, g, g’, x, x’ (ch, ch’) – IV strefa artykulacyjna ze zwarciem tylnym.

1. Dodatkowe ruchy środka języka do podniebienia twardego.

Twarde i zmiękczone.

Postpalatalne – 2 miejsca artykulacyjne

Podstawowe: m’, p’, b’, f’, v’, t’, d’, r’, k’, g’, x’, i’

Dentalizacja – zbliżenie górnych i dolnych zębów.

Delabializacja – spłaszczenie warg: i, y, e, ę, s, z, c, 3

Labializacja – u, o ą, (s, z, c, 3 mają na górze ptaszek)

Welabizacja – na granicy między podniebieniem twardym a miękkim

Retrafleks – r, r’

Pospalatalne – zmiękczone (12)

Prepalatalne – miękkie

- środkowojęzykowe ( 1 miejsce artykulacji): ś, ź, ć, 3’, ń, j

1. Dodatkowe artykulacje.

Dodatkowe artykulacje ( opracowane wg wykładu, przed tematem słuch fonematyczny, należy zerknąć gdyż nie umiem napisać tych literek):

• Dentalizacja – zbliżenie górnych i dolnych zębów

• Delabializacja – spłaszczenie warg

• Labializacja – zaokrąglenie warg

• Welabizacja na granicy między podniebieniem twardym a miękkim

• Retrofleks – r, r’

• Postpalatalne – zmiękczenie k

• Prepalatalne – miękkie , środkowo językowe (1 miejsce artykulacji) s’,z’.c’,n’,j

1. Pojęcia: mowa, język, fonem, głoska, cecha dystynktywna, opozycja fonologiczna.

Mowa- to dźwiękowe porozumiewanie się ludzi. Jest ona czynnością złożoną.

Leon Kaczmarek, rozpatruje definicję mowy z dwóch punktów widzenia: społecznego i indywidualnego. Biorąc pod uwagę stanowisko społeczne, mowa: jest to akt w procesie językowego porozumiewania się słownego lub/i pisemnego, gdzie osoba mówiąca – nadawca, przekazuje informację, a rozmówca – odbiorca – ją odbiera. Ważne jest to, by nadawca i odbiorca znali ten sam język, wówczas dopiero możliwe jest porozumienie.

Indywidualny punkt widzenia natomiast podkreśla, że budowanie i odbiór wypowiedzi słownej stanowią jedną całość i są nierozłącznymi elementami mowy.

Język- to dwuklasowy system, na który składają się z jednej strony symbole prozodyczne, fonologiczne, składniowe, morfologiczne, leksykalne i związki frazeologiczne oraz, z drugiej strony, układ zasad gramatycznych, według których budowane są teksty, stanowiące jedno z ogniw komunikacji językowej.

Fonem – to najmniejsza jednostka języka zdolna do różnicowania znaczenia (ale sama znaczenia pozbawiona – najmniejszą jednostką jest morfem).Fonem jest bytem abstrakcyjnym.

Według praskiej szkoły strukturalnej fonem jest zbiorem cech dystynktywnych głoski. Swym zakresem obejmuje jedynie te cechy głosek, które mają znaczenie dla komunikacji językowej.

Według anglosaskiej szkoły fonologicznej fonem jest to grupa głosek spokrewnionych akustycznie, względnie artykulacyjnie, które nigdy nie występują w tym samym otoczeniu dźwiękowym, przy czym o ich cechach akustyczno-audytywno-artykulacyjnch ,,pouczają nas nie tylko uszy, ale i instrumenty”.

Głoska- wg Leokadii Dukiewicz to: najmniejszy segment wyodrębniany w linearnej strukturze wypowiedzi danego języka przez przeciętnych, rodowitych użytkowników tego języka. Fazy głoski:

1. Następ – początek głoski; moment, w którym narządy mowy przechodzą z położenia obojętnego do układu właściwego danej głosce.

2. Szczyt – moment trwania układu narządów mowy właściwego dla danej głoski

3. Zestęp – powrót narządów mowy do położenia obojętnego.

Cecha dystynktywna- jest cechą odróżniającą (diakrytyczną) dźwięki mowy danego języka, przy czym różnica ta pociąga za sobą zmianę znaczenia wyrazów.

np.w języku polskim 4 wyrazy: 1 fala, 2 sala, 3szala, 4xala (hala) różnią się miejscem artykulacji początkowych spółgłosek szczelinowych. Cechami dystynktywnymi początkowych spółgłosek są:

1 wargowo-zębowość

2 przedniojęzykowo – zębowość

3 przedniojęzykowo – dziąsłowość

4 tylnojęzykowość

Opozycja fonologiczna – to takie przeciwieństwo między głoskami, które różnicuje znaczenie wyrazów, np. t/d (tomek/domek); s/z (kosa, koza). Nie stanowią opozycji fonologicznej takie różnice między dźwiękami, które nie pełnią funkcji diakrytycznej (odróżniającej).

Opozycja fonologiczna łączy się z pojęciem cechy fonologicznej, którą stanowi cecha artykulacyjna i akustyczna głoski odróżniająca od siebie dwa elementy znakowe o różnej funkcji lub sygnalizująca granicę pomiędzy nimi.

1. Słuch fonematyczny i jego definicje – wg Ireny Styczek oraz Bronisława Rocławskiego.

2. Zaburzenia artykulacji (dyslalia) – klasyfikacje.

     Klasyfikacji wad wymowy jest wiele - najogólniej można je podzielić na przyczynowe i objawowe, zaś te ostatnie na ilościowe i jakościowe.

 1.Klasyfikacje przyczynowe:

Irena Styczek (1979) dzieli zaburzenia mowy (więc również towarzyszące im wady wymowy) na

• zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe);

• wewnątrzpochodne (endogenne).

Leon Kaczmarek (1981) wyróżnia dyslalię:

• audiogenną;

• mechaniczną czyli motoryczną (dysglosja uwarunkowana uszkodzeniem obwodowych narządów artykulacyjnych);

• funkcjonalną (środowiskową);

• centralną (anartria, dysartria - uwarunkowana uszkodzeniami ośrodków i dróg nerwowych)

• sprzężoną.

2.Klasyfikacje objawowe:

A: Ilościowe

Leon Kaczmarek (1981) opisuje następujące typy dyslalii:

a) - jednoraka (wadliwa realizacja jednego fonemu),

   - wieloraka (wadliwa realizacja dwóch i więcej fonemów),

   - całkowita = tetyzm, =hohentotyzm, =alalia motoryczna, =słuchoniemota motoryczna (brak realizacji fonemów, pozostaje melodia);

b) - prosta (zmiana jednej cechy dystynktywnej),

   - złożona (zmiana dwóch lub więcej cech dystynktywnych).

B: Jakościowe

Klasyfikacja wywodząca się z foniatrii (terminy używane powszechnie) dzieli dyslalię na dwa typy:

a) ogólny:

- mogilalię (brak głoski);

- paralalię (zastępowanie głosek);

- dyslalię właściwą (zniekształcenie głosek).

Jest to podział bardzo ogólny, uwzględniający dwa najważniejsze rodzaje wad wymowy - zastępowanie i zniekształcanie głosek, które są spowodowane na ogół różnymi przyczynami (przy paralalii - zaburzeniami słuchu fonemowego, przy dyslalii właściwej - wadami w budowie i funkcjonowaniu narządów mowy). Implikuje to różną metodykę postępowania logopedycznego. Jeśli chodzi o mogilalię, to nie jest ona dokładnie zdefiniowana.

b) szereg wad szczegółowych:

- rotacyzm (=reranie) - wady głoski 'r';

- sygmatyzm (=seplenienie,  szeplenienie, sieplenienie) - wady głosek tzw. trzech szeregów (syczącego - s, z, c, dz; szumiącego - sz, ż, cz, dż; ciszącego - ś, ź, ć, dź);

- lambdacyzm  (=lelanie) - wady głoski 'l';

- kappacyzm (=kekanie) - wady głoski 'k';

- gammacyzm (= geganie) - wady głoski 'g'.

Poprzez łączenie podziału ogólnego ze szczegółowym powstały w miarę precyzyjne określenia, np. mogirotacyzm (=brak głoski 'r'), parasygmatyzm, mogisygmatyzm . Terminologia została zaczerpnięta z greki, w wyniku spolszczenia i przetłumaczenia jej na język polski powstały określenia rzadko używane, jak np. kekanie, geganie, lelanie itp. (Sołtys-Chmielowicz, 2000).

Klasyfikacja Józefa Tadeusza Kani (1975) wyróżnia zakłócenia o charakterze suprasegmentalnym (prozodycznym) i zakłócenia o charakterze segmentalnym, tj. zaburzenia formy poszczególnych odcinków ciągu fonicznego. Zakłócenia segmentalne dzieli z kolei na dwa podstawowe rodzaje:

a) zaburzenia paradygmatyczne (naruszające inwentarz głosek, zaburzenia kodu językowego):

- elizja (mogilalia),

- substytucja (paralalia),

- deformacja (dyslalia właściwa);

b) zaburzenia syntagmatyczne (naruszające strukturę wyrazów, zaburzenia tekstu, "ciała"):

pierwotne:

- zmiany ilościowe (elizje głosek, sylab, części wyrazów, redukcje grup spółgłoskowych, wstawki),

- zmiany jakościowe (asymilacje, dysymilacje, całkowita zmiana postaci wyrazów),

- zmiany dotyczące kolejności elementów w wyrazie (przestawki),

- zmiany kombinowane,

- zmiany niesystemowe

wtórne:

- to zmiany, które w obrębie wyrazu powoduje substytucja, np. powstawanie nowych grup spółgłoskowych, ściągnięcie grup spółgłoskowych itp.

Kania pierwszą część swojej typologii zaczerpnął z foniatrii. Oddzielając problemy związane z artykulacją od trudności realizacji wyrazu jako całości wskazał na konieczność stosowania różnej metodyki pracy przy zaburzeniach różnych podsystemów języka.

3.Inne klasyfikacje:

Leon Kaczmarek (1981) wyróżnia dyslalię:

- głoskową (niemożność właściwego realizowania fonemów tj. wymawianie głosek zbliżone do właściwych, zastępowanie ich innymi lub opuszczanie),

- sylabiczną (możność właściwego realizowania fonemów w izolacji, w sylabie natomiast realizacje niewłaściwe, opuszczanie lub wtrącanie innych, przestawki itp.),

- wyrazową (wadliwa realizacja występuje tylko w niektórych wyrazach w postaci opuszczeń i przestawień głosek, przekręceń wyrazu),

- zdaniową (brak umiejętności budowania zdania, przestawki).

Kaczmarek dzieli też dyslalię na:

- częściową (wadliwa wymowa w obrębie jednej strefy artykulacyjnej),

- wieloraką (wadliwa wymowa w obrębie dwóch stref artykulacyjnych),

- całkowitą (wadliwa wymowa w obrębie 3,4,5,6 stref artykulacyjnych

1. Seplenienie.

Seplenienie

Seplenienie, sygmatyzm - wada wymowy zaliczana do dyslalii. Sygmatyzm to termin wieloznaczny gdyż dotyczy nieprawidłowej wymowy kilkunastu dźwięków, jest jedną z najczęściej spotykanych wad wymowy u dzieci, która powstaje najczęściej w okresie kształtowania się mowy.

Seplenienie polega na nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych ( dźwięków, które wymagają zbliżenia siekaczy dolnych i górnych) które w zależności od miejsca artykulacji można podzielić na trzy następujące grupy:

1. przedniojęzykowo – zębowe (szereg syczący) s, z, c, dz;

2. przedniojęzykowo – dziąsłowe (szereg szumiący) sz, ż, cz, dż;

3. środkowojęzykowo – palatalne (szereg ciszący) ś, ź, ć, dź;

Ze względu na sposób wadliwej realizacji dźwięków wyróżnia się następujące rodzaje sygmatyzmu: mogisygmatyzm, parasygmatyzm, sygmatyzm właściwy.

1. SYGMATYZM WŁAŚCIWY- deformacje, są wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia

2. MOGISYGMATYZM- elizje, czyli opuszczanie dźwięku lub dźwięków, głoski dentalizowane mogą być opuszczone, bądź w ogóle nie realizowane. Podobnie jak w wypadku substytucji, jest to zjawisko rozwojowe do pewnego momentu, gdy utrzymuje się dłużej, należy je uznać za patologie. Np. „afa”- szafa, „yka”- szyszka, „ko”- kosz

3. PARASYGMATYZM- substytucje, czyli zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo. Jest to zjawisko rozwojowe w okresie kształtowania i rozwoju mowy, jednakże, gdy utrzymuje się dłużej, należy je uznać za patologię.

Przykłady: ćapka- capka, tećka- tecka, ptaśek-ptasek, myś-mys, siama siobie- sama sobie, śkoła lub ćkoła-szkoła.

Najczęściej spotyka się:

• Zastępowanie szeregu szumiącego, szeregiem syczącym

• Zastępowanie szeregów syczącego i szumiącego ,szeregiem ciszącym

• Zastępowanie spółgłosek dentalizowanych dźwięcznych, bezdźwięcznymi. Np. koza-kosa, żyto-zyto

W zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja, wyróżnia się wiele typów seplenienia. Między innymi występuje seplenienie:

• międzyzębowe- charakteryzuje się on wsuwaniem języka między zęby w linii środkowej lub z boku. Żuchwa jest opuszczona. Uniemożliwia to zbliżenie górnych i dolnych zębów, co jest konieczne do prawidłowej wymowy głosek dentalizowanych

• przyzębowe- charakteryzuje się płaskim ułożeniem przodu języka, który zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy. Nie tworzy się wzdłuż języka rowek i dlatego powietrze przechodzi szerokim strumieniem. W efekcie brzmienie głosek jest przytępione, szmer powstający na krawędziach dolnych siekaczy jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia

• wargowo-zębowe- język nie bierze udziału w artykulacji. Bardzo wąska szczelina tworzy się między dolną wargą, a górnymi siekaczami. Wytworzony dźwięk podobny jest do ostro brzmiącego: - w, f.

• boczne- występuje, gdy szczelina nie tworzy się wzdłuż środkowej linii języka, a po częściach bocznych - przy kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych. Zniekształceniu ulegają wtedy głoski s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć, dź. Szczelina może być poprzedzona zwarciem. Wargi rozchylają się w miejscu przechodzenia powietrza. Prąd powietrza wydechowego nie jest więc emitowany w linii prostej, lecz z jednej (prawej lub lewej) strony bądź z obu stron i wydostaje się szerokim strumieniem, co bardzo zniekształca brzmienie głosek dentalizowanych. Rozróżnia się seplenienie boczne: prawostronne, lewostronne , obustronne. Można wyróżnić także seplenienie boczne:

  • ze zwarciem przednim - język ułożony jest przy głosce l, a powietrze przechodzi bokiem oraz

  • ze zwarciem tylnim - środek języka unosi się ku podniebieniu i zwiera się z nim z jednej lub z dwu stron.

• nosowe- W zależności od stopnia przechodzenia powietrza przez nos rozróżnia się seplenienie nosowe:

  • częściowe- układ języka jest prawidłowy, a podniebienie miękkie jest zupełnie opuszczone, co powoduje, że w czasie artykulacji głosek dentalizowanych powietrze wydychane jednocześnie wydostaje się przez nos i usta. Brzmienie głosek dodatkowo zniekształca rezonans nosowy.

  • całkowite- układ języka jest nieprawidłowy, ponieważ zwiera się on z podniebieniem. Powietrze wydychane przedostaje się do jamy ustnej szczeliną powstałą przez zbliżenie obsady języka do tylnej ściany gardła wytwarzając nieprzyjemny poszum nosowy.

• krtaniowe- głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer wytwarzany w krtani (tzw. „zwarcie krtaniowe”). Pod naciskiem wydychanego powietrza głośnia zostaje rozsunięta i prąd powietrza, który się przez nią wydostaje, wytwarza szmer. Powstaje w przypadku rozszczepu podniebienia oraz wiotkości mięśni krtani i nagłośni.

• świszczące- to ostre i świszczące brzmienie głosek dentalizowanych (tj. ś, ź, ć, dź; s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż) i powoduje ono silny prąd powietrza, który powstał w wyniku utworzenia się głębokiego rowka wzdłuż linii środkowej języka.

• wargowe- szczelina tworzy się między wargami, a język pozostaje bierny. To występujące przejściowo zniekształcenie głosek dentalizowanych spowodowane jest niestałą umiejętnością wymowy lub chwiejnością stanów psychicznych.

• podniebienne- w wyniku zbliżenia czubka języka do podniebienia twardego powstaje trący, nieprzyjemny szmer. Najczęściej występuje przy zgryzie otwartym, przodozgryzie i palatalizacji. Wymowa głosek : sz, ż(rz), cz, dż zbliżona jest do wymowy miękkich: ś, ź, ć, dź .

• przydechowe- wymowa głosek dentalizowanych przydechowa polega na tworzeniu dźwięków syczących w takiej formie, że przypominają „chuchający” szmer.

• szumiące- wymowa głosek dentalizowanych jest szmerowa i charcząca.

• gardłowe- głoski dentalizowane wymawiane są gardłowo w wyniku rozszczepów podniebienia i nieaktywnego podniebienia.

• dorsalne- dotyczy szeregu szumiącego i ciszącego, czubek języka jest sprowadzony za dolne jedynki.

Istnieje wiele przyczyn, które mogą spowodować pojawienie się seplenienia, między innymi:

• nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych (zbyt duży lub zbyt gruby język, krótkie wędzidełko podjęzykowe, zniekształcenia zgryzu, anomalie zębowe, rozszczep podniebienia);

• niska sprawność narządów artykulacyjnych (mięśnie języka są zbyt wiotkie lub zbyt silnie napięte, mała sprawność warg, brak pionizacji języka);

• obniżenie słyszalności (jeśli wystąpi w okresie rozwoju mowy może spowodować wadliwą wymowę głosek dentalizowanych);

• upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich, które decydują o barwie głosek dentalizowanych (prowadzi to do niedostatecznego różnicowania tych głosek);

• częste choroby górnych dróg oddechowych;

• naśladowanie nieprawidłowych wzorców, wadliwych artykulacji, które mogą przejść w nawyk;

• zbyt długie karmienie dziecka smoczkiem, stosowanie niewłaściwego smoczka, ssanie palca przez dziecko.

1. Reranie.

Charakterystyka głoski r

Artykulacja to zespół ruchów i pozycji zajmowanych przez narządy mowy w trakcie wytwarzania głoski. Głoski różnią się między sobą sposobem ułożenia narządów mowy i miejscem artykulacji. Głoska r jest zaliczana do głosek trudnych do wymówienia, ze względu na występujące w jej artykulacji wibrację koniuszka języka. Wibracja wymaga elastyczności tego narządu oraz szybkości i precyzji jego ruchów. R jest głoską dźwięczną, ustną, przedniojęzykowo-dziąsłową, półotwartą, drżącą, twardą.

Kształtowanie się i rozwój fonetycznego aspektu mowy, czyli w jakim celu dziecko powinno poprawnie artykułować r

Głoska r pojawia się w wymowie dziecka stosunkowo późno, najczęściej około 3. - 5. roku życia. Pogląd, iż poprawna wymowa tej głoski może ukształtować się dopiero około 8. - 9. roku życia, jest niesłuszny. Kształtowanie mowy w aspekcie fonetycznym powinno być zakończone jeszcze przed podjęciem nauki szkolnej i na tyle wcześnie, aby wymowa mogła się utrwalić, czyli około 5. roku życia. Rozwój wymowy głosek u dziecka, podobnie jak rozwój mowy w pozostałych aspektach, przebiega w kilku etapach. Dziecko rodzi się z predyspozycją do nauczenia się mowy. Warunkiem koniecznym do wykorzystania tej predyspozycji jest prawidłowy słuch fizjologiczny oraz wzorce, które może naśladować. Wielokrotne powtarzanie (głównie przez matkę) nazw przedmiotów codziennego użytku oraz czynności związanych z zaspokojeniem psychofizjologicznych potrzeb dziecka sprawia, że w mózgu dziecka powstają ślady słuchowe, zwane stereotypami lub wzorcami słuchowymi. Aby w mózgu dziecka powstał i utrwalił się stereotyp słuchowy, musi ono aż 60 razy usłyszeć dane słowo. Z czasem potrafi również nazwać dany przedmiot , gdyż w strukturach mózgu powstają stereotypy czuciowo-ruchowe niezbędne do wykonania odpowiednich ruchów mownych, realizowanych pod kontrolą słuchu fonematycznego.

Przyczyny rerania

Przyczyn wadliwej artykulacji r jest wiele, m. in. : nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie języka, np. zbyt duży i gruby (makroglossia); brak pionizacji języka; wzmożone lub osłabione napięcie mięśniowe; niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka, który nie wykonuje subtelnych ruchów wibracyjnych; skrócenie więzadeł podjęzykowych (ankyloglossia); anomalie podniebienia twardego (podniebienie zbyt mocno wysklepione, tzw. podniebienie gotyckie); wady zgryzu, zwłaszcza zgryz otwarty; obniżony poziom słuchu; zaburzenia słuchu fonemowego i fonetycznego; czynniki środowiskowe.

Rodzaje rerania, czyli na czym polega nieprawidłowa artykulacja r

Nieprawidłowa realizacja fonemu r należą do jednych z najczęściej spotykanych u dzieci wad artykulacyjnych. Wady te określane są jako rotacyzm lub reranie.

FORMY ZABURZONEJ ARTYKULACJI R - Nieprawidłowa wymowa r może mieć różne formy. Głoska r może być zastąpiona innymi głoskami, pomijana w wyrazie lub zniekształcana.

MOGIROTACYZM

(opuszczenie dźwięku r po 5. - 6. roku życia). Bardzo rzadko spotykana postać zaburzeń artykulacyjnych.

PARAROTACYZM

(zastąpienie dźwięku r po 5. - 6. roku życia innymi dźwiękami najczęśniej l, j, rzadziej d, l, w)

PARAROTACYZM: Pararotacyzm bardzo utrudnia porozumiewanie się, gdyż powoduje powstanie wielu homonimów, np. jak, lak zamiast rak, lub też bój, ból zamiast bór. Nierzadko występuje on z innymi wadami artykulacyjnymi. Do najczęściej źle artykułowanych głosek obok r należą: sz, ż, cz, dż. Zastępowanie głoski r lub opuszczenie jej w wyrazach przez dzieci przed 5. rokiem życia nie należy do patologii. Zjawiska te uważane są za rozwojowe.

RERANIE WŁAŚCIWE

(deformacja; zniekształcone brzmienie dźwięku r, bez względu na wiek dziecka)

RERANIE WŁAŚCIWE: Prawidłowe r jest tworzone przez drgania koniuszka języka ustawionego naprzeciw tylnej powierzchni górnych siekaczy. Zdarza się, że na skutek zmiany miejsca artykulacji drganie wytwarzane jest wytwarzane jest np. przez języczek (zakończenie podniebienia miękkiego), wargi czy policzki. Wówczas brzmienie wypowiedzianego dźwięku jest zdeformowane.

Mowa bezdźwięczna

Jest zastępowanie głosek dźwięcznych głoskami bezdźwięcznymi. Może dotyczyć nie prawidłowej wymowy wszystkich głosek dźwięcznych lub tylko niektórych. W języku polskim mamy 13 spółgłosek dźwięcznych.