KSZTAŁCENIE WIELOSTRONNE

(W. Okoń - „Podstawy wykształcenia ogólnego” ; WSiP , W-wa 1987)

Wincenty Okoń

Wincenty Okoń (ur. 1914) - pedagog i historyk nauki , dr filozofii ; jego zainteresowania naukowe obejmują teorię procesu kształcenia , teorię problemowego nauczania – uczenia się , teorię kształcenia wielostronnego , analizę treści kształcenia ogólnego , funkcjonowanie szkoły w warunkach współczesnej cywilizacji oraz historię myśli pedagogicznej ; przedmiotem jego zainteresowań są także psychologiczne podstawy procesu uczenia się , jak również psychologia zabawy ; ważniejsze prace : Proces nauczania (1954) , Zarys dydaktyki ogólnej (1963) , U podstaw problemowego uczenia się (1964) , Podstawy wykształcenia ogólnego (1967) , O postępie pedagogicznym (1970) , Elementy dydaktyki szkoły wyższej (1971) , Słownik pedagogiczny (1975) , Nauczanie problemowe we współczesnej szkole (1975) , Szkoła współczesna – przemiany i tendencje rozwojowe (1979) , Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej (1987) , Zabawa a rzeczywistość (1987) , Rzecz o edukacji nauczycieli (1991) , Wizerunki sławnych pedagogów polskich (1993) , Nowy słownik pedagogiczny (1996) .

(na podst. : W. Okoń „Nowy słownik pedagogiczny” ; ŻAK , Warszawa 1996)

Naukowe podstawy wielostronnego kształcenia

Teoria kształcenia wielostronnego powstała w wyniku badań prowadzonych w Katedrze Dydaktyki Uniwersytetu Warszawskiego . Przedmiotem teorii jest złożony proces rozwoju człowieka dokonujący się pod wpływem kształcenia , i to nie tylko szkolnego nauczania i uczenia się . Mówiąc o rozwoju człowieka , mamy na myśli zarówno rozwój poszczególnych jednostek poddanych edukacji , jak i rozwój całego - młodego i starszego - pokolenia , w swoisty sposób wpływający na rozwój i postęp w życiu społeczeństwa .

Rozwój jest dwojako rozumiany w pedagogice i psychologii :

wyodrębnianie w ontogenezie człowieka kolejno po sobie następujących etapów , zwanych fazami rozwojowymi , w których wykształca się jakiś zespół cech , stwarzając przesłanki do kształtowania się nowych zespołów cech w następnych fazach ;

proces kierunkowych przemian w osobowości wychowanka , przebiegający od stanów prostszych i mniej doskonałych do bardziej złożonych i coraz pod jakimś względem doskonalszych .

Nowy kierunek psychologii traktuje człowieka jako harmonijnie funkcjonującą całość : poznającą , działającą i czującą , świadomą własnego „ja” i powiązaną wieloma więzami ze społeczeństwem i z kulturą . Najważniejszym argumentem przemawiającym za takim właśnie pojmowaniem człowieka jest rozumienie związku między poznaniem a moralnością jednostki ludzkiej .

J. Reykowski przyjmuje , że to , co uważa się za różne funkcje osobowości , jest w gruncie rzeczy wyrazem czynności jednego , działającego jako niepodzielna całość systemu regulacyjnego . Poziom wyższy tego systemu wiąże się z powstaniem sieci poznawczej i sieci operacyjnej . Sieć poznawcza scala napływające z różnych źródeł informacje , budując z nich odpowiednie struktury poznawcze . System tych struktur umożliwia podmiotowi wytworzenie całościowego obrazu świata. Na sieć poznawczą składają się operacje i oceny . Tworzą one całość porządkującą obiektywne relacje między przedmiotami i umożliwiają przewidywanie i wykrywanie nieznanych cech przedmiotów . Jest to już sieć operacyjna . Tymczasem sieć wartości dotyczy uporządkowania przedmiotów ze względu na przypisywaną im wartość .

Trzy rodzaje aktywności człowieka i rodzaje uczenia się

U podstaw teorii kształcenia wielostronnego leżą trzy typowo ludzkie funkcje :

· poznawanie świata i siebie ;

· przeżywanie świata i nagromadzonych w nim wartości ;

· zmienianie świata .

Teoria kształcenia wielostronnego uwzględnia podstawowe rodzaje działalności ludzkiej , które w konsekwencji mają wywoływać oczekiwane zmiany w uczniu . Są to przede wszystkim :

· aktywność intelektualno – poznawcza - zmierzająca do poznawania świata i siebie ;

· aktywność emocjonalna - dotycząca stosunku człowieka do wartości ;

· aktywność praktyczna - polegająca na jego osobistym udziale w przekształcaniu rzeczywistości , głównie w procesie pracy wytwarzającej nowe wartości .

Cztery drogi uczenia się

W przeszłości poglądy pedagogiczne cechowała z reguły duża jednostronność . Wyrazem tej jednostronności w dydaktyce jest m.in. : współistnienie różnych teorii doboru treści kształcenia (materializmu dydaktycznego , formalizmu , utylitaryzmu) , metod nauczania (podające czy poszukujące) , procesu nauczania (autorytaryzm nauczyciela czy swoboda uczniów), organizacji pracy uczniów (praca jednostkowa , zbiorowa czy formy grupowe) lub systemu organizacyjnego nauczania (klasowo – lekcyjny , pracowniany czy brygadowo – produkcyjny) . Do niewyczerpanego szeregu tych antynomii przybyła jeszcze jedna : nauczanie klasyczne czy nauczanie programowe .

Historia rozwoju myśli dydaktycznej rejestruje pojawianie się jednostronnych poglądów dydaktycznych co do ważności i roli określonych sposobów uczenia się :

· przyswajanie - dla Herbarta ;

· odkrywanie - dla Deweya ;

· działanie - dla szkoły pracy ;

· przeżywanie - dla szkoły twórczej .

Opowiedzenie się za jedną z tych dróg prowadzi do wielorakich konsekwencji dydaktyczno – wychowawczych :

· każda z wymienionych dróg , zastosowana jako czynnik wyłączny lub zdecydowanie dominujący , prowadzi do wykształcenia o charakterze jednostronnym , mniej lub więcej ograniczonego ;

· pełną aktywność uczniów , a zarazem wszechstronny rozwój ich osobowości , może zapewnić uwzględnienie wszystkich czterech dróg uczenia się , racjonalnie zintegrowanych .

1. Istota uczenia się przez przyswajanie polega na pobieraniu przez ucznia gotowych lub - w przypadku nauczania programowanego - częściowo gotowych , częściowo jakby podpowiedzianych informacji , które w stanie usystematyzowanym uczeń ma zachować w pamięci . Zapamiętywanie wiadomości urasta tu do rangi najważniejszej czynności poznawczej , uczniowie obdarzeni pamięcią , a przy tym dostatecznie pilni , uważani są za prymusów , za wzór dla innych .

Rezultatem uczenia się przez przyswajanie jest zdobycie zasobu wiadomości , mniej lub więcej trwałych (co już zależy od utrwalenia , na które kładzie się tu tak duży nacisk) . Umiejętności zdobywa się niewiele , raczej już te , które wiążą się z procesem przyswajania , a więc umiejętności „szkolne” oraz związane z techniką pracy umysłowej . Dodatkowym wynikiem jest wyćwiczenie pamięci , podczas gdy inne zdolności poznawcze rozwijają się niedostatecznie . Rezultaty te są dość skromne . Wynikiem negatywnym jest natomiast nie tylko brak związku nauki z życiem , poznania z wartościowaniem i działaniem , lecz także jednostronny , szkolarski charakter aktywności uczniów .

(W. Okoń - „Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej” ; ŻAK , W-wa 1995)

Uczenie się poznawcze występuje w trzech odmianach :

· uczenie się spostrzeżeniowe , które sprowadza się do powstania „trwałych zmian w spostrzeganiu danej rzeczy czy zjawiska” pod wpływem uprzedniego spostrzegania tej rzeczy lub innych rzeczy do niej podobnych ;

· warunkowanie sensoryczne , które polega na kojarzeniu dwu bodźców sensorycznych przez osobę uczącą się ;

· nabywanie wiedzy , które polega na tym , że jakaś sytuacja bodźcowa pobudza część ośrodkowego układu nerwowego, powodując zmiany połączeń już istniejących wewnątrz tego układu .

2. Istotne cechy uczenia się przez odkrywanie to :

· aktywność badawcza ucznia , pojawiająca się w określonej sytuacji i zmuszająca go do stawiania pytań – problemów , do formułowania hipotez i weryfikowania ich w toku operacji umysłowych i praktycznych ; aktywność ta skierowana jest wyraźnie w stronę rzeczywistości i wówczas , gdy w grę wchodzi badanie o charakterze eksperymentalnym , prowadzi nawet do przekształcenia rzeczywistości ;

· samodzielne dochodzenie do wiedzy , zarówno tej , która jest samym rozwiązaniem problemu , jak i zdobywanej w toku formułowania problemu , rozwiązywania go i weryfikacji ;

· strukturalne ujmowanie wiedzy o rzeczywistości .

Cechy te wpływają w sposób decydujący na efekty takiego nauczania , które są bardzo wysokie . Z reguły są one wyższe niż przy nauczaniu podającym , gdy chodzi o same wiadomości . W dodatku wiadomości zdobyte własnym wysiłkiem uczeń trwalej przechowuje w pamięci , czemu sprzyja zarówno wchodząca tu w grę pamięć logiczna , jak i strukturalne ujmowanie treści przedmiotowych . Przeważnie też wzrasta sprawność w stosowaniu tak opanowanej wiedzy , stając się bowiem przedmiotem działalności ucznia przy rozwiązywaniu problemów teoretycznych i praktycznych wiadomości łatwo nabierają charakteru normatywnego , zaczynają brać udział w umiejętnościach ucznia .

Szczególnie silny jest wpływ tego rodzaju uczenia się na rozwój takich czynności poznawczych , jak : myślenie , spostrzeganie , wyobraźnia , uwaga i pamięć , na kształtowanie ogólnej kultury umysłowej . Do tego należy dodać zwłaszcza dodatni wpływ na rozwój zainteresowań intelektualnych oraz tendencji do samokształcenia , a więc do ciągłego uczenia się i pogłębiania własnej kultury umysłowej , kształtowania własnego poglądu na świat niezależnie od nakazów szkoły .

3. Uczenie się przez działanie może przyjmować różną postać :

· odmiana zmierzająca do opanowania samych czynności , bez wiązania ich z podstawami naukowymi - walory ogólnokształcące tej formy są bardzo skromne , ograniczają się bowiem do opanowania tylko umiejętności manualnych ;

· działanie wiążące teorię z praktyką i praktykę z teorią - poza samym opanowaniem (przy znacznej oszczędności czasu i wysiłku) umiejętności i nawyków , jednocześnie zawdzięcza się tej formie rozszerzenie i utrwalenie wiedzy , potwierdzenie jej prawdziwości , a zarazem wykazanie jej życiowego znaczenia ;

· działanie łączące w sobie stronę orientacyjną ze stroną informacyjną , a jednocześnie apelujące do samodzielności działającego , zmuszające go do formułowania i rozwiązywania problemów praktycznych ; dodatkowym efektem tego rodzaju uczenia się jest rozwój myślenia technicznego , wyobraźni konstruktorskiej i pomysłowości , wdrożenie do racjonalizacji oraz rozbudzanie zainteresowań technicznych .

Wspólną wartością wszystkich odmian działania jest ich poważny wpływ wychowawczy na wolę i charakter człowieka, a zarazem na ukształtowanie takich cech , jak : właściwy stosunek do pracy , do własności społecznej i prywatnej , do samej pracy i jej wykonawców .

4. Uczenie się przez przeżywanie to ziemia nieznana dla współczesnej dydaktyki .

Przeżycie jest przejawem stosunku podmiotu do określonych wartości : moralnych , społecznych , politycznych , estetycznych , religijnych , a nawet naukowych . W tym stosunku przejawiają się zarówno pierwiastki intelektualno – poznawcze , na siłę przeżycia ma bowiem wpływ znajomość danych wartości , jak i emocjonalno – wolicjonalne , które niekiedy pełnią funkcję dominującą . Manifestuje się tu postawa zaangażowania , jedne bowiem wartości sprawiają pełną satysfakcję uczuciową , inne budzą uczucie przykrości i dezaprobaty . Stwarza to płaszczyznę do określania własnego stosunku do oceny , a zarazem do działania .

Stosunkowo najwięcej uwagi sprawie metod organizowania przeżyć poświęcają metodycy literatury . Zakładają ono , iż chcąc wywołać przeżycie dzieła literackiego , trzeba przede wszystkim stworzyć odpowiednie warunki , a więc :

a) wzbogacić odpowiednio doświadczenie młodzieży przez zetknięcie jej z tymi zjawiskami , które występują w utworach , w związku z tym organizować pokazy , wystawy , wycieczki , zwiedzanie muzeów itd. ;

b) zapewnić znajomość podstawowego zasobu językowego utworu ;

c) zatroszczyć się o wysoki poziom ekspozycji utworu przez odpowiednie jego odczytanie , deklamację czy dramatyzację .

Co do tego , czy wzruszenia literackie powinny dotyczyć przede wszystkim sfery walorów estetycznych czy moralnych , istnieją sprzeczne poglądy .

Uczenie przez przeżywanie nie może być uważane ani za wyłączną , ani nawet za dominującą drogę kształcenia .

Efekty tego uczenia się są dość swoiste :

- poznanie , zwłaszcza podmiotowe , a więc związane z człowiekiem , jego czynami i twórczością , urządzeniami społecznymi i całą kulturą ;

- rozbudzanie uczuć , szczególnie wyższych , pozwalających człowiekowi przezwyciężać postawy egoistyczne ze względu na dobro innych , na sprawy swojej ojczyzny czy ludzkości ;

- wyrobienie umiejętności wartościowania ;

- przysposabianie młodzieży do trudnej sztuki kulturalnego spędzania wolnego czasu .

Uczenie się wielostronne , oparte na przyswajaniu , odkrywaniu , działaniu i przeżywaniu , mieści w sobie nie tylko poznanie , lecz także wartościowanie i działanie . Tym samym więc umożliwia zarówno opanowanie podstaw wiedzy o przyrodzie , społeczeństwie i kulturze oraz różnorodnych umiejętności , nawyków i przyzwyczajeń , jak i rozwój motywacji , kształcenie uczuć wyższych , panowanie nad afektami , kształcenie woli i charakteru , wyrabianie pilności , dokładności , pracowitości , socjalistycznego (?!-MK) stosunku do pracy i własności , kształtuje naukowe przekonania i postawy , budując stopniowo naukowy pogląd na świat , rozwija bogatą i wszechstronną osobowość .

Konsekwencją wyróżnienia czterech czystych kategorii uczenia się jest dobór nowoczesnych treści kształcenia . Teoretycznie - bo w gruncie rzeczy zakładać należy harmonijną integrację - należałoby wyróżnić jak gdyby cztery warstwy treści kształcenia :

informacje przewidziane do opanowania przez ucznia w gotowej postaci - materiał czysto erudycyjny , informacje typu wykonawczego (normatywne) ;

struktury - zarówno o charakterze ogólniejszym , jak i wchodzące w ich zakres struktury bardziej szczegółowe - które mogą być materiałem problemowego uczenia się ;

bogate i urozmaicone formy działalności uczniów , wszechstronnie przepojone elementami poznawczymi i emocjonalnymi ;

materiał kształcący , który ma stanowić substrat dla bogatych i odpowiednio organizowanych przeżyć uczniów ; wartości stanowiące treść przeżycia uosobione są w różnych przedmiotach ; przedmiotem takim może być utwór literacki , przedstawienie teatralne , film , obraz lub rzeźba , utwór muzyczny , wydarzenie historyczne , odkrycie naukowe lub wszelki czyn ludzki , a także wspólna wycieczka lub lekcja o dominancie poznawczej ; dobór tych przedmiotów , świadczący o takim czy innym kierunku ideowym wychowania , jest sprawą dużej wagi .

Wyróżnienie tych kilku stron kształcenia prowadzi również do nowej klasyfikacji metod nauczania , która powinna opierać się na czterech głównych kategoriach metod nauczania , odpowiadających czterem sposobom uczenia się .

Odpowiednim metodom towarzyszyć powinna stosowna organizacja nauczania . Podstawowy jej element - budowa lekcji - nie może , ze względu na różnice w metodach , mieć cech uniwersalnych , a więc szablonowych . Każdej kategorii metod powinien w zasadzie odpowiadać inny układ struktur lekcyjnych , oparty na wspólnych dla danej kategorii założeniach .