O PROBLEMACH GOSPODARKI
Bezrobocie - pojęcie i mierniki bezrobocia
BEZROBOCIE – to taka sytuacja, kiedy ludzie, którzy chcą i mogą pracować, nie mogą znaleźć pracy. Oznacza to, że podaż siły roboczej jest wyższa
niż popyt na nią.
Wszystkich ludzi w kraju podzielić możemy na 3 grupy:
ludzi w wieku przedprodukcyjnym
ludzi w wieku produkcyjnym - dzieli się na grupę aktywnych zawodowo
i biernych zawodowo
ludzi w wieku poprodukcyjnym
AKTYWNI ZAWODOWO – ludzie pracujący i bezrobotni. Tworzą oni ZASOBY SIŁY ROBOCZEJ.
BEZROBOTNY – osoba w wieku produkcyjnym, która chce pracować
i aktywnie szuka pracy, ale nie może jej znaleźć.
PRACUJĄCY – osoba wykonująca pracę przynoszącą jej zarobek lub dochód.
BIERNI ZAWODOWO – ludzie, którzy nie pracują, bo nie chcą lub nie muszą.
Dla opisania sytuacji na rynku pracy ekonomiści używają kilku mierników.
Są to np.: (1) stopa bezrobocia, (2) współczynnik aktywności zawodowej,
(3) wskaźnik zatrudnienia.
STOPA BEZROBOCIA – to stosunek bezrobotnych do zasobów siły roboczej. Informuje jaki jest % udział bezrobotnych w zasobach siły roboczej. Im jest on większy, tym więcej ludzi, którzy chcą i mogą pracować, ale nie mogą znaleźć pracy.
Stopa bezrobocia = (bezrobotni : zasoby siły roboczej) x 100
Rodzaje bezrobocia
Wyróżnia się na ogół 3 rodzaje bezrobocia. Podstawą tego podziału są ekonomiczne przyczyny je powodujące.
Bezrobocie frykcyjne - spowodowane jest ciągłymi ruchami ludności. Obejmuje osoby przejściowo pozbawione pracy z powodu, np. zmiany miejsca zamieszkania, zmiany zawodu, konieczności przekwalifikowania się, powrotu do pracy kobiet, które odchowały dzieci czy dopływu młodych ludzi, którzy ukończyli szkołę.
Bezrobocie strukturalne - wynika ze zmian w strukturze gospodarki
(tzn. kurczenia się lub upadania pewnych dziedzin produkcji) i zwalniania pracowników. W tym czasie w rozwijających się działach gospodarki mogą wystąpić braki w zatrudnieniu.
Świadczy to o niedopasowaniu się popytu i podaży. Bezrobotni, ze względu
na brak możliwości dostosowania się do wymogów pracodawców nie mogą podjąć pracy. Szczególnie boleśnie dotyka ono ludzi bez wykształcenia
i w starszym wieku, bo ci - ze względu na wiek - często nie mogą znaleźć zatrudnienia w innym miejscu.
Bezrobocie cykliczne (koniunkturalne) - spowodowane jest zmniejszaniem się popytu i spadkiem produkcji, co prowadzi do zwolnień pracowników. Występuje w całej gospodarce, we wszystkich regionach kraju i bez względu na dziedzinę produkcji. Pojawia się wtedy gdy zaczyna się recesja.
Poza opisanymi wyżej, często wymienia się też bezrobocie sezonowe.
Bezrobocie sezonowe - spowodowane jest sezonowością niektórych prac (np. prace budowlane), a wynika z warunków klimatycznych w jakich żyjemy. Nie jest ono związane ze zmianami w gospodarce.
Fakt, że ktoś nie ma pracy nie oznacza wcale, że chciałby ją podjąć. Dlatego też istnieje inny jeszcze podział bezrobocia - podział na bezrobocie dobrowolne
i bezrobocie przymusowe.
Bezrobocie dobrowolne - występuje, jeśli ludzie nie chcą podjąć pracy przy ukształtowanej na rynku stawce płac. Jeżeli uważają, że lepiej pozostać bezrobotnym niż przyjąć pracę za oferowane, ich zdaniem zbyt niskie, wynagrodzenie.
Bezrobocie przymusowe - to sytuacja, kiedy ludzie chcieliby pracować przy istniejącej stawce płac, ale brakuje dla nich miejsc pracy.
Aby graficznie przedstawić bezrobocie dobrowolne i przymusowe należy wyjaśnić jeszcze 2 pojęcia:
płace giętkie (idealnie elastyczne) - to płace, które spadają i rosną
i dzięki temu równoważą rynek pracy. Ustala się wtedy płaca równowagi. Przy tym poziomie płac rynek jest oczyszczony z nadwyżek lub niedoborów. W tej sytuacji nie ma bezrobocia przymusowego, jest tylko bezrobocie dobrowolne.
płace sztywne - to płace narzucone rynkowi pracy. Nie reagują one na zmieniające się warunki na rynku pracy. Nie są wyznaczone przez punkt przecięcia krzywych, utrzymują się na wyznaczonym poziomie. Przyczyny sztywności płac:
generalne zasady płacowe są ustalane dla dłuższych okresów (często 3-letnich),
działania związków zawodowych, które nie dopuszczają do tego, aby płace obniżyć,
inercja rynku,
polityka firmy - nie obniża ona płac, ale stawia pracownikom coraz wyższe wymagania.
Środki zaradcze przeciwdziałające bezrobociu
W latach 30. bezrobocie było najważniejszym problemem społecznym. Występowało nawet w najbardziej rozwiniętych krajach świata i obejmowało 20-25% zasobów siły roboczej. Po II wojnie światowej, zwłaszcza w latach 60. i 70., zmalało tak poważnie, że wielu ekonomistów uznało ten stan za pełne zatrudnienie. W latach 80. znów stało się problemem. Od początku lat 90. obserwuje się tendencję do dalszego wzrostu bezrobocia.
Bezrobocie jest problemem nie tylko dla poszczególnych ludzi, jest nim także dla gospodarki. Występowanie bezrobocia oznacza bowiem:
utraconą produkcję i marnotrawstwo siły roboczej (czyli czynników produkcji) - bezrobotni nie wytwarzają dóbr i usług, które mogliby wytwarzać gdyby mieli pracę,
obciążenie budżetu państwa - bezrobotni otrzymują zasiłki, a nie płacą podatków, które budżet otrzymywałby, gdyby pracowali,
występowanie lub pogłębianie się zjawisk patologicznych,
utratę kwalifikacji - człowiek, nie pracując, wychodzi z wprawy,
a ponadto pojawiają się przecież ciągle nowe maszyny i urządzenia, których bezrobotni już nie potrafią obsługiwać,
pogarszanie się warunków życiowych bezrobotnych, a także ich rodzin,
frustrację wielu ludzi, utratę zdrowia fizycznego i psychicznego.
Trzeba też wskazać pozytywne skutki bezrobocia, bo i takie ono wywiera. Należą do nich:
utrzymywanie elastyczności podaży siły roboczej,
hamowanie nadmiernego wzrostu płac,
umacnianie dyscypliny pracy.
Rządy krajów starają się ograniczać bezrobocie lub łagodzić jego skutki stosując różne środki zaradcze. Należą do nich:
aktywne środki zaradcze – ograniczające bezrobocie:
organizacja prac sezonowych, interwencyjnych i publicznych
ochrona istniejących miejsc pracy oraz tworzenie nowych - poprzez tworzenie nowych przedsiębiorstw i organizację zatrudnienia
u pracodawców zagranicznych
udzielanie bezrobotnym pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarcze
organizowanie kursów dokształcających i zmieniających kwalifikacje
pasywne środki zaradcze – łagodzące skutki bezrobocia:
osłona socjalna dla bezrobotnych (różne formy pomocy finansowej)
promowanie pracy w niepełnym wymiarze godzin
obniżenie wieku emerytalnego
Należałoby jeszcze dodać, że w sytuacji bezrobocia łatwiej radzą sobie ludzie, którzy potrafią przystosować się do wymagań rynku pracy, np. uzupełnić bądź zmienić kwalifikacje, czyli są mobilni. MOBILNOŚĆ SIŁY ROBOCZEJ - to jej zdolność do przystosowania się do wymagań i warunków rynku pracy.
Inflacja - Pojęcie i rodzaje inflacji
INFLACJA – stały wzrost średniego poziomu cen w gospodarce, połączony
z utratą wartości pieniądza; przeciwieństwem inflacji jest deflacja. Określa
ją miernik zwany STOPĄ INFLACJI – to % zmiana poziomu cen. Nie można ustalić górnej granicy stopy inflacji!
Ze względu na tempo wzrostu ogólnego poziomu cen wyróżniamy:
inflacja pełzająca
inflacja krocząca
inflacja galopująca
hiperinflacja (mówią o niej, że jest śmiercionośna dla gospodarki).
Znacznie ważniejszy jest podział inflacji ze względu na przyczyny jej powstawania. Przyczyn tych jest niezmiernie wiele. Oto niektóre z nich:
nadmierna ilość pieniędzy w obiegu,
błędy polityki pieniężnej i kredytowej,
błędy polityki budżetowej,
dysproporcje w gospodarce,
nadmierne inwestycje,
wzrost cen surowców, energii i paliw, itd.
Generalnie przyczyny te prowadzą do: (1) nagłego wzrostu kosztów produkcji lub (2) nadmiernego wzrostu globalnego popytu. W związku z tym wyróżnia się 2 podstawowe typy inflacji:
INFLACJA PCHANA PRZEZ KOSZTY zwana też kosztową lub podażową pojawia się, gdy ceny towarów rosną na skutek wzrostu kosztów i wytworzenia, np. wzrostu cen surowców czy wzrostu płac. Producenci zwiększone koszty produkcji pokrywają podwyższaniem cen.
Jeśli jednocześnie na rynku nie zmieni się popyt, ograniczają produkcję,
co prowadzi do zwolnień pracowników i wzrostu bezrobocia.
INFLACJA CIĄGNIONA PRZEZ POPYT zwana też popytową pojawia się, gdy globalny popyt w gospodarce wzrasta szybciej od globalnej podaży czyli możliwości produkcyjnych gospodarki. Zaspokojenie potrzeb konsumentów staje się wówczas niemożliwe, ze względu na braki towarów na rynku. Dla przywrócenia równowagi podnoszone są ceny dóbr. Jednakże, gdy pojawia się nierówno-waga między popytem a podażą, ludzie starają się kupić potrzebne im dobra na zapas. To powoduje pogłębienie nierównowagi i dalszy wzrost cen. Towarów na rynku brakuje,
a pieniędzy jest zbyt dużo.
Mierniki i skutki inflacji
Do mierzenia inflacji używa się 3 podstawowych mierników:
STOPA INFLACJI – to % zmiana ogólnego poziomu cen. Informuje o ile % zmienił się ogólny poziom cen w gospodarce w roku badanym
w stosunku do roku bazowego.
DEFLATOR PKB – to % wskaźnik, który informuje o zmianie poziomu cen wszystkich dóbr wytworzonych w gospodarce. Obliczany jest przez wyliczenie stosunku cen dóbr w roku badanym do cen dóbr w roku bazowym.
CPI - indeks cen dóbr i usług konsumpcyjnych. Informuje o ile % zmieniły się średnio ceny w okresie badanym w stosunku do okresu bazowego. Za pomocą CPI można też przedstawić stopę inflacji. Roczną stopę inflacji obliczymy przez wyliczenie stosunku przyrostu CPI w roku badanym do CPI w roku bazowym [(CPI1 - CPI0) : CPI0 ] x 100.
Inflacja to stały wzrost ogólnego poziomu cen. Kiedy ceny rosną,
a dochody nasze pozostają na tym samym poziomie, to za zarobione pieniądze możemy kupić coraz mniej. Mówimy wtedy, że spada siła nabywcza pieniądza. SIŁA NABYWCZA PIENIĄDZA – to ilość dóbr i usług, jaką możemy nabyć za jednostkę pieniądza. Zmiany cen powodują odwrotnie proporcjonalne zmiany siły nabywczej pieniądza.
Im bardziej ceny rosną, tym mniej możemy nabyć za jednostkę pieniądza. Mówimy wtedy o deprecjacji pieniądza. DEPRECJACJA PIENIĄDZA – spadek siły nabywczej pieniądza spowodowany działaniem mechanizmu rynkowego (zjawiskiem odwrotnym jest aprecjacja).
Im bardziej ceny spadają, tym więcej dóbr i usług możemy nabyć
za jednostkę pieniądza. Mówimy wtedy o deflacji i aprecjacji pieniądza. DEFLACJA - spadek przeciętnego poziomu cen w gospodarce, kiedy za tę samą wartość pieniędzy kupić można coraz więcej dóbr, towarów i usług; przeciwieństwem deflacji jest inflacja. APRECJACJA PIENIĄDZA – wzrost siły nabywczej pieniądza spowodowany działaniem mechanizmu rynkowego (zjawiskiem odwrotnym jest deprecjacja).
Opisane wyżej zależności między ceną a siłą nabywczą pieniądza interesują
na pewno wszystkich konsumentów, ale także rząd. Dlatego też inflację mierzy się starannie, choć jest to trudne. Przecież nie każdy wzrost cen możemy traktować jako inflację. Często wzrost ceny spowodowany jest zmianą jakościową danego dobra. Jeśli powiemy, że wzrosły ceny pralek, to nie będzie to jeszcze informacja o inflacji. Pralki wcześniej produkowane były pralkami wirnikowymi, dzisiejsze pralki - to pralki automatyczne. Jest to zupełnie nowa jakość, a więc i cena nie może być porównywana do poprzedniej.
Inflacja jest zjawiskiem, które przeszkadza we wzroście gospodarczym
i przynosi ludziom straty, ale też niektórzy na niej zyskują.
| Straty ponoszą: | Korzyści odnoszą: |
|---|---|
|
|
|
|
|
|
|
Straty ponoszone w wyniku inflacji mają swój „ciąg dalszy”. Przy ciągłym
i nieprzewidzianym wzroście poziomu cen:
obniżają się oszczędności, co powoduje negatywne skutki na rynku kapitałowym, bo
zmniejsza się kwota środków pieniężnych przeznaczonych na inwestycje w konsekwencji czego
rośnie stopa procentowa, co powoduje, że
obniża się rentowność inwestycji, a to z kolei wpływa na
wstrzymywanie inwestycji przez inwestorów, którzy nie są pewni ich opłacalności.
Wstrzymanie inwestycji przynosi w efekcie zmniejszenie wartości majątku produkcyjnego kraju, a tym samym zmniejszenie wielkości produkcji
w przyszłości. Długotrwała inflacja osłabia także pozycję kraju na rynku międzynarodowym.
Polityka antyinflacyjna rządu
Jest wiele recept dotyczących walki z inflacją, a mimo to pozostaje ona ciągle poważnym problemem. Walka z inflacją jest bardzo skomplikowana, a wynika to z mnogości źródeł, które ją rodzą. Dla ułatwienia pracy podzielimy sposoby walki z inflacją biorąc pod uwagę 2 podstawowe jej przyczyny.
W celu opanowania inflacji podażowej (kosztowej) rząd może:
zwiększyć ilość surowców, których brakuje na rynku (np. przez import)
ograniczyć wzrost płac (ale to kłóci się z zasadami gospodarki rynkowej
zwiększyć podaż towarów poprzez wykorzystanie inwencji producentów i inwestorów (jest to możliwe jeśli rząd pozostawi im swobodę działania
i zachęci dodatkowo np. obniżeniem podatków)
zlikwidować nieodpowiednie i zbyt krępujące przepisy, które stanowią bariery ograniczające wzrost produkcji.
Dla opanowania inflacji popytowej rząd musi spowodować znaczne ograniczenie zapotrzebowania na towary. Jest to możliwe przez:
zwiększenie podatków (polityka fiskalna)
ograniczenie wydatków rządowych
zwiększenie stopy oprocentowania, co skłoni ludność do oszczędzania, czyli zmniejszenia kwot przeznaczonych na bieżące wydatki (polityka monetarna).
CYKLICZNY ROZWÓJ GOSPODARKI
Pojęcie i przebieg cyklu koniunkturalnego
Już wiele lat temu ludzie zwrócili uwagę na fakt, że w gospodarce są „lata tłuste i lata chude”. Raz wszystko układa się tak, że gospodarka rozkwita, innym razem coś jej wyraźnie szkodzi i „podupada na zdrowiu”. Ekonomiści, którzy zajęli się analizowaniem tego zjawiska, nazwali te zmiany cyklem koniunkturalnym.
CYKL KONIUNKTURALNY – to powtarzające się, długookresowe wahania podstawowych wielkości ekonomicznych (produkcja, zatrudnienie, płace, ceny). Przebiega on w 4 fazach:
Kryzys - charakteryzuje się spadkiem wielkości produkcji i zatrudnienia. Spada wtedy popyt na towary, których nadmierne ilości wyprodukowano
w poprzedniej fazie cyklu - klasyczne kryzysy są kryzysami nadprodukcji (zwróć uwagę na fakt, że dla kryzysu w Polsce w latach 80. charakterystyczne były puste półki, które świadczyły o niedoborze produkcji w stosunku do siły nabywczej ludności).
Depresja - dno kryzysu, trudności kryzysowe już się nie pogłębiają - produkcja przestaje spadać, a bezrobocie przestaje wzrastać; pojawia się równowaga między popytem a podażą.
Ożywienie - to okres wzrostu ogólnej działalności gospodarczej,
co możliwe jest często dzięki pojawieniu się tanich kredytów (zapotrzebowanie na dobra inwestycyjne powoduje wzrost zatrudnienia, pracownicy otrzymują wynagrodzenie, a to zwiększa popyt na dobra konsumpcyjne, co z kolei powoduje wzrost produkcji dóbr konsumpcyjnych, czyli dalszy wzrost zatrudnienia i produkcji).
Rozkwit - w tym okresie wszystkie podstawowe wielkości gospodarcze osiągają poziom sprzed kryzysu, a nawet przekraczają go. To jednak powoduje, że produkcja rośnie zbyt szybko, naruszone zostają warunki równowagi, pojawia się nadprodukcja i cykl powtarza się.
realny PKB
Rys.1. Przebieg klasycznego cyklu koniunkturalnego czas (lata)
Kryzysy występujące w gospodarce powodują określone straty. Rządy współczesnych państw starają się ograniczać te straty i ingerują w sprawy gospodarcze. Ingerencja rządów spowodowała, że zmienił się przebieg cyklu koniunkturalnego. We współczesnym cyklu koniunkturalnym wyróżniamy dwie fazy:
Fazę recesji – w której następuje spadek ogólnej działalności gospodarczej (może ona przejawiać się także brakiem wzrostu).
Fazę ekspansji – w której następuje wzrost realnego PKB oraz zatrudnienia.
realny PKB trend rosnący
Rys.2. Przebieg współczesnego cyklu koniunkturalnego czas (lata)
Ekonomiści zajmujący się badaniem przebiegu cyklów koniunkturalnych zaobserwowali, że szczyt koniunktury w kolejnych cyklach znajduje się
w coraz wyższym punkcie i interpretują to zjawisko jako przejaw rosnącego trendu w gospodarce.
Podstawowe teorie cyklów koniunkturalnych
Jest wiele teorii cyklów koniunkturalnych, które wyjaśniają przyczyny wahań
w gospodarce, ale dwie z nich są najpopularniejsze. Są to: teoria Keynesa
i teoria monetarystów.
John Maynard Keynes (1883-1946) i jego zwolennicy uważają, że przyczyną spadku produkcji i wzrostu bezrobocia jest zbyt niski poziom ogólnych wydatków. Wszystkie podmioty gospodarcze w kraju (gospodarstwa domowe, firmy i rząd) nie zgłaszają tak dużego popytu, żeby można było zatrudnić całe zasoby siły roboczej.
Dlatego też rozwiązaniem problemu według Keynesa jest wpływ rządu na podniesienie ogólnego poziomu wydatków przez np.:
obniżenie podatków – co powoduje zwiększenie siły nabywczej zarówno gospodarstw domowych jak i firm
zwiększenie wydatków rządowych
obniżenie stóp procentowych – co skłania przedsiębiorców do zaciągania pożyczek na inwestycje, a gospodarstwa domowe - na nowe zakupy.
Monetaryści uważają, że wszystkiemu winien jest nadmiar pieniądza
w obiegu. Wzrost podaży pieniądza powoduje wzrost wydatków, czyli globalnego zapotrzebowania na dobra i usługi. Brak kontroli nad ilością pieniądza w obiegu doprowadzić może do inflacji. Dlatego też rząd powinien pilnie kontrolować ilość pieniądza w obiegu. Sformułowana przez monetarystów ilościowa teoria pieniądza zakłada, że:
prędkość obiegu pieniądza jest bardzo stabilna
w dłuższym czasie, przy stałej prędkości obiegu pieniądza, każda zmiana w ilości pieniędzy na rynku powoduje zmianę ogólnego poziomu cen.
Inaczej mówiąc, monetaryści uważają, że wzrost ilości pieniędzy na rynku powoduje wzrost ogólnego poziomu cen czyli inflację. W tej sytuacji rząd musi uważnie kontrolować ilość pieniądza w obiegu.
ROLA RZĄDU W GOSPODARCE
INSTRUMENTY ODDZIAŁYWANIA RZĄDU
NA GOSPODARKĘ
Interwencjonizm państwowy - powstanie, pojęcie i formy
Kiedyś ludzie uważali, że gospodarka sama sobie radzi i nie potrzebuje przewodnika, który by nią kierował. Dał temu wyraz wielki angielski ekonomista Adam Smith (1723-1790) w swoim arcydziele „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” (1776).
Pisał, że gospodarka sama sobie radzi, ponieważ działa „niewidzialna ręka”. Każdy człowiek postępuje tak, aby osiągnąć korzyści dla siebie, a to przynosi korzyści całemu społeczeństwu. „Mając na celu swój własny interes, człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej, niż wtedy, gdy zamierza im służyć rzeczywiście” – pisał Smith. Właśnie ten własny interes działa jak „niewidzialna ręka”.
Wg Smitha rząd powinien zajmować się tylko takimi sprawami jak: obrona narodowa, wymierzanie sprawiedliwości, budowa dróg czy oświata. Włączanie się rządu do gospodarki, może przynieść tylko niekorzystne efekty. Smith argumentował ten pogląd np. wprowadzeniem ceł, które podwyższają ceny importowanych towarów (co obniża popyt i dochody kupców) oraz możliwością wykorzystywania przez rząd swoich uprawnień do wspierania swoich własnych interesów.
Pogląd taki utrzymywał się jeszcze przez wiele, wiele lat. Jednakże w kolejnych cyklach koniunkturalnych spadki wielkości gospodarczych w fazie kryzysu były coraz głębsze. Spowodowało to pojawienie się interwencjonizmu państwowego.
INTERWENCJONIZM PAŃSTWOWY – to ingerencja państwa w sprawy gospodarcze kraju w celu zapobieżenia kryzysowi lub złagodzenia jego skutków.
Największy w historii kryzys wybuchł w 1929r. Bezpośrednią jego przyczyną był krach na nowojorskiej giełdzie papierów wartościowych. Był to kryzys długotrwały i straszny w skutkach. Produkcja w USA zmniejszyła się o 47%,
w Niemczech o 36%, we Francji o 28%. Zbankrutowały tysiące przedsiębiorstw. Stopa bezrobocia wzrosła aż do 30% - w USA - 25%, Niemcy - 30%.
Wtedy rządy krajów dotkniętych kryzysem zdecydowały się na aktywną ingerencję w sprawy gospodarcze - rozpoczęły wprowadzanie środków polityki antykryzysowej.
Podstawowymi formami interwencjonizmu były:
polityka pieniężno-kredytowa - opierająca się na założeniu, że działalność kredytowa banków wiąże się ściśle z działalnością produkcyjną przedsiębiorstw. Wprowadzenie tanich kredytów to rozwój inwestycji
i działalności produkcyjnej.
polityka fiskalna - polegająca na zwiększaniu popytu, co wpływa
na zwiększenie produkcji i zatrudnienia, czyli prowadzi do ożywienia gospodarki. Podstawowym jej środkiem było dostarczenie pieniędzy
na rynek. Można to było osiągnąć przez:
obniżenie podatków od zysków przedsiębiorstw,
podwyższenie płac pracowników państwowych,
finansowanie robót publicznych,
militaryzacja gospodarki (produkcja na rzecz wojska).
Dwie ostatnie formy mają istotne znaczenie, ponieważ znajduje przy nich pracę bardzo wielu ludzi, a nie powodują one zwiększenia podaży dóbr i usług konsumpcyjnych na rynek.
ROBOTY PUBLICZNE - prace społecznie użyteczne, prowadzone na dużą skalę, wymagające zatrudnienia dużej liczby ludzi (budowa dróg, mostów, lotnisk), nieprzynoszące dóbr konsumpcyjnych na rynek.
Rola rządu we współczesnej gospodarce
Podstawowym celem ekonomicznym każdego kraju jest osiągnięcie jak najwyższej stopy wzrostu gospodarczego. Sam mechanizm rynkowy nie zapewnia tego wzrostu - państwo ma obowiązek stworzenia ko temu warunków. Państwo - w jego imieniu rząd - powinno zapewnić społeczeństwu przede wszystkim:
bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne - poprzez właściwą organizację i utrzymanie policji, wojska i innych podobnych instytucji,
bezpieczeństwo zdrowotne i socjalne - poprzez odpowiednią opiekę medyczną i socjalną,
warunki rozwoju ludzi - poprzez system oświaty,
trwały rozwój gospodarczy - poprzez zagwarantowanie praw gospodarki rynkowej (np. prawa własności czyli prawa do posiadania kapitału, prawa do swobodnego tworzenia się podmiotów gospodarczych, prawa
do swobodnego kształtowania cen itd.).
W gospodarce rynkowej rola rządu sprowadza się do:
pełnienia funkcji podmiotu wytwarzającego dobra publiczne,
neutralizacji tzw. negatywnych efektów zewnętrznych wywołanych działaniem mechanizmów rynkowych,
pełnienia funkcji podmiotu stabilizującego gospodarkę w ujęciu makroekonomicznym.
DOBRA PUBLICZNE – to dobra, które w równym stopniu zaspokajają potrzeby wszystkich. Produkcja tych dóbr nie gwarantuje korzyści ekonomicznych (np. bezpieczeństwo publiczne, wymiar sprawiedliwości, oświata).
EFEKTY ZEWNĘTRZNE - skutki procesów rynkowych dotyczące podmiotów nie uczestniczących w nich bezpośrednio. Mogą być:
pozytywne - np. edukacja - sami nie studiowaliśmy medycyny,
ale korzystamy z wiedzy lekarza,
negatywne tzn. takie, które powodują powstawanie kosztów,
np. używanie samochodów powoduje zatruwanie środowiska, a także szkody w zdrowiu człowieka - koszty leczenia, nieobecności w pracy.
POLITYKA MAKROEKONOMICZNA – to wszelkie działania rządu nastawione na realizację makroekonomicznych celów gospodarczych (ograniczenie bezrobocia, inflacji, zapewnienie rozwoju gospodarczego).
Cele polityki gospodarczej i instrumenty oddziaływania rządu
na gospodarkę
Właściwie na każdym rządzie spoczywa zadanie kierowania gospodarką. Ludzie oceniają działalność rządu biorąc pod uwagę te aspekty, które są im najbliższe, np. poziom bezrobocia, tempo wzrostu cen, tempo wzrostu płac realnych itp. Dlatego sprawy te są także ośrodkiem zainteresowań rządu.
Podstawowe cele polityki gospodarczej:
wysoki i stabilny poziom zatrudnienia - co nie oznacza właściwie nigdy pełnego zatrudnienia. Jest to raczej stworzenie takiej sytuacji, w której ludzie chcący pracować mogą znaleźć pracę w krótkim czasie;
względnie stały poziom cen - co oznacza pilne kontrolowanie inflacji, bowiem ruchy cen mogą spowodować przykre konsekwencje dla gospodarki;
zrównoważony bilans płatniczy - co nie znaczy, że nie może on być nigdy ujemny, ale musi być w następnych latach także dodatni;
rosnący poziom życia - co ludzie odczuwają poprzez wyższe płace, lepsze warunki mieszkaniowe, możliwości rekreacji, warunki szpitalne itp.
Dla realizacji założonych celów rządy różnych państw posługują się właściwymi sobie narzędziami polityki gospodarczej.
Narzędzia, czyli instrumenty polityki gospodarczej:
polityka fiskalna – realizowana poprzez odpowiednie stawki podatkowe, głównym jej narzędziem jest budżet;
polityka monetarna – rząd zmienia i kontroluje stopę procentową, możliwość udzielania pożyczek oraz ilość pieniądza w obiegu, głównym jej narzędziem jest bank;
bezpośrednia kontrola nad płacami, cenami, rentami i dywidendami – nie oznacza to uprawnień rządu do określania ich wysokości, ale do sprawowania nad nimi kontroli;
częściowa nacjonalizacja gospodarki – uważa się, że jeśli kilka ważnych gałęzi przemysłu jest znacjonalizowanych to rząd może bardziej oddziaływać na gospodarkę (zatrudnienie, ceny energii i paliw oraz innych dóbr i usług).
POLITYKA FISKALNA
POLITYKA FISKALNA (polityka podatkowa) – to decyzje rządu dotyczące ustalania poziomu podatków i wydatków państwowych w celu stabilizacji gospodarki czyli osiągnięcia wysokiego poziomu zatrudnienia, produkcji, stabilności cen i wzrostu gospodarczego. Jej instrumentem jest budżet.
FISKUS – skarb państwa; osobowość prawna państwa w jego stosunkach prawnomajątkowych;
w starożytnym Rzymie - skarb cesarski.
FISKALNY – dotyczący skarbu państwa; skarbowy, podatkowy.
FISKALIZM – polityka skarbowa zmierzająca do osiągnięcia jak największych wpływów z podatków i opłat.
Budżet państwa – pojęcie, dochody i wydatki
BUDŻET PAŃSTWA – to plan dochodów i wydatków państwa. Uchwalany jest przez Sejm na okres 1 roku. Ustawa budżetowa określa źródła i wysokość dochodów oraz cele, na jakie są one przeznaczane.
Dochody budżetowe – to wszelkie wpłaty dokonywane na rzecz budżetu:
dochody podatkowe,
dochody niepodatkowe,
dochody z prywatyzacji, (coraz mniej, kiedyś więcej)
dochody zagraniczne.
Ze zgromadzonych środków rząd finansuje swoje wydatki. Wydatki budżetowe – to wydatkowanie przez państwo środków pieniężnych w celu zaspokojenia potrzeb publicznych. Wydatki państwa obejmują:
Wydatki realne na zakup dóbr i usług – należą do nich płatności
za zakup wyposażenia dla szpitali, policji, szkół oraz płace lekarzy, nauczycieli, pracowników administracji itd.
Płatności transferowe – to płatności , które otrzymują podmioty gospodarcze bez świadczenia z ich strony usług na rzecz państwa (emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych, zapomogi). Płatności transferowe obejmują też subwencje i dotacje.
Subwencje – środki pieniężne przekazywane podmiotom gospodarczym na pomoc w realizacji ich zadań.
Dotacje – przekazanie środków pieniężnych na realizację zadań zleconych ustawowo lub przez administrację centralną.
W przypadku nie zrealizowania zadania lub niepełnego zrealizowania, dotacje podlegają zwrotowi do budżetu w całości
lub w części.
WYDATKI PAŃSTWA
wydatki realne płatności transferowe
dla gospodarstw domowych firm
firm
transfery subwencje dotacje
Rys.1. Podział wydatków państwa
Kiedy w budżecie państwa dochody są większe od wydatków, wtedy mówimy, że budżet wykazuje nadwyżkę. W odwrotnej sytuacji, kiedy wydatki są większe od dochodów, mówimy o deficycie. Może być tak, że wydatki równają się dochodom – to wtedy mówimy, że budżet jest w równowadze.
Deficyt nie zawsze jest czymś złym dla gospodarki, ale stan taki nie powinien trwać długo, ponieważ deficyt w następnych latach kumuluje się i wtedy zamienia się w dług publiczny.
DŁUG PUBLICZNY - skumulowanie deficytów budżetowych z kolejnych lat.
Nie ma obowiązku podziału nadwyżki budżetowej, tzn. określenia celów na jakie zostanie przeznaczona. Odmienna sytuacja jest jeśli występuje deficyt. Należy wtedy ustalić źródła jego finansowania. Mogą to być:
pożyczki krajowe (głównie środki pochodzące ze sprzedaży obligacji)
i zagraniczne,
podwyższenie podatków,
emisja pieniędzy.
W przypadku pożyczki zaciągniętej u krajowych podmiotów gospodarczych, państwo może przeznaczyć środki na rozwój inwestycji i bieżącą konsumpcję, co ludzie odczują pozytywnie, ale w następnych latach musi zapewnić środki
i na spłatę tego długu i na oprocentowanie dla nabywców obligacji - podatnicy odczują to niekorzystnie. Pożyczka zagraniczna spowoduje dopływ kapitału
na nasz rynek. Jeśli będzie on dobrze wykorzystany – na inwestycje lub zwiększenie produkcji eksportowej – to w efekcie nastąpi unowocześnienie gospodarki i możliwość szybkiego zwrotu długu.
Podwyższanie podatków może zapewnić wzrost bieżących wydatków państwa, ale zmniejsza dochody podmiotów gospodarczych, powoduje spadek ogólnych wydatków i osłabia motywację ludzi do pracy.
Emisja nowego pieniądza to konieczność, z której trzeba skorzystać jeśli nie można zwiększyć podatków. Pamiętamy jednak, że powoduje to inflację.
W sytuacji, gdy rząd jest w stanie spłacić długi i odsetki z nimi związane
to deficyt nie jest groźny dla gospodarki. Może być uznany za zjawisko pozytywne, jeśli odpowiednie wykorzystanie pożyczki spowoduje nakręcenie koniunktury gospodarczej.
Podatki – pojęcie i rodzaje
PODATEK - nieodpłatne, bezzwrotne i przymusowe świadczenie pieniężne (na rzecz państwa), nałożone przez prawo na osoby fizyczne i prawne, w celu uzyskania dochodów przez państwo. Podatki są największym źródłem
(ok. 85%) w dochodach budżetu państwa.
Popularnym podziałem podatków jest podział ze względu na sposób rozliczania się z budżetem, tzn. ze względu na to, kto jest obciążony podatkiem a kto go uiszcza:
bezpośrednie - gdy podatnik sam rozlicza się z budżetem, np. płaci podatek od dochodu;
pośrednie - kiedy podatnik rozlicza się za pośrednictwem obrotu,
np. rozliczeń z tytułu akcyzy dokonuje sprzedawca, choć podatek płacimy my - konsumenci.
Drugim istotnym kryterium jest przedmiot podatku. To kryterium informuje
od czego naliczany jest podatek – od dochodów, od majątku czy od wydatków.
PODATKI
bezpośrednie pośrednie
od dochodów od majątku od wydatków
|
|
|
|---|---|---|
|
|
|
|
|
Rys. 2. Podział podatków
Podatek dochodowy od osób fizycznych – dotyczy wszystkich, którzy uzyskują jakiekolwiek dochody. Obliczany jest za okres roku od kwoty przychodów pomniejszonej o koszty ich uzyskania. Jest podatkiem progresywnym co oznacza, że od wyższych dochodów płacimy wyższe podatki. Obowiązują trzy stawki podatku – w r. 1997 było to 20%, 32%
i 44%.
Podatek dochodowy od osób prawnych – obliczany jest dla wszystkich firm wg jednej stawki, bez względu na wysokość osiągniętego dochodu. Jest więc podatkiem stałym. W 1997 r. stawka wynosiła 38%.
Podatek majątkowy – płacą ludzie, którzy posiadają majątek. Do majątku podlegającemu opodatkowaniu zaliczamy: grunty, domy, dzieła sztuki, prawa autorskie. Podatek płaci się:
od posiadanego majątku (podatek od nieruchomości)
od przyrostu majątku (podatek od spadku i darowizn).
Podatek od wydatków – płacą konsumenci w momencie dokonywania zakupu, wliczony jest bowiem do ceny towarów.
Podatek od wartości dodanej – VAT – pobierany jest na każdym szczeblu obrotu. Podatnik oblicza kwotę podatku należnego od całej wartości towaru, a następnie odejmuje od niej kwotę podatku, którą zapłacił przy zakupie surowców. Różnicę przekazuje do urzędu skarbowego. W Polsce podstawowa stawka VAT wynosi 22%, obniżona 7% i 0%.
Podatek akcyzowy – także wliczony jest w cenę, ale dotyczy tylko określonych towarów, np. alkoholi, papierosów, paliw.
Poza przedstawionymi wyżej podatkami ważną rolę w kształtowaniu dochodów budżetowych pełnią opłaty, a wśród nich najważniejsze jest cło.
OPŁATY – to pośrednia forma dochodów publicznych. Nakładane są na te podmioty gospodarcze, które bezpośrednio korzystają z usług publicznych.
Są to np. opłaty skarbowe, kary, grzywny. Dominującą pozycję zajmują wśród nich cła. CŁO – opłata nałożona na towary przekraczające granicę celną państwa. Ma charakter przymusowy i bezzwrotny.
Oprócz opisanych wyżej podatków, funkcjonują jeszcze podatki i opłaty lokalne, np. podatek od posiadania psów czy opłata targowa. Jeśli masz ochotę dokładniej je poznać, zajrzyj do podręczników finansów. Znajdziesz tam na pewno wiele ciekawych informacji dotyczących podatków.
Aktywna i pasywna polityka fiskalna
Polityka fiskalna polega na wykorzystaniu podatków i wydatków budżetowych do realizacji celów gospodarczych, wśród których głównym jest stabilizacja gospodarki. W zależności od sposobu ich wykorzystania, można mówić
o aktywnej bądź pasywnej polityce fiskalnej rządu.
Aktywna polityka fiskalna prowadzona jest poprzez podejmowanie decyzji dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetowych. Polega ona na:
hamowaniu wzrostu globalnego popytu – w fazie ekspansji,
hamowaniu spadku globalnego popytu – w fazie recesji.
Można to osiągnąć przez:
zmianę stawek oraz zasad opodatkowania,
zmianę wielkości środków przeznaczonych na określone cele, np. roboty publiczne,
zmianę zasad subwencjonowania przedsiębiorstw.
Konsekwencją jej jest wzrost wydatków rządowych i wzrost roli państwa
w gospodarce.
Pasywna polityka finansowa to ograniczenie aktywnego interwencjonizmu na rzecz samoistnie działających, niektórych dochodów
i wydatków rządowych. Takim samoistnie działającym czynnikiem są np. zasiłki dla bezrobotnych. W okresie ekspansji, gdy spada liczba bezrobotnych spadają i łączne kwoty zasiłków, a wzrasta poziom dochodów. W fazie recesji wzrasta liczba bezrobotnych i wzrasta liczba zasiłków, a obniża się poziom dochodów. Ruchy te oddziałują na globalny popyt.
Jeśli rząd decyduje się na aktywne wykorzystanie polityki fiskalnej, to może prowadzić:
działania ekspansywne – w fazie recesji, gdy spada produkcja, rośnie bezrobocie, państwo obniża stawki podatków i zwiększa wydatki rządowe. Powoduje to zwiększenie globalnego popytu i wzrost PKB (+), ale także wzrost poziomu cen (-). W obawie przed nadmiernym rozkręceniem koniunktury rząd uruchamia działania przeciwne.
działania restrykcyjne – w fazie ekspansji rząd zmniejsza wydatki realne
i transfery, a podwyższa podatki, co wpływa na ograniczenie globalnego popytu i zmniejszenie realnego PKB.
POLITYKA MONETARNA
POLITYKA MONETARNA – jest ustalaniem stopy wzrostu krajowej podaży pieniądza w celu stabilizowania poziomu zatrudnienia, produkcji i cen.
Jej instrumentem jest bank.
MONETA – pieniądz kruszcowy, zwykle w kształcie krążka o określonych wymiarach i ciężarze, z wybitym na nim godłem państwowym
i oznaczeniem wartości.
MONETARNY – dotyczący zagadnień pieniężnych; pieniężny.
MONETARYZM – teoria, zgodnie z którą w dłuższym czasie przy stałej prędkości obiegu pieniądza, zmiana wielkości zasobu pieniądza prowadzi do proporcjonalnej zmiany poziomu cen (wzrost ilości pieniądza w obiegu prowadzi do wzrostu ogólnego poziomu cen).
Banki i ich zadania
BANK – instytucja finansowa organizująca i pośrednicząca w obiegu pieniądza w gospodarce. Wszystkie banki w kraju tworzą system bankowy. W Polsce tworzą go: Narodowy Bank Polski, banki komercyjne (handlowe), banki spółdzielcze i kasy oszczędnościowe.
Najważniejszym jest bank centralny w Polsce - NBP. Jest to bank państwowy. Pełni następujące funkcje:
jest bankiem emisyjnym – ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych,
jest bankiem państwa – kształtuje politykę pieniężno-kredytową, zarządza długiem publicznym, wykonuje obsługę kasową budżetu państwa, realizuje politykę dewizową,
jest bankiem banków – prowadzi rachunki banków handlowych
i rozliczenia międzybankowe, kontroluje podaż pieniądza i kredytu
w gospodarce.
Pozostałe banki możemy określić mianem pośredników finansowych. Konkurują one między sobą jakością obsługi, szybkością rozliczeń i wysokością stopy procentowej.
POŚREDNIK FINANSOWY – instytucja finansowa, która gromadzi fundusze z oszczędności, aby udzielać pożyczek zaciągającym je. Stosuje przy tym stopę procentową, która zapewnia pokrycie kosztów i zysk.
Banki spełniają swoje funkcje – aktywne i pasywne – przez dokonywanie operacji bankowych.
OPERACJE BANKOWE – to pojęcie obejmujące wszystkie rodzaje czynności bankowych. Wyróżniamy: operacje czynne, bierne i usługowe.
Funkcje aktywne banki spełniają wykonując operacje czynne, polegające na:
udzielaniu kredytów,
lokowaniu kapitałów własnych i klientów w różne przedsięwzięcia (w papiery wartościowe lub inne korzystne inwestycje);
operacje usługowe polegające na:
dokonywaniu rozliczeń pieniężnych na podstawie polecenia właściciela rachunku,
przechowywaniu przedmiotów i papierów wartościowych,
udostępnianiu skrytek sejfowych.
Funkcje pasywne banki spełniają wykonując operacje bierne, polegające na:
przyjmowaniu wkładów - gromadzeniu wolnych środków pieniężnych ludności i wolnych środków kapitałowych przedsiębiorstw,
emitowaniu własnych obligacji,
emitowaniu własnych akcji dla powiększenia kapitału.
Coraz częściej zaczyna w treści występować pojęcie kredytu. Pojawiała się też pożyczka. Pewnie zastanawiasz się czy są one jednoznaczne, czy też różnią się od siebie czymś istotnym. W życiu codziennym używamy ich właściwie zamiennie. I nie robimy błędu. Z ekonomicznego punktu widzenia kredyt
i pożyczka to właściwie to samo. Prawnicy jednak wskazaliby różnicę między nimi. Powiedzieliby też, że kredyt jest zawsze odpłatny, a pożyczka może być nieodpłatna - ale pozostawmy to prawu.
KREDYT – stosunek ekonomiczny między wierzycielem a dłużnikiem.
Może mieć formę towarową i pieniężną. KREDYT PIENIĘŻNY – odstąpienie określonej ilości pieniędzy pod warunkiem zapłacenia odpowiedniej ceny
za korzystanie z nich i zwrotu w ustalonym terminie.
Polityka monetarna banku centralnego
Udzielanie pożyczek to podstawowa działalność banków. Ma ona wpływ nie tylko na egzystencję banków (dzięki niej mogą one zarabiać), ale także na całą gospodarkę ponieważ wpływa na ilość pieniędzy w obiegu.
Ustalanie ilości pieniądza w obiegu jest istotą polityki monetarnej. Zaś celem jej jest utrzymanie produkcji, zatrudnienia i cen na pożądanym poziomie. Prowadzenie polityki monetarnej to zadanie banku centralnego. Wykonuje on je przy pomocy trzech podstawowych instrumentów (narzędzi):
stopy rezerw obowiązkowych
stopy dyskontowej
operacji otwartego rynku.
Banki, udzielając pożyczek, dokonują kreacji pieniądza, czyli tworzą nowy pieniądz zwiększając tym samym jego podaż. Z tej racji bank centralny sprawuje nadzór nad działalnością banków komercyjnych (handlowych). Celowi temu służy określanie przez bank centralny stopy rezerw obowiązkowych.
STOPA REZERW OBOWIĄZKOWYCH – określa jaki procent wkładów bank jest zobowiązany trzymać w postaci rezerw obowiązkowych.
Rezerwy obowiązkowe to ta część rezerw banku, która nie może być legalnie wykorzystana do tworzenia pieniądza przez udzielanie pożyczek. Na rezerwy obowiązkowe składają się: pogotowie kasowe banków (gotówka w kasach banków) i depozyty rezerw obowiązkowych (złożone przez banki w NBP).
Podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych jest narzędziem restrykcyjnym
i wpływa na ograniczenie udzielanych kredytów. Obniżenie jej powoduje rozszerzenie akcji kredytowej banków handlowych.
STOPA DYSKONTOWA – to stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom handlowym. Korzystanie
z pieniędzy banku centralnego nie jest bezpłatne. Bank centralny, w zależności od sytuacji w gospodarce, ustala wyższe lub niższe oprocentowanie. Ustalenie wyższej stopy dyskontowej wpływa na wzrost rezerw banków komercyjnych
w banku centralnym i obniżenie tempa kreacji pieniądza.
Ustalenie niższej stopy dyskontowej wywiera odwrotny skutek.
OPERACJE OTWARTEGO RYNKU – polegają na sprzedaży
lub skupowaniu przez bank centralny papierów wartościowych - bonów skarbowych i obligacji.
Partnerami banku centralnego są w tych operacjach nie tylko banki handlowe, ale też przedsiębiorstwa i osoby prywatne. Skupowanie papierów wartościowych przez bank centralny zwiększa rezerwy gotówkowe banków handlowych i wpływa na zwiększenie bazy monetarnej. Sprzedaż papierów wartościowych powoduje „ściągnięcie” pieniędzy z rynku i zmniejszenie jego ilości w obiegu.
Polityka fiskalna a polityka monetarna
Wykorzystanie poznanych narzędzi polityki monetarnej zależne jest od fazy cyklu koniunkturalnego. W fazie recesji bank centralny dla ożywienia koniunktury stosuje politykę ekspansywną zwaną też polityką łatwego pieniądza. Jej efektem są tanie kredyty i więcej pieniędzy na rynku. Wzrost podaży pieniądza powoduje wzrost zagregowanego popytu, a zatem i PKB. Jednak powoduje też wzrost ogólnego poziomu cen.
Dla uniknięcia „przegrzania się gospodarki” - nadmiernego rozkręcenia koniunktury, bank podejmuje kroki zmierzające do ograniczenia ilości pieniądza w obiegu. Zaczyna wtedy stosować politykę restrykcyjną – politykę trudnego pieniądza. Podwyższenie stopy dyskontowej powoduje ograniczenie udzielanych kredytów, zmniejszenie inwestycji, zmniejszenie globalnego popytu i w rezultacie zmniejszenie PKB.
Jeśli przeanalizujesz uważnie zapisy w tabeli, to bez trudu zauważysz,
że jednoczesne wykorzystanie instrumentów ekspansywnych lub restrykcyjnych przez rząd i bank powoduje wzmocniony efekt ich działania. Dlatego
w gospodarce stosuje się politykę mieszaną. Może być na przykład tak:
dla pobudzenia gospodarki:
rząd zwiększa wydatki budżetowe i (lub) obniża podatki - efektem jest wzrost dochodów i wzrost AD szybki wzrost AD może spowodować zachwianie równowagi więc
bank podwyższa stopę dyskontową hamując tym działaniem wzrost popytu konsumpcyjnego
dla ostudzenia gospodarki:
rząd zmniejsza wydatki budżetowe i (lub) podwyższa podatki - efektem jest ograniczenie dochodów i spadek AD może
to spowodować nadwyżkę AS nad AD i sytuację kryzysową więc
bank obniża stopę dyskontową, tanieje kredyt, co zachęca firmy
do inwestowania a gospodarstwa domowe do zakupu dóbr trwałego użytku.
Pieniądz - geneza, pojęcie i funkcje
W gospodarce naturalnej ludzie sami wytwarzali produkty niezbędne
do zaspokojenia swoich potrzeb. Kolejne podziały pracy (podział na plemiona pasterskie i rolnicze, rozwój rzemiosłu i wyodrębnienie się handlu) oraz pewna specjalizacja wytwórców doprowadziły do powstania gospodarki towarowej. Ludzie zaczęli wytwarzać więcej niż zużywali na zaspokojenie swoich potrzeb
i w efekcie zaczęli wymieniać się swoimi produktami. Pierwotna wymiana miała formę towarową. Było to niewygodne, bo musiało spotkać się dwóch ludzi, którzy mieli akurat to czego drugi poszukiwał. Potrzeba rozszerzania wymiany wyłoniła jeden spośród wielu towarów, który zaczynał pełnić rolę powszechnego ekwiwalentu. W różnych czasach i miejscach różne towary pełniły tę rolę – były to muszle, koraliki, bydło, płaty płótna, kruszce szlachetne - srebro i złoto. Było to wygodne rozwiązanie, ponieważ za towar, który został uznany za powszechny ekwiwalent, można nabyć wszystkie inne towary.
Towar, który trwale spełnia funkcję powszechnego ekwiwalentu staje się pieniądzem.
Od tej pory mówi się już o gospodarce towarowo-pieniężnej. Do jej rozwoju przyczyniły się głównie:
wzrost przeznaczonej na sprzedaż produkcji w zakładach rzemieślniczych (później rozwój manufaktur) i
odkrycia geograficzne, które zapewniły dopływ kruszców do Europy,
co pozwoliło na bicie monet i wzrost ilości pieniędzy w obiegu.
Do I wojny światowej obowiązywał pieniądz pełnowartościowy, tzw. pieniądz kruszcowy czyli srebro i złoto, a później samo złoto. Pozycja pieniądza kruszcowego załamała się w czasie wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 1929 - 1933.
Dla uzdrowienia gospodarki, państwa potrzebowały dużej ilości pieniędzy
i wtedy wprowadzono pieniądz papierowy. Funkcjonuje on po dzień dzisiejszy. Początkowo miał pokrycie w złocie, ale dziś zrezygnowano ze stosowania
tej zasady. Odstąpił od niej także bank amerykański w 1971 roku.
Mikołaj Kopernik w 1526r. napisał dzieło „O wypieraniu pieniądza lepszego przez gorszy”. Pieniądz lepszy to pieniądz złoty, a ten gorszy,
np. miedziany. Wprowadzenie gorszych pieniędzy ułatwiało i rozszerzało możliwości posługiwania się pieniądzem, bo jeśli np. za 1 złoty pieniążek można było kupić krowę, to jaką część tego pieniążka trzeba było zapłacić
za kozę? Połowę, czy może trochę mniej? Wprowadzenie gorszych pieniędzy, dziś powiedzielibyśmy - drobnych, znakomicie rozwiązało problem.
PIENIĄDZ – to towar, który stał się powszechnym ekwiwalentem. Odznacza się więc powszechną wymienialnością. Z tej właściwości wynikają podstawowe funkcje pieniądza:
Pieniądz jako miernik wartości –
pieniądz określając wartość towarów nadaje im cenę. Za pomocą cen wartości towarów stają się wymierne i możemy porównywać je między sobą.
W tym sensie właśnie pieniądz jest miernikiem wartości.
Pieniądz jako środek cyrkulacji (wymiany) –
od momentu wprowadzenia pieniądza akt wymiany rozpada się na dwa akty - akt sprzedaży (T-P) i akt kupna (P-T). W tej funkcji pieniądz występuje jako pośrednik w wymianie towarów. Pozwala to na rozdzielenie wymiany w czasie i w przestrzeni. Jest to wygodne dla ludzi.
Pieniądz jako środek tezauryzacji (gromadzenia skarbu) –
w tej funkcji występuje pieniądz wycofany z obiegu. Przeistacza się wtedy
w skarb i staje dowodem bogactwa posiadacza. Uwaga: nie jest to pieniądz zniszczony, ale zgromadzony i schowany „w skarpecie” – nie w banku.
Nie przynosi więc odsetek czyli dochodu.
Pieniądz jako środek płatniczy –
tę funkcję spełnia on wtedy, gdy sprzedaż towarów jest oddzielona w czasie
od przekazania równowartości w pieniądzu, czyli w tej funkcji obsługuje operacje kredytowe (T-Z towar - zobowiązanie; Z-P zobowiązanie - pieniądz; zamiast normalnego T-P). Z funkcją tą wiąże się powstanie różnych rodzajów pieniądza kredytowego, np. weksli.
Pieniądz jako pieniądz światowy –
w tej funkcji występuje wtedy, gdy posiada zdolność wymiany na pieniądze innych krajów. Wymiana pieniądza różnych krajów odbywa się za pomocą kursu walutowego. Polska złotówka jest wymienialna od 1995 r. Kurs walutowy ustalany jest w odpowiednich proporcjach do koszyka innych walut.
W przypadku złotówki ustalono go następująco: $-45%, DM-35%, Ł-10%, FF-5%, FSzw.-5%.
Stosowanie pieniądza jest korzystne i wygodne, dlatego, tak jak i na inne dobra, istnieje popyt na pieniądz. W zależności od powodu, dla którego chcemy mieć pieniądze wyróżniamy trzy rodzaje popytu:
popyt transakcyjny na pieniądz – kiedy pieniądze chcemy przeznaczyć
na przewidywane zakupy dóbr i usług;
popyt przezornościowy na pieniądz – kiedy chcemy mieć pieniądze
na nieoczekiwane zakupy („na wszelki wypadek”);
popyt spekulacyjny na pieniądz – kiedy gromadzimy pieniądze
w przewidywaniu przyszłych zysków.
POPYT NA PIENIĄDZ – to zapotrzebowanie społeczeństwa, które zależy
od stopy procentowej oferowanej przez banki i ilości dóbr, które można kupić.
PODAŻ PIENIĄDZA – to ilość pieniędzy, którą bank centralny dopuścił
do obiegu.
Na poprzednich stronach wiele miejsca poświęcono sprawie ilości pieniądza
w obiegu. Jest ona niezmiernie ważna dla ogólnej równowagi gospodarki. Potrzebną do obiegu ilość pieniędzy można najprościej obliczyć dzieląc sumę cen towarów na rynku przez szybkość obiegu pieniądza - I = C : S.
Pamiętaj, pieniądz krąży szybciej w bogatych krajach.
Jeśli państwo nie przestrzega, bądź nie panuje nad ilością pieniędzy w obiegu mogą mu się przydarzyć: inflacja i deflacja lub aprecjacja i deprecjacja. Lekarstwem na wymienione „dolegliwości” jest stabilizacja pieniądza.
STABILIZACJA PIENIĄDZA – to przejście od pieniądza tracącego wartość do pieniądza stałego, tzn. takiego, który posiada stałą siłę nabywczą.
SIŁA NABYWCZA PIENIĄDZA – wyraża się w ilości dóbr i usług, które możemy nabyć za jednostkę pieniądza.
Znane są 2 sposoby stabilizacji pieniądza:
DEWALUACJA – ustawowe obniżenie wartości pieniądza w stosunku
do walut obcych,
REWALUACJA – ustawowe podwyższenie wartości pieniądza
w stosunku do walut obcych.
Zwróć uwagę, że deprecjacja i aprecjacja to zmiany wartości pieniądza spowodowane działaniem mechanizmu rynkowego, natomiast dewaluacja
i rewaluacja to zmiany spowodowane interwencją rządową.