Rozdział III Podstawowe techniki diagnostyczne w psychologii i pedagogice
W metodologii postępowania diagnostycznego wyróżniamy 2 podejścia związane ze sposobem pozyskiwania informacji:
Podejście zewnętrzne – polega na wykorzystaniu informacji dostarczonych przez tzw. obiektywne metody badania (kwestionariusze, skale postaw), wówczas model rozpoznania buduje się w oparciu o proponowane w tych metodach schematy interpretacyjne
Podejście wewnętrzne (fenomenologiczne) – korzysta się przede wszystkim z przekazywanych przez jednostkę informacji, a występujące u niej zaburzenia interpretuje się z punku widzenia znaczenia, jakie posiadają one dla jej aktualnego funkcjonowania.
Metoda diagnozy – obejmuje zespół wszelkich racjonalnie uzasadnionych sposobów postępowania diagnostycznego, którego celem jest opis wycinka rzeczywistości, będącego przedmiotem zainteresowania diagnosty.
Technika diagnostyczna – stanowią ją konkretne czynności praktyczne badacza i innych ludzi, określone dokładnymi dyrektywami, co wiąże się z ustaleniem celu diagnozy, operacjonalizacją problemu i doborem wskaźników.
Narzędzie badawcze – to ostateczny wynik konceptualizacji i operacjonalizacji problemu badawczego, jako zestaw konkretnych wskaźników badanej sytuacji, w ramach których dokonuje się oceny.
3.1 Rozmowa i wywiad
Łobocki, Pilch, Baman, Sztumski, Szustrowa, Gerstmann: Wywiad to sposób gromadzenia danych przez bezpośredni kontakt z określonymi osobami, które mogą udzielić informacji na temat interesujących badacza zagadnień.
Gerstmann, Szustrowa: Rozmowa definiowana jest analogiczne (jak wyżej), wywiad traktuje się jednak jako bardziej formalną, wystandaryzowaną technikę uzyskiwania informacji, zaś rozmowę jako technikę bardziej swobodną, indywidualną, nieprzewidywalną w swym kierunku.
Typy wywiadu:
Jawny – wiąże się ze świadomością respondenta, że jest przedmiotem badania, świadomością przedmiotu badania, celu i roli badającego, stąd respondent świadomie wyraża nań zgodę
Ukryty – respondent nie ma świadomości, że jest przedmiotem badania, stąd nie wyraża nań zgody, nie zna przedmiotu badania, celu i roli badającego
Nieformalny – respondent wie, że prowadzony jest wywiad, wyraża nań zgodę, ale nie zna jego celu, zna cel zafałszowany
Formalny – respondent zna prawdziwy cel prowadzenia wywiadu
Swobodny – rozmowa, w której sekwencja pytań jest zmienna, stawia się głównie pytania otwarte, uzyskując dane jakościowe, indywidualne, oparta jest na ogólnych dyspozycjach
Skategoryzowany – rozmowa, w której sekwencja pytań jest stała, stosuje się głównie pytania zamknięte, uzyskując dane ilościowe, cechuje ją duży stopień sformalizowania danych i charakteru relacji diagnostycznej
Indywidualny – przeprowadzany z jedną osobą, najczęściej w celach diagnozy praktycznej, decyzyjnej, często poznawczej
Zbiorowy – przeprowadzany z udziałem większej liczby osób, może mieć wówczas charakter pisemny lub ustny
Zwykły – jednorazowy, przeprowadzany dla opisu badanego stanu rzeczy, często w celach poznawczych, w badaniach diagnostycznych
Panelowy – przeprowadzany w co najmniej dwóch sesjach lub w dwóch grupach, stosowany dla uchwycenia różnic, wpływu upływu czasu lub wydarzeń na badane zjawiska
Psychologiczny – klasyczny, kliniczny, indywidualny, związany z badaniem cech jednostkowych, podstaw jej zachowania czy zaburzeń w funkcjonowaniu jednostki, stanowiąc podstawę interwencji
Środowiskowy – służący poznaniu charakteru i zależności pomiędzy indywidualnym funkcjonowaniem jednostki a wpływem nań środowiska, przeprowadzany w miejscu typowego funkcjonowania jednostki, łączy w sobie elementy wywiadu klasycznego z obserwacją warunków środowiskowych
Ustny – informacje zdobywane są w komunikacji werbalnej, rejestracji dokonuj diagnosta
Pisemny – informacje przekazywane są w formie pisemnej, rejestracji dokonuje respondent
Gerstmann, Szustrowa: Konstruując wywiad należy zwrócić uwagę na:
Sposób budowania pytań i ich komponowania w całości wywiadu – pytania sformułowane jasno, konkretne, bez treści zagrażającej, nie mogą wprowadzać nowego tematu w sposób nieoczekiwany, nie należy stawiać pytań społecznie nieakceptowanych, pytania powinny być zróżnicowane, ich forma adekwatna do poruszanych treści, sytuacji badania i indywidualnych cech badanego; wyróżniamy pytania:
Proste (pytanie o interesujące diagnostę treści) i złożone (z wprowadzeniem, opisem sytuacji)
Otwarte (swobodna wypowiedzi badanego) i zamknięte (wybór kilku kategorii odpowiedzi)
Wprost (dotyczące interesujących badacza treści, charakter niezagrażający i zrozumiał dla każdego) i nie wprost (przeformułowanie języka teorii na język potoczny, bądź gdy pytania mają charakter zagrażający)
Sposób tworzenia sekwencji pytań i całości ich przebiegu – pytania zadawane w trakcie wywiadu nie mogą być przypadkowe, musi je charakteryzować pewna struktura; sekwencje pytań organizuje się stosując reguły:
Konstrukcji lejkowej – zawężającej, od ogółu do szczegółu
Konstrukcji odwróconego lejka – od pytań szczegółowych do ogólnych
Progresji – pytanie o sprawy zbliżone do tych, które badamy, a później zbliżamy się do treści właściwych
Język diagnosty – musi być zrozumiały i prosty, dostosowany indywidualnie do możliwości intelektualnych osoby badanej
Przyjęty poziom standaryzacji i stopień kierowana wywiadem – ujednolicenie warunków przeprowadzenia wywiadu z różnymi osobami przez różnych diagnostów; kierowanie – minimalna aktywność badającego
Sposób prowadzenia wywiadu i jego przebieg
Głębokość – głębokość odnosi się do stopnia w jakim dociera się do treści emocjonalnie ważnych, intymnych, często trudno dostępnych dla samej osoby badanej
Planowanie tematyki
Rejestracja pozyskiwanych danych, sposób sporządzania protokołu i jego zawartość – wśród dostępnych metod rejestracji wywiadu wyróżnimy:
Zapis magnetofonowy – najlepszy, jeśli uzupełnimy go danymi z obserwacji wyglądu i zachowania badanego
Sporządzanie notatek ręcznych – w trakcie lub bezpośrednio po wywiadzie, kodowanie w kwestionariuszu wywiadu
Protokół z badań – obejmuje zadanie poznawcze, dane respondenta, informację o osobie prowadzącej wywiad, opis czasu, miejsca, warunków prowadzenia wywiadu, dodatkowe okoliczności i wydarzenia, kwestionariusz wywiadu, odpowiedzi respondenta, uwagi o zachowaniu i wyglądzie pacjenta.
Uwzględnienie podstawowych warunków poprawności
podstawowym warunkiem jest wstępna znajomość respondenta, jego środowiska oraz pewna wiedza teoretyczna dotycząca badanych zagadnień
należy zagwarantować respondentowi spokój i dyskrecję, wykluczyć sytuacje zakłócające (hałas), brak osób trzecich, dobór odpowiedniego miejsca i pory, należy także przewidzieć zakłócenia ze strony respondenta
ważne jest zachowanie i postępowanie badacza
prawidłowa konstrukcja kwestionariusza.
W strategii budowania wywiadu należy uwzględnić logikę badającego, który zakłada pewne cele i chce je osiągnąć oraz logikę badanego, który opowiada o sobie z wewnętrzną logiką odpowiadającą chronologii lub wadze wydarzeń w jego życiu.
Strategia budowania całości wywiadu:
Rozpoczynanie wywiadu – ważne uwzględnienie wszystkich czynników związanych z nawiązaniem dobrego kontaktu diagnostycznego
Sekwencje tematów w wywiadzie – nie mogą być przypadkowe, ale dostosowane do potrzeb osoby badanej, zaczyna się od tematów łatwych i stopniowo przechodzi do trudniejszych, a na końcu zagrażających
Zmiana tematu – nie może być nagła, dlatego potrzebne są pytania przejściowe
Zakończenie wywiadu – należy stopniowo wychodzić z sytuacji badawczej, stosując pytania ogólne, podsumowania, rekapitulując najważniejsze kwestie poruszane w trakcie wywiadu
Czas trwania wywiadu – zależy od celu i możliwości odraz stanu osoby badanej, nie powinien jednak trwać dłużej niż godzinę
Wywiad musi być formalny i treściowo zorganizowany (zaplanowanie tematyki, celu, wybór kategorii diagnostycznych, sformułowanie pytań i hipotez diagnostycznych itp.).
Przebieg wywiadu/rozmowy:
Rozmowa wstępna – przedstawienie siebie, instytucji, celu, budowanie atmosfery poufności i życzliwości, zapewnienie dyskrecji, anonimowości, motywacja, pytanie o ew. wątpliwości
Część zasadnicza- zadawanie pytań o zasadnicze treści związane z problemem, zgodnie z przyjętymi ogólnie regułami
Zakończenie – rozładowanie emocji, pytania respondenta, podziękowania
3.2 Ankieta
Pilch, Buaman, Łobocki, Sztumski: Ankieta to gromadzenie danych polegające na samodzielnym wypełnianiu przez respondentów odpowiednich, specjalnych kwestionariuszy oraz na pisemnym udzielaniu odpowiedzi na pisemnie postawione pytania.
Technika ankietowa służy do badań masowych, pozwalając w krótkim czasie przebadać dużą liczbę osób.
Ankieta od wywiadu różni się stopniem kategoryzacji kwestionariusza, charakterem uzyskiwanych danych oraz charakterem przeprowadzania badań.
Typy ankiet:
Ze względu na sposób rozprowadzania
Ankieta środowiskowa (audytoryjna) – bezpośrednio rozprowadzana przez ankietera w środowisku stanowiącym podmiot zainteresowania badacza
Ankieta prasowa – zamieszczana na łamach gazety, czasopisma, bądź do nich dołączana z prośbą o wypełnienie jej i odesłanie
Pocztowa – wysyłana pocztą na adres poszczególnych osób wybranych do badań
Ze względu na sposób motywowania
Ankieta jawna – respondent wskazywany jest imiennie lub możliwe jest jego rozpoznanie na podstawie pewnych jego cech
Ankieta anonimowa – brak możliwości identyfikacji osobowej respondenta
Warunki poprawności stosowania badań ankietowych:
Umiejętne zmotywowanie respondentów do udzielania szczerych odpowiedzi
Poprawnie skonstruowane narzędzie
Struktura ankiety: instrukcja, część zasadnicza, metryczka.
3.3 Obserwacja
Łobocki, Pilch, Bauman, Sztumski, Szustrowa: Obserwacja to gromadzenie danych na drodze spostrzegania kierowanego zadaniem poznawczym. Stanowi zatem celowe planowe spostrzeganie rzeczywistości w jej naturalnym przebiegu.
Zalety obserwacji:
Naturalność jako
Obserwowanie jest naturalnym sposobem poznawania świata przez człowieka
Obserwacja umożliwia poznanie rzeczywistości w jej niezakłóconym stanie, zjawisk w ich naturalnym przebiegu
Możliwość poznania kontekstu sytuacji, zdarzeń, zachowań, zjawisk
Otwartość na trudne do przewidzenia sytuacje i empiryczne przejawy badanych stanów
Typy obserwacji ze względu na sposób zbierania informacji:
Bezpośrednia – analiza faktów obserwowanych przez badającego, bez przyrządów, rejestracja dokonywana w trakcie obserwacji
Pośrednia – analiza faktów, spostrzeżeń dokonanych przez kogoś innego
Kontrolowana – prowadzona w oparciu o uprzednio przygotowane narzędzie, systematyzujące zbiór danych
Niekontrolowana – bez użycia narzędzi systematyzujących, niskie walory diagnostyczne
Jawna – badania są poinformowani o roli obserwatora, wiedzą, że są podmiotem obserwacji, ale nie znają jej celu i przedmiotu
Ukryta – badani nie mają świadomości, iż są podmiotem obserwacji
Neutralna – naturalna to obserwacja zjawisk w ich naturalnym przebiegu, obserwator osobą z zewnątrz; aranżowana, w której badający jest organizatorem obserwowanych zdarzeń
Uczestnicząca – badający jest uczestnikiem obserwowanych zdarzeń, najczęściej badacz jest członkiem badanej grupy
Potoczna – występująca w życiu codziennym, niezaplanowana, bez świadomego celu
Naukowa – spełniająca wszelkie wymogi: celowość, planowość, wyczerpywalność, aktywność, obiektywność itp.
Techniki obserwacji:
Obserwacja ciągła – obserwacja jakiegoś zagadnienia prowadzona przez dłuższy czas, prowadzona za pomocą tzw. dzienniczków obserwacyjnych (metoda otwarta); wadą może być stronniczość, zaletą rozmach, bogactwo i wielowymiarowość danych
Obserwacja fotograficzna – dotyczy całokształtu zachowania się dziecka oraz sytuacji w jakich ono występuje, bez dokonywania wstępnej selekcji danych poddanych obserwacji. Cechuje się fotograficzną szczegółowością, a jej długość wyznaczana jest zazwyczaj czasem trwania lekcji. Technika ta polega na zaplanowanym i ciągłym obserwowaniu zachowania (zjawiska) w ustalonych warunkach i czasie; zaletą jest fakt, iż rejestruje prawie wszystko, co obserwator potrafi dostrzec
Próbki zdarzeń – uwaga obserwatora skupiona jest tu na określonych zdarzeniach, sytuacjach, w których mają miejsce interesujące badacza typy zachowań, występujące w serii; zaletą obserwacja naturalnego zachowania jednostki w naturalnej sytuacji (np. bójce)
Próbki czasowe – całość okresu obserwacji podzielona jest na odcinki według klucza. Są to zazwyczaj krótkie odcinki czasowe (metoda zamknięta); zaletą jest fakt, iż pozwala na systematyczną kontrolę dokonywaną przez selekcję zjawisk poddawanych obserwacji; wadą, że mówi jedynie o występowaniu danego zjawiska
Ocena cech – obserwator posługuje się baterią skal opisujących różne zachowania się jednostki, wedle których ocenia ją w różnych warunkach życiowych.
Warunki poprawności prowadzenia obserwacji:
Planowość – konieczność ustalenia zadania obserwacyjnego, wyrażonego w formie pytania lub pytań, które podlegają operacjonalizacji
Obiektywność – obserwator powinien umieć odciąć się od swoich nastawień, poglądów, przekonań, przezwyciężyć subiektywizm spostrzegania, wynikający z istniejących stereotypów lub etykietek przypisanych obiektom obserwacji
Wierność – zgodność dokonywanych spostrzeżeń z rzeczywistymi faktami, co wiąże się z szybką interpretacją postrzeganej rzeczywistości
Selektywność – krytycyzm, dokonywanie ukierunkowanych selekcji faktów poddawanych obserwacji
Wyczerpywalość – objęcie obserwacją nawet najdrobniejszych szczegółów, które są istotne ze względu ma uzyskanie odpowiedzi na postawione pytanie badawcze
Wnikliwość rejestracji faktów z uwzględnieniem ich wzajemnego powiązania – pozwala na uchwycenie zależności, czynników warunkujących pewne fakty przez następstwo zdarzeń.
Sztumski: Cechy dobrze przeprowadzonej obserwacji (formalne wymogi, jakie musi spełnić badanie):
Premedytacja – obserwacja jest przeprowadzona w celu rozwiązania ściśle i w pełni określonego zadania poznawczego
Planowość – obserwacja prowadzona jest wg planu odpowiadającego celowi obserwacji
Celowość – uwaga obserwatora skupia się tylko na zjawiskach interesujących z punktu widzenia rezultatu poznania
Aktywność – obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, ale dokonuje ich selekcji ze względu na przedmiot i cel poznania
Systematyczność – obserwacja nie może być przypadkowa, jednorazowa, ale powinna trwać ciągle i być przeprowadzana wedle określonego systemu pozwalającego spostrzegać przedmiot wielokrotnie i w różnorodnych warunkach jego istnienia
Protokół z obserwacji prowadzonej w celach diagnozy decyzyjnej lub poznawczej powinien zawierać: zadanie obserwacyjne, czas i długość obserwacji, zastosowaną technikę, miejsce obserwacji, arkusz obserwacyjny, bądź dziennik obserwacji, dane obserwatora i osób obserwowanych, opis warunków zewn. i nieprzewidzianych sytuacji, szczegółowy opis zachowań badanych i ich kontekstu sytuacyjnego.
3.4 Analiza dokumentów i wytworów
Łobocki, Pilch, Bauman, Sztumski: Analiza dokumentów i wytworów jako technika badawcza polega na opisie, interpretacji i wnioskowaniu o faktach, wydarzeniach, zjawiskach, o własnościach czy cechach ludzi, grup czy układów społecznych przez ustalenie i opisywanie cech (formalnych, treściowych, wewn i zewn) tychże dokumentów lub wytworów, rozumianych szeroko.
Przedmiotem analizy w tej technice pozostaje dokument, za który przyjmuje się wszelki materialny wytwór działania, materialny przedmiot, zawierający w sposób bezpośredni lub pośredni interesujące diagnostę dane.
Cele (zastosowanie) analizy dokumentów:
Pozyskiwanie informacji o faktach
Uzyskiwanie informacji o sposobie postrzegania pewnego wycinka rzeczywistości przez autora dokumentu
Poszukiwanie głębiej ukrytych treści psychospołecznych, co wiąże się z traktowaniem wytworu jako projekcyjnej manifestacji osobowości autora
Ustalenie cech osobowościowych autora, nadawcy, jego systemu wartości, intencji, motywów, pragnień, cech instrumentalnych, o czym wnioskuje się głównie z cech formalnych dokumenty
Wnioskowanie o założonych przez nadawcę cechach odbiorców i przypuszczalnych reakcjach
Wnioskowanie o cechach systemu społeczno-kulturowego, w którym dany dokument powstał
Wnioskowanie o zachowaniach i cechach osobowych innych ludzi
Typy dokumentów:
Zastane – powstały i istnieją bez udziału badającego, w trakcie codziennej aktywności ludzkiej
Intencjonalne – powstałe z inicjatywy badacza, niejako na jego zamówienie
Kronikarskie – dokumentujące fakty, wydarzenia i działania
Opiniodawcze – dostarczające informacji nie o samej rzeczywistości, ale jej subiektywnym odbiorze
Systematyczne – zebrane w sposób systematyczny, w określonym instytucjonalnie lub indywidualnie celu
Okolicznościowe – przygodne, które ze względu na swą treść i formę mają charakter subiektywny
Oficjalne – urzędowo usankcjonowane, czyli o charakterze państwowym czy urzędowym
Osobiste – nieusankcjonowane urzędowo, prywatne, osobiste
Pisane – dokumenty wyrażające różne opinie, fakty w formie pisemnej
Cyfrowe – zawierające różne informacje w postacie zestawień liczbowych / Obrazowe i obrazowo-dźwiękowe – wyrażające treści przez dźwięk i obraz
Etapy planowania przebiegu badania za pomocą analizy dokumentów:
Określenie celu badania i sprecyzowanie zadania badawczego
Operacjonalizacji problemu – określenie wstępnych kategorii analizy
Ustalenie źródeł informacji – liczby i typów dokumentów oraz sposobu ich uzyskania
Wstępna analiza dokumentów – określenie ich przydatności w badaniu
Ustalenie ostatecznych kategorii analitycznych i typu analizy – zakres treściowej analizy oraz analizy jakościowej i ilościowej
Właściwa analiza dokumentów – analiza treściowa i formalna, jakościowa i ilościowa
Weryfikacja wyników – odniesienie wyników analizy dokumentów do wyników uzyskanych z innych badań (przy pomocy innych metod, technik)
Rodzaje analizy dokumentów:
Analiza zewnętrzna – ustalenie czasu powstania dokumentu, warunków i okoliczności jego tworzenia , identyfikacja autora, określenie jego cech, identyfikacja adresata
Analiza wewnętrzna – dokładne poznanie treści dokumentu, właściwe zrozumienie i wyjaśnienie, a także określenie zawartości informacyjnej formalnej strony dokumentu
Formalna – zewnętrza forma dokumentu, wygląd zewn, struktura, formalna poprawność
Treściowa – jakościowy opis interpretacja treści zawartych w dokumencie
Ilościowa, nowoczesna – ustalenie częstotliwości występowania różnych kategorii analitycznych, stanowiących wskaźnik badanych cech, dokonywanie obliczeń statystycznych
Analiza jak osiowa, klasyczna – uchwycenie indywidualnych właściwości wytworu bądź jego twórcy, wyłania fakty, sytuacje i stosunek autora do nich.
Zalety analizy dokumentów: umożliwia dotarcie do danych, czy postaw autora niedostępnych przy zastosowaniu innych technik (wydarzeń z przeszłości), umożliwia zebranie określonych danych, kiedy wytwory jednostki są jedną z niewielu form jej ekspresji (dzieci upośledzone, nieme, głuche), pozyskiwanie danych z dawno powstałych źródeł i powtarzalność analizy.
Wady: duże prawdopodobieństwo subiektywnego odbioru i interpretacji, możliwość celowego zniekształcenia dokumentu przez jego autora, fałszywe przedstawianie sienie i możliwość celowego fałszerstwa dokumentów.
3.5 Pomiar w naukach społecznych – możliwości wykorzystania w diagnozie psychopedagogicznej
Pomiar w diagnozowaniu pedagogicznym jest sposobem ujmowania zjawisk i procesów wychowawczych w postaci kategorii ilościowych, by sprawniej i dokładniej je poznawać, a jednocześnie dokładniej kontrolować ich przebieg oraz występujące w nim zależności.
Celem pomiaru w diagnostyce pedagogicznej jest uzyskanie ścisłej wiedzy i badanej rzeczywistości.
Pilch, Bauman: Pomiar polega na określeniu natężenia siły, intensywności występowania danej cechy lub zjawiska, a czasem też prostej częstotliwości. Istota pomiaru polega zatem na porządkowaniu, ilościowym określaniu pewnych zjawisk lub ich cech o charakterze jakościowym, przekształcaniu zbioru faktów jakościowych uznawanych jako cechy na hierarchie ilościowe rozumienie jako zmienne.
Łobocki: Pomiar stanowi przyporządkowanie liczb, numerów przedmiotom (obiektom lub faktom) zgodnie z określonymi regułami, w taki sposób, aby odzwierciedlały one zachodzące między tymi przedmiotami stosunki, czyli jest to przypisanie wartości liczbowych jednostkom, cechom nie posiadającym tych wartości.
Rodzaje pomiaru ze względu na kryterium sposobu jego dokonywania:
Podstawowy – ilość mierzonej cechy przedmiotu określa się przez proste i bezpośrednie porównanie z przedmiotem, który posiada pewną typową ilość tej własności (np. długość)
Pochodny – pomiar, który wymaga posługiwania się logicznymi lub matematycznymi prawami dotyczącymi miar podstawowych
Umowny (wskaźnikowy) – pomiar opierający się na przypuszczalnych związkach między obserwacjami a mierzonymi cechami (testy, kwestionariusze).
Pomiar może odbywać się na kilku poziomach, różniących się stopniem dokładności uzyskanych danych. Wyróżnia się zatem kilka poziomów pomiaru ze względu na stopień jego zorganizowania:
Poziom nominalny prosty – stanowi prosty opis rzeczywistości, nadawanie nazw obiektom; występują tu relacje różności/równości; brak możliwości operacji statystycznych
Poziom nominalny (skale nominalne) – najprostszy sposób porządkowania cech, stosowany do wstępnej klasyfikacji zbioru; polega na wyróżnieniu, nazwaniu odmian cechy, zjawiska, bez orzekania o ich porządku, kolejności; dokonuje się tu klasyfikacji ze względu na posiadanie lub brak określonej cechy
Poziom porządkowy (skale porządkowe, rangowe) – pozwala na uporządkowanie badanych obiektów odpowiednio wg kryterium wartości danej cechy, ale w ograniczonym wymiarze, gdyż nie określa się tu ilości;
jej cechy to ustalanie kolejności klas obiektów, występowanie relacji równości, różności, większości, mniejszości, przechodniości między obiektami
Poziom interwałowy (skale interwałowe, przedziałowe) – pozwala skonstruować skalę metryczną, liczbową; poza tym, że zawiera informacje skali porządkowej, określa też odległość między stopniami skali, czyli między elementami porządkowanego zbioru; warunkiem podstawowym jest tu istnienie powtarzalnej jednostki miary – interwału;
cechy: możliwość ustalania odległości pomiędzy klasami obiektów, występowanie relacji równości, różności, większości, mniejszości, wraz z jednostką miary, możliwość oceny o ile różnią się od siebie poszczególne obiekty i klasy obiektów, przyjęcie apriorycznego punktu zerowego
Poziom ilorazowy (skale ilorazowe, stosunkowe) – odmiana skali interwałowej, ale z naturalnym punktem zerowym, który odzwierciedla najmniejszą możliwą wartość danej cechy, a więc mierzona zmienna musi posiadać absolutny punk zerowy, co pozwala określić, ile razy jeden element jest większy od drugiego
cechy: występowanie pomiaru metrycznego, w/w relacji, występowanie jednostki liczbowej wraz z naturalnym punktem zerowym, możliwość określenia ile razy dane obiekty są większe/mniejsze od innych.
Brzeziński, Babbie, Łobocki: Skala stanowi liniowe przedstawienie kontinuum, na którym opisane są poszczególne wartości zmiennej, z wyodrębnieniem i określeniem jej stopni.
Skala to zbiór elementów, a każdy z nich składa się z:
empirycznego wydarzenia – wskaźnik jakiejś zmiennej
liczby lub zbioru liczb, które przypisuje się kategoriom jakościowym opisującym wartość zmiennej
reguły lub reguł wiążących wydarzenie z liczbą, czyli kategorii jakościowej i ilościowej, powiązanych logicznie wyrażaną wartością
Cechy poprawnie skonstruowanej skali:
wyczerpująca – uwzględniająca możliwie wszystkie wartości natężenia cechy (całość kontinuum)
trafna – adekwatna do mierzonej cechy, zjawiska, co wiąże się z logicznym dopasowaniem do tego, co ma mierzyć
rzetelna – pozwalająca na uzyskanie takich samych wyników przy kolejnych badaniach tego samego zbioru
Klasyfikacje skal ze względu na różne kryteria:
kryterium charakteru stopni skali – sposób wyrażenia stopni skali
skale numeryczne – zbiór kategorii opisujących poszczególne punkty określonego kontinuum zmiennej, którym a priori przypisane są cyfry (odległości pomiędzy punktami kontinuum są równe)
skale graficzne – stanowią odcinek, którego krańcom przypisane są pewne kategorie opisowe
skale przymiotnikowe – operujące przymiotnikami lub przysłówkami oraz określeniami częstotliwości występowania mierzonej zmiennej
skale czasownikowe – operujące wyrażeniami czasownikowymi lub określającymi stopień zgody z jakimś twierdzeniem, opisem zachowania, czyli twierdzeniem wskaźnikowym określonej zmiennej
skale opisowe lub próbek zachowań – stopnie wyraża szerszy opis sytuacji lub przejawów danej cechy, problem polega tu na przypisaniu jednorodnych ocen do cech, które mogą być przejawiane w różnym stopniu
kryterium poziomu pomiaru: skale nominalne proste, nominalne, rangowe, interwałowe i ilorazowe
kryterium podmiotu wypełniającego skalę
skala wypełniana przez badacza – gdy on sam przyporządkowuje, na podstawie zebranych przez siebie danych, określony stan rzeczy do odpowiedniego stopnia skali
skala wypełniana przez osoby badane – które oceniają na przedstawionej im skali swoje lub czyjeś cechy, zachowania, opinie
kryterium zasad konstrukcji – w literaturze przedmiotu przedstawia się skale autorskie Likerta, Thurstone’a, Bogardusa, Guttmana, Osgooda, skumulowanych ocen i z wymuszonym wyborem.
Podstawowe zasady stosowania pomiaru (etapy):
dokładne określenie celu + dokładne określenie zbioru obiektów, które mają podlegać badaniu
dokładne zdefiniowanie cechy, która ma być przedmiotem pomiaru
zebranie twierdzeń wyjściowych, które będą stanowiły wskaźniki zmiennej
wybór typu skali i ustalenie stopni
konstrukcja pozycji skali i instrukcji skali
analiza wartości pozycji skali pod względem jej trafności
eliminacja wpływu cech osobistych i wzorów zachowań
ustalenie formalnych zasad posługiwania się skalą
dobór próby do bada pilotażowych z uwzględnieniem jej reprezentatywności
przeprowadzenie badań pilotażowych
sprawdzenie psychometrycznej wartości skali
powtórny pomiar dla sprawdzenia rzetelności skali
Błędy pomiaru przy pomocy skali:
błąd generalizacji – nadmierne uogólnianie w dokonywaniu ocen
błąd stereotypu – ocenianie innych kierując się uprzedzeniami
błąd łagodności – stawianie zawyżonych ocen osobom znanym
błąd surowości– stawianie zaniżonych ocen osobom mniej znanym
błąd tendencji centralnej – unikanie ekstremalnych stopni skali
efekt hallo – przenoszenie ogólnego wrażenia (pierwszego) na dokonywanie ocen szczegółowych
błąd logiczny – przypisywanie ocenianej osobie cech, które wydają się logicznie powiązane
błąd kontrastu – zawyżone ocenianie w stosunku do osoby, która uprzednio została oceniona nisko (i odwrotnie)
błąd bliskości – dawanie osobie szacowanej ocen podobnych do tych, które otrzymały osoby w bezpośrednim sąsiedztwie
błąd podobieństwa – przypisywanie osobie ocenianej cech, które samemu się posiada
błąd fluktuacji – polega zmiennie na tendencji do zbyt surowego, potem zbyt łagodnego oceniani.
3.6 Kwestionariusz jako podstawowe narzędzie w diagnostyce psychopedagogicznej
Wejland (w socjologii): Kwestionariusz stanowi w najszerszym ujęciu lista obejmująca mniejszą lub większą liczbę pytań, dotyczących określonego zagadnienia, które są odpowiednio uporządkowane.
Brzeziński, Sęk (w psychologii): Kwestionariusz to specyficzna metoda badań, głównie osobowości i wybranych właściwości funkcjonalnych.
Woźniak, Wejland (ogólnie): Kwestionariusz to narzędzie badawcze wykorzystywane w wywiadzie lub badaniach ankietowych, czasem w obserwacji, stanowiące uporządkowaną, wydrukowaną listę pytań na jeden lub więcej tematów. Jest to zestaw pytań na temat spraw będących przedmiotem badań, na które osoby badane udzielają odpowiedzi, stanowiąc najczęściej narzędzie badań masowych, których celem jest zorientowanie się w kwalifikacjach, zainteresowaniach, postawach i opiniach pewnej większej liczby osób, reprezentujących daną populację lub dokonanie spisu rzeczowego.
Etapy konstruowania kwestionariusza:
Określenie jakie informacje są potrzebne do rozwiązania problemu badawczego
Podjęcie decyzji, co do kwestionariusza, który będzie zastosowany w badaniach
Opracowanie wstępnej wersji kwestionariusza
Przejrzenie i dokonanie niezbędnych poprawek w kwestionariuszu przez innego badacza
Przeprowadzenie badań pilotażowych wstępną wersją kwestionariusza
Naniesienie niezbędnych poprawek i określenie procedury posługiwania się kwestionariuszem
W kwestionariuszu musi znaleźć się instrukcja, w której zamieszcza się:
Informacje o celu podanym bezpośrednio lub pośrednio
Elementy motywujące respondenta do szczerych odpowiedzi
Elementy budujące poczucie bezpieczeństwa respondenta
Informacja o osobie lub instytucji prowadzącej badania
Sposób wykorzystania zebranych informacji
Zapewnienie o anonimowości
Instruktaż, co do sposobu odpowiadania (ogólny)
Rodzaje pytań kwestionariuszowych
Ze względu na charakter odpowiedzi:
Pytania o fakty
Pytania o oceny (faktów i zdarzeń)
Pytania o opinie, postulaty, wnioski
Ze względu na typ możliwości odpowiedzi:
Pytania dopełnienia – „który…”, „jaki…”
Pytania rozstrzygnięcia – „czy…”, odpowiedzi tak/nie
Ze względu na sposób konstruowania pytań:
Pytania otwarte – funkcja dopełnienia
Pytania zamknięte – wybór z pośród wypisanych możliwości
Pytania półotwarte – dodatkowa odpowiedź „inne…”
Wyróżnia się tutaj także pytania dysjunktywne (wykluczające) [tj. alternatywy, dopuszczające trzecią możliwość, zawierające w treści natężenie danego zjawiska, pytania o „częstotliwość”, nakazujące wybór twierdzenia „najlepiej pasującego”] oraz koniunktywne [z wyborem ograniczonym przez badacza z wyborem nieograniczonym]
Ze względu na cel:
Bezpośrednie (wprost) – cel realizowany bezpośrednio
Pośrednie – odpowiedzi traktuje się jako wskaźniki cech lub zjawisk, wyróżnia się:
Pytania sugerujące (naprowadzające)
Projekcyjne
Uwikłane- wśród innych wyglądają na niezagrażające
Progresywne – od luźnych do właściwych pytań
Pomniejszające – w formie zwrotu łagodniejszego
Zaskakujące
Dopuszczające – ogólną odpowiedź
Wyróżnia się także pytania:
Sprawdzające, a wśród nich
Pytania-pułapki – dotyczące faktów nieistniejących
Pytania kontrolne – badające zgodność odpowiedzi udzielanych przez respondenta
Pytania filtrujące – zadawane na wstępie, aby sprawdzić zasadność następnych pytań
Dynamizujące, a wśród nich
Pytania łączniki – przejściowe, ich treść nawiązuje do dwóch sąsiadujących ze sobą tematów
Pytania metryczkowe – zwykle w części końcowej, dostarczają one informacji o cechach społeczno-demograficznych respondenta, pełnią funkcję pytań sprawdzających, umożliwiają kontrolę pracy ankieterów
Ogólne warunki i reguły poprawności konstruowania pytań kwestionariuszowych:
Pytania powinny być jednoznaczne w odniesieniu do ich zawartości treściowej i logicznej
Słownictwo proste, bezpośrednie i znane respondentowi
Pytania konkretne i jasne, na ile jest to możliwe
Należy unikać pytań, które dotyczą więcej niż jednej kwestii
Pozycje kwestionariuszowe powinny być tak krótkie jak to możliwe
Pytania nie powinny mieć charakteru sugerującego
Należy unikać pytań zabarwionych emocjonalnie
Pytania powinny zawierać wyczerpującą i rozłączną kafeterię odpowiedzi
Pytania powinny być czytelne dla respondenta
Błędy w konstruowaniu kwestionariusza:
Błędy konceptualizacji i operacjonalizacji – niepełne przełożenie problematyki badawczej na język konkretnych pytań wskaźnikowych
Błędy logiczne
Błędy merytoryczne – związane z brakiem rozeznania sytuacji badań
Błędy techniczne – związane ze sposobem formułowana pytań i konstruowania kwestionariusza
Błędy sytuacyjne – zadawanie pytań wprost o sprawy i problemy społecznie drażliwe i nieakceptowane
Błędy ankieterskie – popełnione w trakcie realizacji kwestionariusza, wywiadu lub ankiety.