Etapy rozwoju

Etapy rozwoju

Rozwój dziecka od narodzin do dojrzałości dokonuje się zgodnie z kolejnymi etapami, które pozostają w ścisłym ze sobą powiązaniu i dają się porównać do odrębnych rozdziałów tej samej opowieści. Tak napisał Maurice Debesse francuski humanista i psycholog który zaproponował aby najmłodsze lata człowieka podzielić na następujące okresy:
Wiek dziecinnego pokoju - od urodzenia do 3 roku życia.
Wiek koziołka - od 3 do 7 roku życia.
Wiek szkolny - od 7 do 13 roku życia.

Artykuł przedstawia charakterystyczne dla wieku etapy rozwoju dzieci w wieku koziołka. Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że nie należy wiązać i doszukiwać się w sposób sztywny powiązań cech z wiekiem ponieważ każdy człowiek, a zatem i dziecko są indywidualnością. Dziecko dokonuje w samoistny sposób i w indywidualnym dla siebie czasie przejścia pomiędzy opisanymi cechami rozwoju. Są one wynikiem systemu wzajemnych oddziaływań, procesu dorastania i uczenia się oraz atmosfery i warunków w jakich dziecko się rozwija.

TRZYLATEK
Już w wieku niemowlęcym kształtują się podstawy osobowości, lecz dopiero około 3 roku życia dziecko zaczyna używać zaimków osobowych takich jak „ja” czy „mnie”. Stara się z uporem umacniać swoje „ja” w celu zdobycia większej autonomii. Manifestuje, buntuje się i dzięki podejmowanym wysiłkom, a często nieposłuszeństwu utwierdza swoją osobowość. W zależności od indywidualności dziecka poziom opozycji zaznacza się mniej lub bardziej ostro. Łatwo traci poczucie bezpieczeństwa co wyraża płaczem i szuka potwierdzenia miłości i skupienia na nim uwagi. Jest zazdrosny.
Mechanizm myślenia 3-latka ma charakter globalny, co oznacza, że dziecko postrzega elementy otocznia jako całości mało jeszcze zróżnicowane. Niezdolne jest jeszcze do procesów analizy i syntezy, myśli chętnie za pomocą zespołów, kojarzy i łączy ze sobą sprzeczności. Nie potrafi początkowo ani opisywać, ani opowiadać, zaczyna sobie coś wymyślać, fantazjuje. Nie potrafi nawet wyjaśnić tego, co widzi zgodnie z zasadami przyczynowości, przypisuje motywacje ludzkie zjawiskom naturalnym. Dziecko w tym wieku myśli przede wszystkim za pomocą swoich oczu, uszu, rąk, można powiedzieć całym swoim ciałem. Zabawa, najchętniej indywidualna, lub z opiekunem jest naturalnym rodzajem aktywności w tym wieku. Dotąd niechętne stopniowo staje się otwarte na współpracę. Teraz chętniej odda zabawkę i bawi się z innym dzieckiem. Nawiązuje pierwsze przyjaźnie. W coraz silniejszym stopniu myśli za pomocą słów.

CZTEROLATEK
Dziecko koło czwartego roku życia nabiera zwinności, staje się wrażliwsze na muzyczne rytmy lubi tańczyć, odczuwa też chęć podobania się, pragnie skupiać na sobie uwagę. Dziecko w tym wieku lubi przeciwstawiać się wszelkim poleceniom które do tej pory wykonywało grzecznie i dokładnie. Bezcelowe jest wtedy stosowanie jakichkolwiek kar. Bardzo potrzebna jest w tym okresie określenie jasnych granic, stanowczość i konsekwencja. Czterolatek musi mieć możliwość sprawdzania się. Różnymi sposobami, również poprzez upór i bunt oraz naśladowanie dorosłych dąży do wzbogacenia własnego „ja”. W miarę upływu czasu wzrasta opanowanie nad sobą, wzrasta jego poczucie bezpieczeństwa. Zabawy funkcjonalne wzbogacają się o pomysłowe i złożone działania dziecka starszego. Zaspokajają one potrzeby tworzenia i wyrażania siebie. Dzieci rozwijają formy współpracy i zabawy. Większość dzieci w tym wieku przejawia wręcz fanatyczny stosunek do prawdy. Intencje innej osoby są tu mniej ważne niż prawda. W wieku czterech lat dzieci zaczynają rozumieć, że oszustwo jest czymś złym.

PIĘCIOLATEK
Około piątego roku u wielu dzieci powraca czas zachwycającej równowagi. Stają się pogodzone z sobą, są spokojne, przyjacielskie, można na nich polegać. Zabawa wzbogaca się też o dodatkową formę aktywności - jest nią praca. Charakteryzuje się ona tym, że dziecko nie przerywa wykonywanego zadania, jeśli mu coś do skończenia brakuje uzupełnia. Jest wytrwałe w swojej intencji i dopiero z chwilą ukończenia pracy oddala się od niej. Oznacza to, że dziecko łączy zabawę z doświadczaniem, poszukiwaniem, ze sztuką, z pracą, które dopiero później ulegają zróżnicowaniu. Między czwartym a szóstym rokiem życia świadomość moralna dziecka przestaje być wiązana z możliwością otrzymania nagrody czy kary, a zaczyna obejmować ogólniejsze, abstrakcyjne standardy przekształcające się w dalszych latach do ocen moralnych czy słuszności. W miarę rozwoju zdolności postrzegania i umiejętności poznawczych, dzieci coraz sprawniej uczą się dostrzegać sygnały wskazujące na trudną sytuację emocjonalną innych ludzi i potrafią odpowiednio zareagować.


SZEŚCIOLATEK
Okres pomiędzy piątym i szóstym rokiem życia znowu może cechować się nadmiernymi emocjami czasami rozdzierają je skrajności. Ponownie chce być w centrum uwagi, chce być najbardziej kochane, najlepiej oceniane, mieć wszystkiego najwięcej. Zachowanie wtedy zaczyna przypominać zachowanie 2 ½ latka. Dzieci w tym wieku bywają często krnąbrne, niegrzeczne. Gotowe są dyskutować o każdym poleceniu godzinami. Jednocześnie pragną zdobywać stale nowe doświadczenia, pragną często zbyt wiele na raz. Bardzo pomocne są wówczas motywacje zawierające podziw i uznanie dla osiągnięć dziecka. Pod koniec szóstego roku powraca etap uspokojenia, pewności siebie i zadowolenia.

SIEDMIOLATEK
często markotnieje, patrzy i słucha pozostając na uboczu. W tym wieku dziecko często zbyt wiele od siebie wymaga. Zaczyna dostrzegać różnice pomiędzy swoimi umiejętnościami i rówieśników. Potrzebuje wsparcia i życzliwości. Oczekuje wysłuchania jego żalów i rozterek poważnego traktowania. Wiek siedmiu lat stanowi o rozwoju i umacnianiu się fazy empatii poznawczej. Jest nią umiejętność spojrzenia na pewne sprawy z punktu widzenia innego człowieka i stosowne do niego zachowanie. Umiejętność ta sprawia, że dziecko wie kiedy ma podejść do smutnego przyjaciela, a kiedy pozostawić go samego. Empatia poznawcza nie wymaga komunikacji emocjonalnej (np. płaczu) ponieważ dziecko rozwinęło już wewnętrzny punkt odniesienia odczuwa co przezywa inna osoba w trudnej sytuacji.

Charakterystyczne cechy wieku przedszkolnego

Dziecko w czasie okresu przedszkolnego pokonuje wiele etapów rozwoju, lecz pewne cechy charakterystyczne dla tego wieku warto przedstawić w sposób analityczny co pozwoli lepiej zrozumieć dziecko, jego potrzeby, reakcje i odpowiedzieć na potrzeby.

Dziecko jest doskonałym obserwatorem. Wszystko co widzi i słyszy przyjmuje wprost i rejestruje w pamięci. Nie mając innych doświadczeń przyjmuje bezkrytycznie to co do niego dociera. Jeśli informacje są nieprawdziwe lub fałszywe zapamiętuje i one stają się rzeczywistością. Dziecko gromadzi te obrazy, doświadczenia porównuje z wcześniej zapamiętanymi i przeżywając odczuwa emocje. W ten sposób rozwija swój umysł w obszarach poznawczym oraz emocji czyli uczuć, pragnień a także inteligencji i współżycia społecznego. Dziecko nie rodzi się ukształtowane, ono musi dopiero wszystko poznać i doświadczyć oraz się wszystkiego nauczyć. Zadaniem rodziców i wychowawców jest mu w tym pomóc traktują dziecko zawsze bardzo serio. Pamiętamy bowiem, że to co doświadczy, usłyszy, zobaczy na swój sposób zapamięta i to będzie stanowiło podstawę oceny nowych sytuacji i aktualnych przeżyć.

Dziecko charakteryzuje bardzo delikatna struktura osobowościowa. Mimo starań rodziców aby dzieci miały zawsze pozytywne odczucia nawet niedostrzeżone sytuacje powodują, że bardzo łatwo utrwala się w dziecku poczucie mniejszej wartości. Nawet konflikty między rodzicami mogą powodować, że dziecko winą za zaistniałe sytuacje obarcza siebie. Dziecko samoistnie chcąc pozbyć się poczucia, że nie jest w porządku, rozwija mechanizm kompensacji np. poprzez próby dominacji albo agresję. Aby nie pogłębiać tych odczuć rodzic winien poznać psychikę małego dziecka w wieku koziołka.

Pewność siebie jest u małych dzieci naturalna, nawet jeśli ma pokonać duże trudności czy ponosi kolejne porażki. Aż do wieku mniej więcej siedmiu lat dzieci przejawiają wielką wiarę w sukces i własne możliwości pomimo słabych lub wręcz nieudanych wyników w realizacji poprzednich prób osiągnięcia celu czy własnego pragnienia. Mimo trudności dzieci prawie zawsze uważają, że uda się im wykonać zadanie. Dzieci do siódmego roku życia bezkrytycznie odnoszą się do własnych możliwości, nie rozróżniają bowiem chęci i wysiłku od umiejętności. Dopiero w szkole podstawowej rozwój poznawczy sprawia, że ocena własnych możliwości staje się bardziej realistyczna. Dzieci zaczynają rozumieć co mogą osiągnąć, a czego nie. Dopiero wtedy zauważają, że jedne są sprawniejsze czy bardziej zdolne, a inne mniej. Dlatego współzawodnictwo i ocenianie dzieci w wieku przedszkolnym może przynosić więcej strat niż pożytku, ponieważ dzieci nie rozumiejąc różnic przeżywają stresy hamujące ich rozwój.

Zabawa jest podstawową formą działania dziecka w całym okresie wieku przedszkolnego. Podejmowana jest przez dziecko ponieważ wypływa z jego osobistych potrzeb i zainteresowań. Dziecko samoistnie i naturalnie kontynuuje w formie zabawy umiejętności, doświadczenia, przeżycia. Nowoczesna pedagogika wykorzystuje więc zabawę do realizacji celów edukacyjnych i wychowawczych ponieważ wywołuje największe zainteresowanie u dziecka, i jest podstawą stawianych mu zadań i oczekiwania wysiłku woli. Trzeba jednak mocno podkreślić, że taka zabawa przynosi oczekiwane rezultaty jeśli jest atrakcyjna i dziecko rozumie jej sens. Zatem ta forma edukacji preferuje stosowanie w maksymalnym stopniu dobrowolnego wyboru dziecka i zakłada rezygnację z przymusu. Trzeba jednak zaznaczyć, że powyższe preferencje są zasadą warunkową ponieważ należy zauważać delikatną linię oddzielającą prawo do dokonywania wyborów od konieczności podporządkowania się dziecka np. wymogom bezpieczeństwa, czy zasad społecznych.

Dzieci powodowane naturalną potrzebą próbują stale poszerzać granice dla nich określone. Poprzez ciągłe próby ich przekraczania poznają otaczający je świat, czego się od nich oczekuje, co się stanie jeśli posuną się zbyt daleko. Wprowadzane przez rodziców granice winny być zmieniane dynamicznie, lecz winny być bardzo konsekwentnie egzekwowane ponieważ są granicami bezpieczeństwa, określają zachowania społeczne. Pozwalają jednak dzieciom poznawać świat, siebie i uczą odpowiedzialności.

Charakterystyczne cechy wieku przedszkolnego

Dziecko w czasie okresu przedszkolnego pokonuje wiele etapów rozwoju, lecz pewne cechy charakterystyczne dla tego wieku warto przedstawić w sposób analityczny co pozwoli lepiej zrozumieć dziecko, jego potrzeby, reakcje i odpowiedzieć na potrzeby.

Dziecko jest doskonałym obserwatorem. Wszystko co widzi i słyszy przyjmuje wprost i rejestruje w pamięci. Nie mając innych doświadczeń przyjmuje bezkrytycznie to co do niego dociera. Jeśli informacje są nieprawdziwe lub fałszywe zapamiętuje i one stają się rzeczywistością. Dziecko gromadzi te obrazy, doświadczenia porównuje z wcześniej zapamiętanymi i przeżywając odczuwa emocje. W ten sposób rozwija swój umysł w obszarach poznawczym oraz emocji czyli uczuć, pragnień a także inteligencji i współżycia społecznego. Dziecko nie rodzi się ukształtowane, ono musi dopiero wszystko poznać i doświadczyć oraz się wszystkiego nauczyć. Zadaniem rodziców i wychowawców jest mu w tym pomóc traktują dziecko zawsze bardzo serio. Pamiętamy bowiem, że to co doświadczy, usłyszy, zobaczy na swój sposób zapamięta i to będzie stanowiło podstawę oceny nowych sytuacji i aktualnych przeżyć.

Dziecko charakteryzuje bardzo delikatna struktura osobowościowa. Mimo starań rodziców aby dzieci miały zawsze pozytywne odczucia nawet niedostrzeżone sytuacje powodują, że bardzo łatwo utrwala się w dziecku poczucie mniejszej wartości. Nawet konflikty między rodzicami mogą powodować, że dziecko winą za zaistniałe sytuacje obarcza siebie. Dziecko samoistnie chcąc pozbyć się poczucia, że nie jest w porządku, rozwija mechanizm kompensacji np. poprzez próby dominacji albo agresję. Aby nie pogłębiać tych odczuć rodzic winien poznać psychikę małego dziecka w wieku koziołka.

Pewność siebie jest u małych dzieci naturalna, nawet jeśli ma pokonać duże trudności czy ponosi kolejne porażki. Aż do wieku mniej więcej siedmiu lat dzieci przejawiają wielką wiarę w sukces i własne możliwości pomimo słabych lub wręcz nieudanych wyników w realizacji poprzednich prób osiągnięcia celu czy własnego pragnienia. Mimo trudności dzieci prawie zawsze uważają, że uda się im wykonać zadanie. Dzieci do siódmego roku życia bezkrytycznie odnoszą się do własnych możliwości, nie rozróżniają bowiem chęci i wysiłku od umiejętności. Dopiero w szkole podstawowej rozwój poznawczy sprawia, że ocena własnych możliwości staje się bardziej realistyczna. Dzieci zaczynają rozumieć co mogą osiągnąć, a czego nie. Dopiero wtedy zauważają, że jedne są sprawniejsze czy bardziej zdolne, a inne mniej. Dlatego współzawodnictwo i ocenianie dzieci w wieku przedszkolnym może przynosić więcej strat niż pożytku, ponieważ dzieci nie rozumiejąc różnic przeżywają stresy hamujące ich rozwój.

Zabawa jest podstawową formą działania dziecka w całym okresie wieku przedszkolnego. Podejmowana jest przez dziecko ponieważ wypływa z jego osobistych potrzeb i zainteresowań. Dziecko samoistnie i naturalnie kontynuuje w formie zabawy umiejętności, doświadczenia, przeżycia. Nowoczesna pedagogika wykorzystuje więc zabawę do realizacji celów edukacyjnych i wychowawczych ponieważ wywołuje największe zainteresowanie u dziecka, i jest podstawą stawianych mu zadań i oczekiwania wysiłku woli. Trzeba jednak mocno podkreślić, że taka zabawa przynosi oczekiwane rezultaty jeśli jest atrakcyjna i dziecko rozumie jej sens. Zatem ta forma edukacji preferuje stosowanie w maksymalnym stopniu dobrowolnego wyboru dziecka i zakłada rezygnację z przymusu. Trzeba jednak zaznaczyć, że powyższe preferencje są zasadą warunkową ponieważ należy zauważać delikatną linię oddzielającą prawo do dokonywania wyborów od konieczności podporządkowania się dziecka np. wymogom bezpieczeństwa, czy zasad społecznych.

Dzieci powodowane naturalną potrzebą próbują stale poszerzać granice dla nich określone. Poprzez ciągłe próby ich przekraczania poznają otaczający je świat, czego się od nich oczekuje, co się stanie jeśli posuną się zbyt daleko. Wprowadzane przez rodziców granice winny być zmieniane dynamicznie, lecz winny być bardzo konsekwentnie egzekwowane ponieważ są granicami bezpieczeństwa, określają zachowania społeczne. Pozwalają jednak dzieciom poznawać świat, siebie i uczą odpowiedzialności.

Psychomotoryczny rozwój dziecka do 6 roku życia

Dziecko żyje w łonie matki przez długi okres, trwający dziewięć miesięcy. W tym okresie rozwijają się podstawowe układy i funkcje organizmu, takie, które pozwolą noworodkowi na przeżycie po narodzinach. Ze względu na różnice warunków pomiędzy łonem matki, a światem zewnętrznym, niemożliwy jest jednak całkowity rozwój dziecka. Wiele czynności i funkcji psychomotorycznych rozwija się dopiero po narodzeniu.
Wszystkie sfery rozwojowe łączą się ze sobą. Rozwój mowy uzależniony jest od środowiska zewnętrznego (rodzinnego), ale także w wielkim stopniu od rozwoju poszczególnych funkcji podłoża biologicznego, jak i psychicznego.
Psychika oraz intelekt dziecka są ściśle połączone z motoryką i mają duży wpływ na rozwój mowy. Sfery te są ze sobą tak mocno związane, że często twierdzi się, iż wskaźnikiem rozwoju intelektualnego jest mowa dziecka. Dziecko sprawne ruchowo i z wysokim stopniem rozwoju intelektualnego buduje długie, złożone zdania już bardzo wcześnie. Rozwój funkcji umysłowych zależy również w dużym stopniu od dostarczania wielu bodźców, ale także od możliwości wymiany uczuć i myśli z członkami najbliższego otoczenia.(1
Życie, a tym samym również rozwój człowieka, można podzielić na poszczególne etapy. Przeglądając literaturę zauważymy, że autorzy dzielą je w różnoraki sposób. Różnice te wynikają z potrzeb konkretnych ujęć, np. podział rozwoju w psychologii, medycynie, auksjologii, pedagogice itp.

Wg podstaw medycyny (pedriatrii) W. Jasiński wyróżnił 8 okresów rozwojowych:
1. okres płodowy (10 miesięcy księżycowych),
2. okres noworodka (15 dni),
3. okres niemowlęcy (do końca 1 roku życia),
4. okres dzieciństwa (do 4 roku życia),
5. okres przedszkolny (do 7 roku życia),
6. okres szkolny (do 14 roku życia),
7. okres dojrzewania (do 17 roku życia),
8. okres młodzieńczy (do 20 roku życia).(2

T. Tomaszewski rozdzielił okresy te według poznania nowych funkcji:
1. wiek dziecięcy:
a) wczesne dzieciństwo (od 0 do 2 - 3 lat),
b) drugie dzieciństwo (od 3 do 7 - 8 lat),
c) trzecie dzieciństwo ( od 7 - 8 do 11 - 13 lat),
2. wiek młodzieńczy,
3. okres pokwitania,
4. przekwitanie. (3

M. Żebrowska zajmuje się podziałem pod kątem psychicznego rozwoju dziecka:
1. niemowlęctwo ( do 1 roku życia),
2. wiek poniemowlęcy ( od 1 do 3 roku życia),
3. wiek przedszkolny ( od 3 do 7 roku życia),
4. wiek szkolny (od 7 do 11 - 12 roku życia),
5. starszy wiek szkolny (od 12 - 13 do 17 - 18 roku życia).(4

Rozwój to ciąg przeobrażeń, „...mających charakter nieodwracalnych tendencji w
zakresie doskonalenia morfologii i funkcji komórek, tkanek i narządów oraz ustroju jako całości, zmierzających do osiągnięcia pełnej dojrzałości i zdolności reprodukcji.” (5
Okres niemowlęcy charakteryzuje się szybkim rozwojem fizycznym, a stopniowo zwalnia swoje tempo między 3 - 4 rokiem życia i utrzymuje się na tym poziomie do początku okresu dojrzewania. W okresie dojrzewania znowu przyspiesza, aby stopniowo zwolnić w okresie młodzieńczym. (6

ROZWÓJ WRAŻLIWOŚCI WZROKOWEJ

Noworodek nie ma w pełni dojrzałego systemu wzrokowego, ale mielinizacja nerwów wzrokowych postępuje bardzo szybko już od pierwszego dnia życia. Osesek reaguje na bodźce świetlne i potrafi zatrzymać na nich wzrok, jednak nie ma jeszcze ostrości widzenia, takiej jak dorosła osoba. Pod koniec drugiego tygodnia, niemowlę śledzi poruszające się w płaszczyźnie poziomej przedmioty, a po upływie następnego tygodnia podąża wzrokiem za przedmiotami poruszającymi się w płaszczyźnie pionowej.
Rozwój systemu wzrokowego jest stosunkowo szybki, ponieważ w ciągu pierwszych 3 – 4 miesięcy życia jest już dojrzały. Dwumiesięczne dziecko dłużej śledzi bryły trójwymiarowe, niż dwuwymiarowe. Trzymiesięczne niemowlę poznaje już twarz swojej matki, a za miesiąc będzie zatrzymywało wzrok na kolorze czerwonym i niebieskim. Badania wykazały, że "...ujmowanie stałej wielkości i kształtu przedmiotów pojawia się w ciągu pierwszego roku życia, niektóre nowe badania wykazują jednak, iż taką umiejętność posiadają już 5 - miesięczne niemowlęta." (7
Trzyletnie dzieci różnicują cztery podstawowe barwy: czerwoną, niebieską, żółtą i zieloną. Pięcioletnie dziecko potrafi określić wielkość przedmiotu z danej odległości, potrafi również dostrzec znaną cechę w nowym przedmiocie, a zdolności te wiążą się ze wzrostem ostrości wzroku. (8

ROZWÓJ PERCEPCJI SŁUCHOWEJ

Początki rozwoju percepcji słuchowej sięgają do okresu prenatalnego. Organ słuchu kształtuje się już w 3 tygodniu życia płodowego. Wówczas powstają pęcherzyki słuchowe. W 7 tygodniu małżowina uszna ma już specyficzny kształt
który dziecko odziedziczyło po swoich rodzicach. (9 Przed 20 tygodniem ciąży ucho wewnętrzne płodu osiąga wielkość typową dla człowieka dorosłego. (10 Już w 6 miesiącu życia płodowego dziecko odbiera dźwięki z zewnątrz i słyszy bicie serca matki. (11 Po narodzinach w powierzchniach słuchowych znajduje się jeszcze ciecz płodowa, dlatego noworodek reaguje tylko na silne dźwięki z otoczenia. Badania dowiodły, że już po 12 godzinach od urodzenia noworodek reaguje na rytmiczne dźwięki mowy ludzkiej, zaś od drugiego miesiąca życia rozróżnia fonemy (ba, ga, pa) - dźwiękowe składniki słów. Od 2 tygodnia życia osesek reaguje na odgłosy o niskiej częstotliwości, a także na dźwięki rytmiczne i powtarzane. Wiąże się to z rozwojem odruchu orientacyjnego. Między 3 a 8 miesiącem życia obniża się próg wrażliwości słuchowej dziecka. (12
Około 2 – 3 miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na głos matki i pojawia się na jego twarzy uśmiech społeczny. Około 7- 8 miesiąca główną rolę w odbiorze mowy spełnia melodia i ton, a nie jej znaczenie. (13
Dzieci trzyletnie upraszczają budowę harmoniczną utworu, a także dostosowują motywy do jednego akordu lub fazy. Wraz z wiekiem wzrasta ostrość słuchu, a swą dojrzałość osiąga w 10 roku życia. (14

ROZWÓJ MYŚLENIA

Rozwój myślenia w wieku poniemowlęcym ściśle łączy się z rozwojem mowy. Rozwój procesu myślenia - wg J. Piageta - dzielimy na poszczególne stadia:
1. Stadium sensoryczno - motoryczne - występuje od narodzin do drugiego roku życia dziecka. W 4 - 8 miesiącu istnieje już koordynacja wzroku z dotykiem, pod koniec 1 roku życia rozwija się pojęcie stałości przedmiotu, kształtuje się świadomość, że nie tylko ono (dziecko) jest sprawcą pewnych wydarzeń, ale przedmioty również mogą powodować takie wydarzenia, np. piłka trąca i przewraca butelkę.
Początek 2 roku życia wiąże się z rozwojem inteligentnego zachowania się, polegającego na eksperymentowaniu. Dziecko staje się zdolne do reprezentowania zdarzeń w umyśle, a także zdobywa wiedzę o cechach fizycznych przedmiotu.
Jedno słowo oznacza jednostkowe i konkretne osoby lub rzeczy. Zauważyć można również proces asymilacji, czyli modyfikacji nowej informacji pochodzącej z otoczenia tak, aby pasowała do wcześniej zdobytych wiadomości.
2. Stadium drugie ( przedoperacyjne) trwa od 2 do 6 lat. Jedno słowo odnosi się do wielu osób, rzeczy i czynności. Dziecko odróżnia jedną klasę przedmiotów od drugiej. Posługuje się także reprezentacjami przy rozwiązywaniu problemów. Myślenie jest skuteczniejsze, szybsze oraz bardziej mobilne. Wyodrębnić można proces akomodacji, czyli modyfikacji istniejących schematów tak, aby nowa informacja mogła do nich lepiej pasować. Dziecko charakteryzuje się jeszcze dużym egocentryzmem (czyli skłonnością do skupiania przeżyć i poczynań dookoła własnego "ja", własnych życzeń i potrzeb) i centracją (tj. koncentracja na jedynie centralnych właściwościach obiektu);
3. Stadium trzecie ( operacji konkretnych) występuje od 6 - 12 roku życia dziecka. Dziecko rozumie słowa, które stanowią uogólnienie wielu konkretnych przedmiotów, z którymi dziecko spotyka się w życiu codziennym, np. zabawki, meble, naczynia. Poznanie za pomocą narządów zmysłowych odsuwa się na dalszy plan. (15 Pojawiają się operacje (system wewnętrznych działań umysłowych, który stanowi podłoże logicznego myślenia). (16 W okresie tym następuje odejście od egocentryzmu oraz występuje zjawisko decentracji (dziecko zaczyna postrzegać świat z perspektywy drugiej osoby), (17
4. Stadium czwarte (operacji formalnych) jest osiągane przez 12- letnie dzieci.
Dziecko zaczyna rozumieć słowa, które określają zjawiska ekonomiczne, społeczne, matematyczne, czasowe, przestrzenne i kulturowe. (18

Dalszy rozwój operacji prowadzi do umiejętności rozumienia hipotetyczno - dedukcyjnego. Punktem wyjścia w myśleniu jest możliwość, która przechodzi w rzeczywistość. (19
Mowa ma ścisły związek z myśleniem. Ma to charakter dwukierunkowy: niska
inteligencja powoduje opóźnienie mowy i odwrotnie - opóźniony rozwój mowy jest przyczyną obniżenia poziomu intelektualnego. Badania wykazały, iż pod wpływem zorganizowanej nauki mowy następuje wzrost ilorazu inteligencji. (20

ROZWÓJ PAMIĘCI I UWAGI

Mimowolna uwaga dziecka dominuje przez cały okres wczesnego dzieciństwa. Polega ona na zahamowaniu czynności i ruchów wykonywanych w chwili nastawiania narządów odbiorczych na bodziec. 7 - 8 miesięczne dziecko potrafi zająć się jednym przedmiotem przez około 15 - 20 minut. Jest to tak zwana aktywność badawcza, dziecko w tym czasie manipuluje przedmiotem i zauważa jego nowe aspekty. Dziecko w wieku 3 lat może utrzymać uwagę przez około 20 - 35 minut.
Początki uwagi dowolnej możemy zaobserwować w starszych grupach przedszkolnych, ale jest ona słaba i łatwo ulega rozproszeniu. Uwaga dowolna rozwija się w toku nauki szkolnej. (21
Dziecko 2 - letnie jest w stanie rozpoznać znajome osoby lub przedmioty po 2 - 3 tygodniach rozłąki, a na początku 3 roku życia już po miesiącu..
Dziecko 3 - letnie pamięta imiona osób nieobecnych tu i teraz i rozpoznaje bliskich po kilku miesiącach rozłąki.
Pięciolatek potrafi podjąć zabawę tematyczną, a to wiąże się z rozwojem pamięci świadomej i celowej.
Rozwój pamięci krótkotrwałej obserwuje się przez odtwarzanie przez dziecko ciągów liczbowych. 3 - latek powtórzy dwie liczby, a pięciolatek już trzy do czterech liczb, 6- 8 - letnie dzieci powtarzają pięć liczb, natomiast 9 - 12 - lenie sześć liczb. (22

ROZWÓJ MOTORYCZNY

Rozwój motoryczny ma duży wpływ na rozwój mowy. Dziecko zmienia swą pozycję ciała i dzięki temu może obserwować, a tym samym uczyć się nazywać nowe zjawiska, osoby, przedmioty. Rozwój motoryczny przedstawię poniżej.(źródło: na podstawie Clark L., Ireland C.)

0 - 3 miesięcy
- ssie i przełyka,
- śpi przez większość czasu pomiędzy karmieniami,
- porusza się coraz mniej gwałtownie,
- energicznie kopie nogami;
4 - 6 miesięcy
- ogląda stopy i dłonie,
- leżąc na brzuchu podnosi głowę i klatkę piersiową,
- próbuje się obracać,
- siedzi z podparciem lub bez,
- w ręce trzyma jeden przedmiot,
- podskakuje, trzymane pod pachy,
- wkłada przedmioty do ust;
7 - 9 miesięcy
- podnosi kubek, ciastko itp.,
- samodzielnie je, ale bez sztućców,
- podciąga się do pozycji stojącej,
- pełza,
- podnosi, pcha duże przedmioty;
10 - 12 miesięcy
- siedzi na krześle,
- wrzuca drobne przedmioty do otworu,
- pełza, raczkuje lub chodzi,
- pokazuje palcem interesujące go przedmioty,
- swobodnie używa obu rak,
13 - 18 miesięcy
- dobrze chodzi,
- podnosi z podłogi zabawkę i nie przewraca się przy tym,
- bazgrze spontanicznie,
- podnosi drobne przedmioty przy pomocy palca wskazującego i kciuka,
- pcha, ciągnie lub niesie zabawkę, idąc,
- nabiera jedzenie na łyżkę,
- nie bierze już zabawek do buzi;
2 lata
- rzuca piłką,
- nawleka na nitkę duże korale,
- szybko biega,
- obraca po jednej kartce,
- próbuje skakać,
- dobrze gryzie pożywienie,
- próbuje utrzymać równowagę na jednej nodze,
- potrafi otworzyć drzwi;
2 1/2 roku
- skacze na złączonych nogach,
- jedzie na trójkołowym rowerku, ale odpycha się nogami,
- buduje wieżę z 7 klocków,
- sprawnie je łyżką i widelcem,
- samodzielnie chodzi po schodach,
- kopie piłkę,
- sprawnie popycha i ciągnie zabawki;
3 lata
- zwinnie się wspina,
- biegnąc okrąża przeszkody,
- przez chwilę stoi na jednej nodze,
- chodzi na czubkach palców,
- potrafi odwzorować koło,
- zaczyna ciąć nożyczkami;
4 lata
- dobrze jeździ na trójkołowym rowerze,
- układa puzzle z 5 - 10 kawałków,
- wykonuje proste budowle z klocków,
- rysuje uproszczona postać człowieka,
- skacze na jednej nodze,
- ubiera się i rozbiera, ale nie sznuruje sznurowadeł i nie zapina guzików;
5 lat
- biega lekko na palcach,
- podskakuje na zmianę na jednej i drugiej nodze,
- pisze kilka liter,
- rysuje człowieka,
- używa noża i widelca.

Źródło: Clark L., Ireland C. : Uczymy by mówić, mówimy, by się uczyć. Poznań 1998

Średni wiek przedszkolny charakteryzuje się znacznym postępem w rozwoju organizmu człowieka. Do tej pory tempo zmian rozwojowych było umiarkowane, między 4, a 5 rokiem życia następuje wyraźne nasilenie tychże zmian. Kościec wykazuje szybsze tempo mineralizacji, wyrzynają się zęby stałe, stabilizują się fizjologiczne krzywizny kręgosłupa, silniejsze stają się mięśnie szkieletowe, a to na skutek utraty podściółki tłuszczowej. Tym samym wzrasta wytrzymałość i siła. (23
Oddech dziecka staje się głębszy, rytm wolniejszy, ponieważ wzrasta pojemność płuc. Podobnie dzieje się z mięśniem sercowym, w którym poprzez powiększenie masy, zwiększa się pojemność wyrzutowa, nasilają się skurcze i zwalnia rytm. (24
W okresie tym postępuje okres mielinizacji tkanek nerwowych, dzięki czemu układ nerwowy dziecka działa sprawniej, a także zwiększa się bogactwo i koordynacja ruchów. (25
W tym czasie zanika tkanka tłuszczowa i tym samym sylwetka dziecka staje się bardziej smukła. Wydłużeniu ulegają kończyny oraz szyja. Chłopcy między 5, a 6 rokiem życia stają się pełniejsi, a to ze względu na większy przyrost masy ciała. (26

Balejko A.: Jak usuwać wady wymowy. Białystok 1993

2 Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Red. N. Wolański. Warszawa PWN 1979

3 Tamże

4 Żebrowska M.: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa 1995

5 Kopczyńska-Sikorska J.: Charakterystyka okresów rozwojowych. W: "Wychowanie w przedszkolu" nr 1/ 2000, s. 269 - 273

6 Tamże

7 Przetacznik – Gierowska M., Makiełło – Jarża G. : Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego. Warszawa 1985, s. 108

8 Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Red. M. Żebrowska. Warszawa PWN 1986

9 Dołęga Z: Promowanie rozwoju mowy w okresie dzieciństwa – prawidłowości rozwoju, diagnozowanie i profilaktyka. Katowice Uniwersytet Śląski 2003

10 Psychologia rozwojowa. Red. Bryant P. E., Colman A. M., Poznań Wyd. Zysk i S-ka 1997

11 Kornas-Biela D.: Prenatalne uwarunkowania rozwoju mowy. W: Rocławski B.: Opieka logopedyczna od poczęcia. Uniwersytet Gdański Glottispol 1983

12 Przetacznik – Gierowska M., Makiełło – Jarża G., op. Cit.

13 Dołęga Z., op. Cit.

14 Vasta R., Haith M. M., Miller S. A.: Psychologia dziecka. Warszawa WSiP 1995

15 Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży., op. Cit.

16 Vasta R., Haith M. M., Miller S. A, op. Cit.

17 Gruszczyk –Kolczyńska E., Zielińska E. : Dziecięca matematyka. Warszawa WSiP 1997

18 Słodowik-Racaj E.: O mowie dziecka. Wydawnictwo Akademickie “Żak”, Warszawa 2000

19 Vasta R., Haith M. M., Miller S. A, op. Cit.

20 Słodowik-Racaj E., op. Cit

 

Rozwój mowy dziecka

"...język jest oknem przez, które można oglądać życie mózgu."

( A. Balejko: Jak usuwać wady wymowy.)

Człowiek przychodzi na świat zupełnie bezradny. Przez pierwsze lata życia jest uzależniony od innych ludzi, to oni karmią go, dbają o higienę, bezpieczeństwo oraz zaspokajają wszelakiego rodzaju potrzeby.
Człowiek uczy się komunikowania poprzez obcowanie w środowisku społecznym. Nauka poprawnej wymowy trwa aż do około 6 roku życia. Dopiero po tym długim okresie dziecko ma rozwiniętą mowę (dopuszcza się 6 miesięczne odchylenia od normy), może swobodnie konwersować i komunikować się z innymi.
Czym zatem jest mowa? T. Zaleski definiuje mowę jako: "...układ symboli reprezentujących zjawiska otaczające nas lub dziejące się w nas samych. Mowa służy do przekazywania o nich informacji. (...) mowa ludzka operuje symbolami, a symbol to znak, który nie reprezentuje tylko siebie, ale wyraża coś innego, co mu zostało przypisane w wyniku umowy."
Małe dziecko słucha otoczenia i w ten sposób uczy się mówić. Człowiek rodzi się z predyspozycja do mówienia, ale nie posiada umiejętności wypowiadania się. „Predyspozycja ta to jak gdyby nie zapisana karta w mózgu niemowlęcia, którą otoczenia musi wypełnić. Jak to uczyni, tak mówić będzie dziecko.”

Według L. Kaczmarka rozwój mowy w okresie postnatalny można podzielić na cztery etapy:
* okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia),
* okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia),
* okres zdania (od 2 do 3 roku życia),
* okres swoistej mowy dziecięcej (od 3 do 7 roku życia).

Okres melodii na początku charakteryzuje się krzykiem. Za jego pomocą dziecko sygnalizuje matce swoją potrzebę (głód, dyskomfort z powodu zimna, czy mokrej pieluszki). Dziecko kojarzy, że za każdym razem, gdy zaczyna krzyczeć pojawia się matka. To właśnie jest pierwsze porozumienie, a zarazem ćwiczenie narządu oddechowego.
W 2 - 3 miesiącu życia pojawia się odruch bezwarunkowy tzw. głużenie (gruchanie), które jest jednakowe na wszystkich kontynentach oraz występuje u dzieci głuchych. Głużenie charakteryzuje się wydawaniem przez niemowlę różnych dźwięków, a w tym samogłosek, spółgłosek, grup spółgłoskowych i samogłoskowych oraz towarzyszącymi im nieskoordynowanymi ruchami ciała i kończyn. Gruchanie występuje wówczas, gdy dziecko jest zadowolone i odprężone.
G. Demelowa pisze za L. Kaczmarkiem, że najłatwiej powstają wówczas dźwięki typu: g, k, gli, kli, tli.
Okres ten jest przygotowaniem narządów artykulacyjnych do wydawania podstawowych dźwięków. H. Spionek twierdzi, iż w mózgu powstają wówczas pierwsze skojarzenia między dźwiękami a ruchami aparatu artykulacyjnego.
Około 6 miesiąca dziecko przechodzi w kolejną fazę rozwojową, a mianowicie w okres gaworzenia. Gaworzenie jest odruchem warunkowym i charakteryzuje się zamierzonym wydawaniem i powtarzaniem dźwięków. Na początku tego okresu pojawiają się pierwsze sylaby (ma, ta, ba, później: ma - ma, ta - ta, ba - ba), które dziecko powtarza wielokrotnie, ale nie przypisuje im konkretnego znaczenia. Z końcem pierwszego roku życia wypowiada już 2 - 3 wyrazy (mama, baba, tata).
Wchodząc w kolejny etap rozwoju mowy, dziecko rozumie już wiele i potrafi spełniać proste polecenia.

Tab. 1 Zależności między rozwojem mowy i rozwoju fizycznego (opracowanie własne)
FAZA GŁUŻENIA - > Umiejętność unoszenia głowy
FAZA GAWORZENIA - > Umiejętność siadania
OKRES WYRAZU - > Pozycja pionowa, wstawanie.


Okres wyrazu - dziecko potrafi wypowiedzieć wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i środkowojęzykowe ś, a czasami też ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi. W tym okresie cechą charakterystyczną jest to, iż dziecko wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Wyraz pełni w tym momencie funkcję zdania.

Okres zdania - dziecko używa następujących głosek: wargowe p, pi, b, bi ,m mi; wargowo - zębowe: f, f, w, wi; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi; tylnojęzykowe: k, g, ch; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; przedniojęzykowo – dziąsłowe: l. Z końcem tego okresu mogą pojawić się również głoski: s, z, c, a także: sz, ż, cz, dż.

Okres ten charakteryzuje się tym, iż dziecko nie potrafi wyartykułować niektórych głosek, ale wie jak dana głoska powinna brzmieć i jest w stanie wyróżnić ją w wyrazie.
Dziecko tworzy dwuwyrazowe zlepki zdań np. „baba koko” – które w konkretnej sytuacji są komunikatywne dla odbiorcy. Wraz z biegiem rozwoju, zlepki wyrazowe przekształcane są w równoważniki zdań. Znaczenie ich jest już bardziej przejrzyste, ale nadal są ściśle powiązane z kontekstem sytuacyjnym.

Okres swoistej mowy dziecięcej - mowa dziecka nie jest jeszcze doskonała. Występują kontaminacje (tworzenie wyrazu z 2 - 3 innych, np. słowo „zakluczyć” oznacza wyrażenie „zamknąć drzwi”), neologizmy (np. dziecko nazywa fontannę - „tryskawicą”), przestawianie głosek (metatezy, np. „kordła”), uproszczenia grup spółgłoskowych (substytucja).
Pod koniec 4 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć już głoski s, z, c, dz, r, sz, cz, ż, dż.

Autorzy określają, iż rozwój mowy trawa do szóstego roku życia. Wszelakie zaburzenia i wady wymowy po skończeniu przez dziecko 6 lat, określane są jako opóźnienie rozwoju mowy.

F.H. Allport przedstawił dosyć interesujący schemat, przedstawiający w jaki sposób dźwięki gaworzenia zostają skojarzone z mową dorosłych, a następnie z konkretną rzeczą. Według tego autora rozwój nawyków językowych dziecka można podzielić na 4 etapy.
Etap I - małe dziecko przypadkowo artykułuje sylabę, a utrwalą się ona poprzez reakcję okrężną (jest to gaworzenie). Polega to na tym, iż słyszy ono własną reakcję słowną, np. "da", impuls ten jest doprowadzany do mózgu, następnie drogami nerwowymi do mięśni związanych z artykulacją tej konkretnej sylaby. Dziecko po raz kolejny powtarza sylabę, co powoduje powstawanie ciągów: "da da da".
Etap II - w tym etapie bardzo ważna role odgrywają osoby trzecie. Dorosły mówi do dziecka słowo brzmieniowo podobne do tego, które dziecko już wypowiada. Powoduje to pobudzenie słuchowe i w efekcie słowną reakcję dziecka. Dziecko reaguje na usłyszany dźwięk jak najbardziej podobną reakcją wokalną, jaką jest w ogóle samo zdolne wyemitować. Allport podaje przykłady zaczerpnięte z języka angielskiego: matka mówi "doll" (lalka), a dziecko odpowiada "da", natomiast gdy matka mówi "box" (pudełko) to dziecko odpowiada "ba".
Etap III - w etapie tym dziecko kojarzy już elementy artykulacyjne, słyszane w mowie dorosłych, z przedmiotami. Ustalają się związki między przedmiotami, np. lalką, a słowami, w tym wypadku "da".
Etap IV - ostatni charakteryzuje się wytworzona już reakcja warunkową. Dziecko nie potrzebuje już słownej stymulacji, wystarczy mu konkretna rzecz, aby wywołać reakcję dźwiękową.

Z czasem dźwięki artykułowane przez dziecko kształtują się i są coraz to bardziej zbliżone do fonetycznego ich brzmienia. Upodobanie się dźwięków trwa jakiś czas. Długość jego zależy od różnych czynników takich jak: rozwój narządów artykulacyjnych, słuch oraz warunków środowiskowych.

Według M. Cohena rozwój mowy można podzielić na następujące etapy:
1. pojawienie się pierwszych form kontaktu z otoczeniem, które przypadają na 9 - 10 miesiąc życia i charakteryzują się pomrukami, mlaskami i występowaniem słów typu: mama, tata;
2. zwielokrotnienie form kontaktu i etap ten pojawia się w 14 - 18 miesiącu życia, wówczas słowa staja się zrozumiałe dla otoczenia;
3. pojawienie się elementów wiążących, to jest 18 miesiąc życia i liczba słów w tym okresie wzrasta do 200;
4. ukazanie się form gramatycznych.

„Badanie pierwszych etapów rozwoju mowy dziecka - od pierwszych prób porozumiewania się aż do nabycia właściwej struktury gramatycznej języka ojczystego - wykazuje, że rozwój ten jest związany ze stopniowym rozwojem naśladownictwa, analizy i rozumienia stosunków rzeczywistości.” Ważnym czynnikiem w rozwoju mowy jest także poziom umysłowy dziecka, ale także poziom kulturalny środowiska, w którym się wychowuje, zwłaszcza środowiska rodzinnego.

Tab. 2 Rozwój mowy dziecka

ARTYKULACJA
- 2 miesiąc: głużenie,
- 3 miesiąc: okres intonacji,
- 8 miesiąc: gaworzenie,
- 10 miesiąc: sylaby da, pa, na;
- 1 rok: słowo: mama
- 15 miesiąc: 5 wyrazów,
- 18 miesiąc: 8 - 10 wyrazów,
- 21 miesiąc: 20 wyrazów;
- 2 lata: wypowiedzi dwuwyrazowe - 1 zdanie;
- 3 lata: pojawiają się czasowniki,mowa dziecinna, potrafi użyć słowa "ja";używa 100 - 200 wyrazów,
- 4 lata: odmienia czasowniki, nieopanowane w pełni używanie nazw kolorów
- 5 lat: zespół uproszczeń fonematycznych,język poprawny;

ROZUMIENIE
- 7 miesiąc: rozumienie pewnych wyrazów,
- 9 miesiąc: rozumienie znaku językowego: 1 wyrazu;
- 1 rok: rozumie 3 lub więcej wyrazów;
- 2 lata: 500 – 1000 wyrazów;
- 3 lata: 1000 – 18000 słów,rozróżnianie barw i ich nazw,
- 4 lata: 1500 – 2000 wyrazów
- 5 lat: 2000 – 2600 wyrazów;

Źródło: Styczek I.: Logopedia. Warszawa PWN 1969

W artykule tym zaprezentowałam wiele teorii różnych autorów dotyczących rozwoju mowy dziecka. Nie możemy zapomnieć, iż cały proces rozwoju człowieka przebiega w otoczeniu społecznym. To, w jaki sposób potrafi on funkcjonować w społeczeństwie w dużej mierze zależy od wpływu środowiska rodzinnego. To właśnie rodzice wprowadzają dziecko w tajniki komunikacji międzyludzkiej i dzięki nim potrafi ono opanować tą niezmiernie trudną sztukę. Nie wolno zapomnieć nam o fakcie, iż nie wystarczy tutaj sama genetyka i biologia.

Zaleski T.: Opóźniony rozwój mowy. Warszawa PZWL 1992, s. 7

2 Tamże

3 Tamże

4 Tamże

5 Skowronkowie M. i P.: Jak przebiega prawidłowy rozwój mowy? W:“Wychowawca”1999, nr 7-8, s. 60-61

6 Tamże

7 Ligęza M.: Podstawy rozwoju języka i mowy dzieci. W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Op. Cit.

8 Skowronkowie M. i P., op. Cit.

9 Typologie zaburzeń słuchu, głosu i komunikacji językowej. Red. Grabias S., Kurkowski M.. Lublin PTL 2000

10 Berge A.: Środowisko rodzinne. W: Psychologia dziecka. Red. Debesse M. Warszawa PZWS 1963

11 Tamże, s. 149

12 Tamże, s. 150

13 Styczek I.: Logopedia. Warszawa PWN 19

Charakter dziecka

Wśród psychologów i pedagogów od dawna trwa spór, w jakim stopniu osobowość człowieka wyznaczana jest przez cechy, z którymi przychodzi on na świat, a w jakim zależy od wychowania i wpływów środowiska. Niektórzy twierdzą, że wszystko tkwi w genach. Ich przeciwnicy natomiast uważają, że maleńkie dziecko jest jak czysta karta, na której da się zapisać dobre i złe cechy. Prawda leży gdzieś pośrodku. Rozsądnie jest przyjąć, że dziecko rodzi się pewnym zespołem cech uwarunkowanych genetycznie, a od rodziców w dużej mierze zależy, jak wykorzysta ono ten potencjał.

Z czym przychodzą na świat?

Wiele kobiet, patrząc na swoje nowo narodzone dzieci, zaczyna się zastanawiać, do kogo będą podobne. Dla wszystkich jest oczywiste, że kolor włosów i oczu, uśmiech, wzrost, kształt nosa dziedziczymy po przodkach. Nie każdy jednak wie, że dziedziczy się również temperament.

Obcym ludziom wszystkie noworodki wydają się takie same - tylko matka widzi, że jej dziecko ma piękne, granatowe oczy i ciemny kosmyk nad czołem. Tylko jej maluch tak głośno krzyczy przed karmieniem i tak łapczywie przysysa się do piersi. Jeżeli masz więcej niż jedno dziecko, z pewnością zauważysz, że każde z nich trochę inaczej myśli, ma inne nastroje, w inny sposób opisuje świat, inaczej się bawi. Właśnie ta konstelacja rozmaitych cech sprawia, że każde z nich jest kimś wyjątkowym.

Dla uważnego obserwatora charakter dziecka jest widoczny już od pierwszych dni życia. Jedne noworodki krzyczą wniebogłosy, gdy są głodne, chwytają pierś łapczywie, ssą szybko i prędko zaspokajają głód. Inne kwilą cichutko, zabierają się do jedzenia powoli, ssą długo i z przerwami. Są niemowlęta, które budzą się radosne i pogodne, są takie, które witają dzień żałosnym płaczem. Te pierwsze chwile odkrywania wyjątkowości swojego dziecka pamięta się bardzo długo.

Zanim się urodzi

Niektórzy rodzice są przekonani, że można poznać swoje dziecko, jeszcze zanim się urodzi. Rzeczywiście, już w brzuchu mamy dzieci różnią się między sobą: jedne są bardzo aktywne, stale się wiercą, kręcą i kopią, inne są spokojne i ciche. Te różnice to właśnie pierwsze sygnały rozwijającego się charakteru.

Psychologia, która jak każda nauka stara się porządkować świat, podzieliła ludzkie charaktery na kilka grup. Jedna z takich klasyfikacji dotyczy właśnie małych dzieci. Od lat pięćdziesiątych amerykańscy pediatrzy: Alexander Thomas i Stella Chess, prowadzili przez ponad 30 lat obserwację 240 dzieci. Po latach żmudnych i szczegółowych badań wyodrębnili kilka podstawowych cech, których kombinacja stanowi charakter dziecka - jedyny i niepowtarzalny.

Cechy te warto poznać, aby móc lepiej rozumieć własne dziecko i umiejętnie dostosowywać sposób postępowania do jego charakteru (psychologowie mówią także: temperamentu). Tym bardziej że, jak mówią badania, cechy te zostaną dziecku na całe życie.

Każde jest inne

Oto trójka dzieci - każde z nich jest inne, z innymi cechami przyszło na świat. Od rodziców zależy, czy uda im się rozwinąć wszystkie swoje możliwości i czy nauczą się żyć z trudnymi cechami swojego charakteru.

Antoś

Zazwyczaj w dobrym humorze, jest pogodny, uśmiechnięty. Lubi spokojne zajęcia: rysowanie, majsterkowanie, lepienie z plasteliny. Potrafi się skoncentrować na jednej czynności. Woli siedzieć w domu i budować pojazdy z klocków, niż biegać po podwórku z piłką. Świetnie się bawi ze swoim najlepszym przyjacielem, w większej grupie dzieci jest trochę zagubiony. Męczą go niespodziewane zmiany, powoli przyzwyczaja się do nowej sytuacji. Zawsze usypia po dobranocce, kiedy mama przeczyta mu bajkę.



Janka

Ma niespożytą energię, prawie cały czas jest czymś zajęta, nie może usiedzieć na miejscu. Co chwila strzelają jej do głowy nowe pomysły. Nie potrafi skupić się na czymś dłużej niż pięć minut. Na ogół jest pogodna, ale kiedy coś ją przestraszy albo zdenerwuje -reaguje bardzo gwałtownie: wybucha płaczem i trudno ją uspokoić. Gdy łzy obeschną, zapomina o tym, co zaszło, i biegnie bawić się dalej.

Maciek

Nigdy nie budzi się sam, zawsze trzeba mu pomóc. Codziennie wieczorem mama zagania go do łóżka; gdyby mógł, nie spałby do późna w nocy. Bardzo nie lubi nowych sytuacji, nowych ludzi, a nawet nie znanych potraw. Buntuje się, kiedy rodzice chcą pójść z nim do znajomych. Nie było też łatwo przyzwyczaić go do przedszkola. Gdy był mały, często miał kolkę i rozpaczliwie płakał w nocy, nieraz całymi godzinami. Dziś byle drobiazg potrafi go wytrącić z równowagi - np. odmowa kupienia łakoci. Rzuca się wtedy na podłogę i krzyczy. Nawet kiedy mama go przytula, wygląda na trochę zniecierpliwionego. Kiedy się uprze, trudno go przekonać.



Każde z tych dzieci jest inne, każde ma swoje mocne i słabe strony. Z każdym trzeba więc nieco inaczej postępować. Właściwie w każdej cesze temperamentu można odnaleźć jej dobre i złe strony. Zamiast myśleć, że dziecko jest samowolne, doceń jego niezależność. Zamiast mówić, że jest niegrzeczne, ciesz się, że jest ciekawe świata.

Co zależy od nas?

To oczywiste, że charakteru, z którym dziecko przychodzi na świat, nie da się zmienić. Ale w tym, w co natura wyposażyła nasze dziecko, warto dostrzec przede wszystkim mocne strony. Wpływ rodziców, czyli wychowanie, polega między innymi na odkrywaniu tych mocnych stron i ich rozwijaniu.

Antoś

będzie widział w każdej niemal sytuacji tylko jej dobre strony. Z każdego doświadczenia zapamięta to, co przyjemne albo pouczające. Jednak zbytnia ufność do świata i ludzi może narazić go czasem na kłopoty. Umiejętność koncentracji sprawi, że pewnie wcześniej niż inne dzieci rozwinie się intelektualnie. Niepostrzeżenie pozna litery i cyfry, nagle przeczyta głośno w czasie spaceru: ,,Opony". Ale trzeba będzie włożyć trochę wysiłku, żeby wyciągnąć Antka do parku, namówić na naukę jazdy na rowerze albo pływanie. Od rodziców będzie w dużej mierze zależało, czy chłopiec nauczy się bawić w grupie dzieci czy samotnie pozostanie przy swoich zabawach i upodobaniach.

Dla Antka wspaniałą szkołą życia są wspólne wakacje z drugą rodziną, czy nawet weekendowe wycieczki za miasto w większym gronie.

Janka

potrzebuje przede wszystkim jasnych reguł i uporządkowanego trybu życia. Ponieważ przeszkadza jej wewnętrzny chaos - jej otoczenie powinno być szczególnie uporządkowane. Warto pilnować, aby o stałej porze chodziła spać, jadła posiłki i aby w jej kąciku zabaw czy na stoliku nie było bałaganu.

Od Janki nie można wymagać, by w krótkim czasie opanowała kilka skomplikowanych umiejętności jednocześnie. Jeżeli właśnie uczy się samodzielnie ubierać - niech najpierw spróbuje zapinać guziki, a potem wiązać sznurówki. W tym czasie nie warto zaprzątać jej głowy porządkami w pokoju. Kiedy daje się jej do wykonania jakieś zadanie, trzeba je rozbić na kilka mniejszych i nie dawać wielu poleceń jednocześnie.

Ponieważ jest osóbką bardzo energiczną, warto zapisać ją na jakieś zajęcia rozwijające ruchowo, np. na balet albo pływalnię.

Maciek

jest tzw. trudnym dzieckiem. Niełatwo będzie sprawić mu przyjemność, ponieważ niewiele rzeczy jest go w stanie ucieszyć. Trzeba zrozumieć, że on po prostu taki jest, i nie obwiniać siebie za jego wybuchy i wściekłość. To nie jego wina, że świat wydaje mu się wrogi. Maciek wymaga ciągłej akceptacji i ogromnie dużo cierpliwości. Jeżeli jesteście rodzicami kogoś podobnego do Maćka, zapewne często złościcie się na swoje dziecko. Warto starać się nad tym zapanować.

Złość nie przynosi niczego dobrego.

Maciek potrzebuje również jasno określonych reguł, egzekwowanych w sposób stanowczy, ale spokojny. Ataki gniewu, tak jak napady płaczu, trzeba umieć przeczekać. Potem stopniowo uczyć go kontrolowania własnych emocji, bo to ułatwi mu kontakty z rówieśnikami.

Pamiętajmy, że upór czasem utrudnia życie, ale też może rozwinąć się w coś, co nazywamy konsekwencją, upartym dążeniem do celu, wytrwałością. A to akurat w życiu pomaga.

Przykład idzie z góry

Właściwie już od pierwszych tygodni życia dziecko zaczyna naśladować nasze zachowania. Przygląda się temu, co robimy, jak się uśmiechamy, słucha tego, co mówimy, naśladuje ton głosu, słowa, miny i gesty. Kiedy się śmiejesz, ono także się śmieje, kiedy płaczesz, ono także płacze. Śpiewa swojemu misiowi te same kołysanki, które słyszy wieczorem od mamy, strofuje młodszą siostrę tak, jak tata strofował jego.

Kiedy jest większy, naśladuje nie tylko zachowania, ale także postawy, a nawet twój sposób myślenia. Kiedy podglądasz, jak twoje dzieci bawią się w dom, widzisz siebie w krzywym zwierciadle. Dziecko chce być takie jak ty, jesteś jego pierwszym i najważniejszym nauczycielem, na razie nie ma innych wzorców.

Zastanów się chwilę nad sobą. Spróbuj popatrzeć na swoje zachowanie, na swoje postawy z dystansu, obiektywnie. Jeżeli jesteś w gorącej wodzie kąpana, nie dziw się, że dziecko reaguje impulsywnie. Może jesteś lękliwa - to tłumaczy, dlaczego twoje dziecko ma nocne koszmary i nie chce nauczyć się pływać. Może masz duże oczekiwania wobec samej siebie - to pewnie dlatego twój synek jest taki ambitny. Jakakolwiek jesteś - nie martw się. Nie ma idealnych rodziców, nie ma też idealnych dzieci. A przecież wraz z twoimi wadami dziecko przejmuje także twoje zalety!

Bądź dobrym nauczycielem. Nie ma sensu oskarżanie dziecka o to, że nie jest takie, jak sobie obmyśliłaś. Jeżeli łatwo się irytuje albo szybko poddaje po porażce - zastanów się, może ty reagujesz podobnie? Nie musisz być superrodzicem, ale spróbuj zachowywać się tak, jak chciałabyś, żeby zachowywało się twoje dziecko.

Bądź uczciwa. Jeżeli dziecko mówi na przykład, że krzyczy, ponieważ ty też na nie krzyczysz, przyznaj się do błędu. Nigdy nie używaj argumentu: ,,Mnie wolno, a tobie nie". Nie jest dobrze, gdy inne zasady obowiązują rodziców, a inne - dzieci. Reguły powinny być te same, to tylko odpowiedzialność jest inna.

Rozpoczęcie przez dziecko edukacji przedszkolnej jest momentem przełomowym w jego rozwoju społecznym. Dla wielu dzieci oznacza on pierwsze kontakty z dużą grupą, co wiąże się ze zmianą dotychczasowego trybu życia. Dziecko uczy się nowej dla siebie roli przedszkolaka, ponieważ instytucjonalny charakter opieki nad dziećmi, wymaga od niego pewnego podporządkowania się panującej tam organizacji. Nowe warunki budzą niepokój, niepewność. Potrzebne są pozytywne doświadczenia i czas, aby zaakceptować nową rzeczywistość i przystosować się do niej. Poza tym silna więź emocjonalna z mamą i innymi domownikami sprawia, że zostaje zachwiane u dziecka poczucie bezpieczeństwa. Przeraża je płacz, hałas, śmiech, głośne rozmowy. Nowe otoczenie to własność społeczna, a przestrzeń jest dużo większa i inna od domowej. Obowiązują w niej nowe zasady, przez co obserwuje się u dzieci poczucie zagubienia, a pojęcie „ moje przedszkole” utożsamiają tylko ze swoją salą. Trudności w adaptacji mogą wiązać się też z brakiem orientacji w zakresie organizacji i rytmu dnia przedszkolnego. Tą wiedzę dziecko posiądzie dopiero w miarę zdobywania własnych, nowych doświadczeń. Wymaga to dużego zaawansowania rodziców i personelu przedszkola oraz wzajemnej korelacji działań.

Wpływ rodziców na adaptację dziecka do grupy przedszkolnej.
Jeżeli rodzice w pełni akceptują wybrane przez siebie przedszkole, wychowawców pracujących w grupie, ich metody pracy, tym samym zwiększają szansę swojemu dziecku w procesie adaptacji.
Dziecko szybciej przyzwyczai się do placówki i zniesie niedogodności, gdy będzie go postrzegało jako bezpieczne i atrakcyjne dla siebie i swoich rodziców. Dlatego też współczesny rodzic winien przygotować siebie samego i swoje dziecko do nowej roli społecznej tj.„ roli przedszkolaka”.

A oto kilka praktycznych porad dla rodziców:

MAMO I TATO!


Poznajcie przedszkole, do którego będzie uczęszczało wasze dziecko. Np. przez uczestnictwo w tzw. „ dniach otwartych przedszkola”, wizyty w ogrodzie przedszkolnym i przedszkolu, podczas których zapoznacie dziecko z personelem pracującym w oddziale dzieci 3-letnich oraz ich ofertą wychowawczo-edukacyjną. Spacerujcie w okolicach placówki, zachwalajcie ją, opowiadajcie dziecku o zabawkach i kolegach.

Przy• przedszkolnych pożegnaniach z „ maluszkiem” bądźcie uśmiechnięci i spokojni, bo z waszej twarzy dziecko szybko potrafi wyczytać niepokój, dobre i złe emocje.

Bądźcie gotowi na trudne rozstania w• pierwszych dniach, nawet tygodniach, na płacz i odmowę wyjścia z domu. A gdy już znajdziecie się przedszkolu stosujcie krótkie pożegnania-, gdyż przedłużanie tej chwili wzmaga w dziecku negatywne uczucia. Nawet, jeśli „ maluch” płacze, pożegnajcie go z uśmiechem i pozostawicie pod opieką wykwalifikowanej kadry, która posiada wieloletnie doświadczenie i doskonale wie jak zabawić i zająć dziecko by szybko zapomniało o trudnym rozstaniu z ukochanym rodzicem. Dziecko 3-letnie charakteryzuje niestabilność uczuć, płacze a za chwilę jest wesołe i świetnie się bawi ( przecież tak samo postępuje będąc z wami w domu).

Jeśli• mamie rozstanie z dzieckiem sprawia większe trudności, postarajmy się by dziecko do przedszkola odprowadzał tatuś ( zwłaszcza na początku). Z doświadczenia wiem, iż rozstania z tatusiami bywają łatwiejsze, wynika to zapewne z większej stanowczości i opanowania emocji.

W• początkowym okresie odbierajcie dziecko wcześniej z przedszkola, ponieważ trzy-latek ma inne poczucie czasu i okres przebywania poza domem wydaje mu się bardzo długi.
Pozwólmy dziecku zabrać ze sobą cząstkę domu do przedszkola np. ulubioną zabawkę, książeczkę, ( ale nie smoczek!).•

• Rozmawiajcie z dzieckiem o wydarzeniach przedszkolnych. Wasze zainteresowanie pobudzi zainteresowanie dziecka oraz poczucie, że przedszkole jest czymś ważnym dla was i dla niego. Mówcie dziecku, że czas w przedszkolu będzie spędzało bez rodziców, ale w towarzystwie miłych pań i innych dzieci, z którymi będą się codziennie bawić.

• Rozwijajcie umiejętności samoobsługowe dziecka, gdyż właśnie bardzo często są one powodem dodatkowego stresu dla dziecka. Pozwól-my dziecku samemu myć ręce, korzystać z toalety a nie nocnika, ubierać się i rozbierać.

Wcześniej przyzwyczajajcie dziecko do przebywania w• domu i w nowym miejscu pod opieką osób trzecich np. z babcią, dziadkiem, koleżanką.

Postaraj się, aby dziecko miało kontakt z rówieśnikami np. na placu zabaw.•

Drodzy rodzice, mam nadzieję, iż podane przeze mnie wskazówki pomogą wam przetrwać ten jakże trudny okres adaptacji dziecka do warunków przedszkolnych. Przedszkole jest ważnym i potrzebnym elementem w rozwoju społecznym waszej pociechy. Jest to profesjonalne środowisko edukacyjno-wychowawczo-opiekuńcze, które zapewnia jak najlepsze warunki do wszechstronnego rozwoju każdemu dziecku. Służą temu indywidualne plany pracy z dziećmi, programy autorskie pisane i wdrażane przez nauczycieli i dyrektorów ( w tym program adaptacyjny) oraz inne metody i formy pracy oraz innowacje pedagogiczne. Tu dziecko zdobędzie nowe wiadomości, umiejętności i doświadczenia, którymi będzie się dzieliło z innymi rówieśnikami i domownikami. Jestem pewna, że już wkrótce, będziecie dumni ze swoich pociech. Czego wam szczerzę życzę.

Rozwój dziecka w wieku wczesnoszkolnym i przedszkolnym

Wiek wczesnoszkolny przypada na okres pomiędzy siódmym a dziewiątym rokiem życia (według niektórych autorów pomiędzy siódmym a jedenastym rokiem). Jest to okres szczególnie istotny dla rozwoju człowieka. Jest to okres dużych zmian , można powiedzieć rewolucji w życiu dziecka (szczególnie jeśli nie chodziło ono wcześniej do przedszkola) - rozpoczyna bowiem edukację szkolną. Zaczyna pojawiać się w jego życiu nowe środowisko społeczne, codzienne obowiązki i nowe wyzwania. Zmianie ulega proporcja pomiędzy zabawą a pracą (nauką). Od dziecka zaczyna się więcej wymagać - musi ono nauczyć się obowiązkowości, systematyczności. Musi odnaleźć swoje miejsce w grupie rówieśniczej. Wraz z rozpoczęciem edukacji dziecko zaczyna zdobywać systematycznie wiedzę pod kierunkiem nauczyciela. Coraz więcej jest w nauce elementów pracy umysłowej - coraz mniej elementów rozrywki czy zabawy. Dlatego też dziecko idąc do szkoły musi osiągnąć odpowiedni poziom rozwoju intelektualnego oraz emocjonalnego - poziom który wyznacza jego dojrzałość szkolną.

W tym wieku następuje u dziecka gwałtowny rozwój procesów poznawczych zmierzający do wyodrębnienia i usamodzielnienia poszczególnych czynności umysłowych. Znaczącą rolę w tym procesie odgrywa systematyczna edukacji oraz udział dziecka w życiu kulturalnym i społecznym jego środowiska.

Istotne dla dalszego ogólnego rozwoju dziecka zmiany dokonują się w procesach myślenia - podstawowych procesach poznawczych człowieka. Myślenie składa się z takich podprocesów jak analiza, synteza, abstrahowanie i uogólnianie. Polega więc na operowaniu pewnymi treściami nawet wtedy kiedy dany przedmiot czy zjawisko nie oddziałuje bezpośrednio na zmysły.

Jedną z podstawowych zmian jaka dokonuje się w myśleniu człowieka w wieku pomiędzy siódmym a jedenastym rokiem życia jest to iż myślenie przybiera postać samodzielnej wewnętrznej czynności poznawczej, opartej na operacjach pojęciowych i realizowanej w zgodzie z zasadami logiki. Taką postać myślenia określa się w psychologii mianem myślenia pojęciowego, abstrakcyjnego, symbolicznego czy też mianem myślenia słowno logicznego.

Rozwój myślenia dokonuje się etapami, przebiega stopniowo. Istotnym zjawiskiem dla wykształcenia tego typu myślenia jest proces interioryzacji czynności zewnętrznych które opierają się na spostrzeżeniach lub też wyobrażeniach przedmiotów. Czynności te poprzez interioryzację zostają przekształcone w operacje myślowe.

W młodszym wieku szkolnym dziecko osiąga etap rozwoju poznawczego charakteryzującego się występowaniem operacji konkretnych (wg teorii rozwoju umysłowego Piageta) - w tym czasie operacje te zostają wykształcone, następnie są doskonalone. Pojawiają się one w późniejszym etapie rozwoju wczesnoszkolnego. Początkowo myślenie dziecka ma jeszcze postać myślenia przedoperacyjnego - procesy myślenie są jeszcze w dużym stopniu uzależnione od ich konkretnej treści. Później dziecko nabywa umiejętności operowania pojęciami coraz bardziej złożonymi, jest w stanie przeprowadzić rozumowanie a także potrafi wrócić do punktu wyjścia.

Istotnymi dla procesów myślenia operacjami są operacje syntezy i analizy. Punktem wyjścia procesu poznawania jest synteza (synteza pierwotna) - następuje spostrzeżenie zjawiska i jego całościowe ujęcie. Następnie w trakcie procesów poznawczych (w trakcie myślenia) zjawiska zostają rozbite na części - następuje proces analizy. Po zakończeniu analizy zjawiska znowu zostają połączone w całość - dokonuje się tzw. synteza wtórna. Oprócz operacji analizy i syntezy równie istotna jest operacja abstrahowania i uogólniania. Abstrahowanie jak wszystkie operacje poznawcze rozwija się stopniowo, etapami - jego rozwój następuje od etapu podstawowej abstrakcji zmysłowej do etapu jakim jest tworzenie pojęć abstrakcyjnych. W trakcie edukacji w okresie wczesnoszkolnym proces abstrahowania aktualizuje się i ulega dalszemu doskonaleniu podczas podejmowanej przez dziecko pracy umysłowej . Równie istotnym procesem jest uogólnianie - zachodzi ono wówczas gdy dziecko poznaje cechy ogólne grupy (klasy) przedmiotów , cechy istotne dla zdefiniowania klasy.

Wraz z procesem abstrahowania i procesem uogólniania zachodzi proces konkretyzacji. Przejawem konkretyzacji jest zastosowanie uogólnionej wiedzy teoretycznej do dalszego poznawania materiału szkolnego oraz do rozwiązywania zadań praktycznych. Konkretyzacja przejawia się również w umiejętności ilustrowania ogólnej teoretycznej wiedzy konkretnymi przykładami, w umiejętności odnoszenia poszczególnych faktów jednostkowych do wiedzy ogólnej.

Nauczanie dziecka odbywa się poprzez przekazywanie mu pewnego uporządkowanego materiału - uczy to dziecko systematyzowania zdobytej wiedzy. Dokonuje się to właśnie poprzez czynności myślowe określane mianem systematyzacji - polegają one na porządkowaniu informacji w pewnego rodzaju systemy.

Na wiek wczesnoszkolny przypada również rozwój zdolności wnioskowania. Można powiedzieć że nabycie zdolności wnioskowania jest pewnego rodzaju rewolucją w sposobie poznawania świata. Jednak operacje wnioskowania jakie wypracowują dzieci w tym wieku nie są jeszcze zbytnio zróżnicowane i są słabo rozwinięte. Dzieci w tym wieku wnioskowanie przeprowadzają jeszcze na podstawie przesłanek które powstają w rzeczywistości (są wynikiem operacji na konkretach) . Jednak przy zastosowaniu odpowiedniej metody edukacyjnej zaczynają one szybko nabywać umiejętności przeprowadzania rozumowania bez treści konkretnych (percepcyjnie dostępnych).

Oprócz procesów myślenia w okresie wczesnoszkolnym istotnym przeobrażeniom ulegają procesy spostrzegania, obserwacji oraz procesy uwagowe.

W początkowym etapie nauczania spostrzeganie rozwija się w znacznym stopniu - staje się ono czynnością niejako samodzielna (wyodrębniona od innych czynności poznawczych) zaczyna mieć również charakter celowej czynności.

Dzieci potrafią odróżniać i uogólniać cechy przedmiotów. Na ogół posiadają już prawidłowo wykształconą percepcje obrazów, konturów, schematów oraz rysunków. Dalsze doskonalenie procesów spostrzegania i obserwacji jest ściśle powiązany z edukacją szkolna i z rozwojem uwagi, która w tym okresie powinna być szczególnie starannie kształtowana i kierunkowania.

Cecha charakterystyczną dla tego etapu rozwoju jest niezbyt dobrze rozwinięta umiejętność dokładnego i wiernego spostrzegania. Dziecko nie zawsze wie które elementy są istotne - selekcja percepcji nie jest zbyt dobrze rozwinięta. Dziecko niekoniecznie koncentruje się na danych kluczowych dla właściwej percepcji. Spostrzeganie bowiem jest także procesem wymagającym świadomej organizacji oraz umiejętności kierowania nim. To na ile dziecko dokładnie spostrzega i to na ile te spostrzeżenia są trwałe jest uzależnione od ilości analizatorów biorących w percepcji udział. Im więcej analizatorów jest zaangażowanych przez komunikat tym większa jest percepcyjne zaangażowanie ucznia. Materiał jest podawany jak gdyby z różnych stron co sprzyja głębszemu przetwarzaniu informacji z nim związanych i lepszemu opanowaniu materiału.

Podstawą sukcesów w nauce szkolnej nie są przypadkowe i przelotne spostrzeżenia, a raczej spostrzeżenia które są wynikiem systematycznej , planowanej obserwacji. Czyli spostrzeżenia będące wynikiem świadomej, celowej, wybiórczej uwagi.

Rozwój spostrzegania i umiejętności obserwacyjnych jest wynikiem tego , ze dzieci które mają obserwować określone przedmioty czy zjawiska zaczynają bazować tylko na opisie słownym tego co ma być przedmiotem ich aktywności poznawczej . Zaczynają im wystarczać wyjaśnienia werbalne - przestaje być niezbędne przedstawianie dzieciom konkretu.

Oczywiście określone procesy poznawcze nie rozwijają się w sposób pojedynczy w oderwaniu od innych procesów poznawczych. . Rozwój spostrzegania i obserwacji jest warunkowany i zarazem wzajemnie wpływa na rozwój uwagi. Procesy uwagowe dziecka są stymulowane do szerszego rozwoju poprzez edukacje szkolną,. Ulegają w niej doskonaleniu takie właściwości uwagi jak koncentracja, trwałość i przerzutności. Zwiększa się również pojemność uwagi. Dzieci w wieku wczesnoszkolnym kierują swoja uwagę głównie na przedmioty i zjawiska zachodzące w świecie zewnętrznym. Uwaga dzieci jest aktywizowana poprzez takie nauczania które potrafią wzbudzić ich ciekawość oraz które łączą przekazywany nowy materiał z wiedza wcześniej przez dzieci nabytą oraz z doświadczeniami dzieci i ich nawykami. Przekazywany materiał musi być zrównoważony pod względem elementów nowych i elementów dobrze znanych dziecku. Wypracowanie odpowiednich metod aktywizacji uwagi dziecka sprzyja wytworzeniu i umocnieniu nawykowi skupiania uwagi wtedy gdy wymagają tego zewnętrzne okoliczności, umiejętność koncentracji uwagi staje się niemal cecha charakteru.

Również istotną role w orientacji człowieka w świecie.. Dzięki niej jest możliwe zdobywanie i gromadzenie doświadczeń, budowanie tożsamości, rozwijanie się. Jest ona kluczowym elementem, bazą dla min. intelektualnego rozwoju człowieka. W początkowym okresie wieku wczesnoszkolnego procesy pamięciowe dynamicznie rozwijają się. Pamięć to oczywiście nie tylko przechowywanie zdobytych informacji - to także proces odpowiedniego kodowania informacji, proces przywoływania ich z magazynów pamięciowych , proces rozpoznawania zjawisk już wcześniej napotkanych.

W okresie edukacji szkolnej dziecko opanowuje (zapamiętuje) znaczenie od siedmiu do czterdziestu tysięcy słów i ich znaczeń. Zapamiętuje również przeróżne zasady - zasady podstawowych działań arytmetycznych, zasady społecznego współżycia.

Rozwój pamięci w dużym stopniu jest uzależniony od ćwiczenia jej. W procesie nauczania może być np. ćwiczona głównie pamięć "świeża" kiedy nauczyciel bazuje cały czas na nowym materiale albo też pamięć odroczona - jeśli sięga do materiału wcześniej nabytego. Nauczyciel może również wymagać reprodukcyjnego odtworzenia zapamiętanych treści - wówczas nacisk jest położony na rozwój pamięci mechanicznej, albo też może wymagać nie tylko odtworzenia materiału ale także umiejętności rozumienia go - wówczas ćwiczona jest pamięć logiczna. Oczywiście optymalny proces to taki proces nauczania w którym dzieci ćwiczą wszystkie te rodzaje pamięci, taki proces nauczania który kładzie nacisk na różnorodność.

W okresie wczesnoszkolnym obserwujemy również znaczny rozwój mowy u dzieci. Poziom rozwoju mowy jaki dziecko osiągnęło przed rozpoczęciem edukacji jest jednym ze wskaźników dojrzałości szkolnej - czyli gotowości dziecka do rozpoczęcia edukacji. Bardzo istotna jest umiejętność budowania wypowiedzi bazujących na zdaniach wielokrotnie złożonych. W trakcie edukacji szkolnej dziecko doskonali funkcje komunikacyjne oraz symboliczne. Mowa dziecka zaczyna być coraz ściślej powiązana z myśleniem. Rozwój mowy znajduje pośrednio swoje odbicie w procesach percepcyjnych (które w dużej mierze zalezą od naszej wiedzy i doświadczenia) które stają się coraz doskonalsze- to sprzyja coraz lepszemu przystosowaniu do otaczającej rzeczywistości. Poprzez rozwój mowy doskonalą się procesy myślenia - działania dzieci w coraz większym stopniu są oparte na analizie sytuacji, wytyczaniu celu działania, opracowywaniu strategii jego realizacji .

Równie istotnym aspektem rozwoju mowy jest przebiegający stopniowo proces uzewnętrzniania. Niejednokrotnie rozwiązywane w szkole zadania wymagają skupienia, skierowania uwagi z zewnątrz do wewnątrz - skupienia jej na obrazach wewnętrznych. Stymuluje to proces uwewnętrzniania mowy. Z kolei uwewnętrznianie mowy jest podstawa rozwoju bardziej złożonych operacji myślowych.

Oczywiście mowa również nie rozwija się w oderwaniu od rozwoju innych procesów poznawczych- jej rozwój jest stymulowany i zarazem stymuluje rozwój uwagi, spostrzegania, pamięci , myślenia. Jest również stymulowany przez środowisko w jakim dziecko żyje - bogate w bodźce, stymulujące środowisko sprzyja lepszemu , bardziej pełnemu rozwojowi mnie tylko mowy ale także innych funkcji psychicznych.

Reasumując możemy powiedzieć iż wiek wczesnoszkolnym jest wiekiem znaczących zmian w zakresie:

Dziecko w wieku wczesnoszkolnym jest już w miarę stabilne emocjonalnie - potrafi ono panować nad ekspresją emocjonalna. Autorytetem dla niego są rodzice, coraz większe znaczenie zaczyna również mieć nauczyciel w szkole. Szczególnie w pierwszej klasie dzieci potrzebują by nauczyciel poświęcał im dużo uwagi. Wzrasta w tym wieku znaczenie grupy rówieśniczej - coraz bardziej istotna jest opina grupy, dziecko posiada z reguły przyjaciela - inaczej iż w wieku przedszkolnym dokonywany jest jego wybór, wybór ten nie jest przypadkowy. U chłopców dominuje typ przyjaźni "ramie w ramię" u dziewczynek typ przyjaźni "twarzą w twarz". Przyjaźń chłopców jest bardziej oparta na wspólnym działaniu, przyjaźń dziewczynek na dzieleniu się przeżyciami.

Wraz z rozpoczęciem edukacji szkolnej znacznemu wzbogaceniu ulega życie dziecka - zarówno w aspekcie poznawczym, społecznym jak i emocjonalnym. Nawiązywane coraz liczniejsze więzi zarówno z rówieśnikami jak i z nauczycielami. Aktywność poznawcza staje się źródłem emocji - odnosząc sukcesy dziecko przezywa pozytywne emocje. Porażki są źródłem emocji negatywnych. Na początkowym etapie rozwoju emocjonalnego emocje są bardziej impulsywne (są afektami) dopiero w procesie socjalizacji dziecko uczy się panować nad emocjami, kierować nimi . U dziecka w wieku wczesnoszkolnym dominują już emocje kontrolowane. Reakcje emocjonalne są bardziej trwale - maja większy udział w działaniach mających na celu realizacje potrzeb czy wyznaczonych celów. W początkowym okresie rozwoju dziecko realizuje głównie potrzeby i dążenia osobiste (egoistyczne) . Jednak wraz z e wzrostem liczby i jakości kontaktów społecznych, wraz z przyrostem wiedzy o świecie, wraz z kształtowaniem się systemu wartości następuje rozwój potrzeb poza osobistych oraz uczuciowości wyższej (stosunek do idei i wartości oraz do innych ludzi).

Dziecko coraz bardziej uczy się kontrolować swoje reakcje emocjonalne - często robi to po to aby zadowolić rodziców czy nauczycieli . coraz większe znaczenie ma dla niego również opinii grupy rówieśniczej. Grupa ta również może mieć wpływa na ekskrecje emocjonalna- dziecko nie będzie np. okazywać niezadowolenia ze zlej oceny w szkole aby nie zostało wyśmiane.

Wraz z rozwojem procesów poznawczych dziecko nabywa coraz większej sprawności w ocenie tego na ile dane zachowania są szkodliwe czy tez bezsensowne. We wczesnym dzieciństwie dzieci w znacznie mniejszym stopniu kierują się w swoich zachowaniach zasada przyjemności i przykrości a bardziej tym jakie konsekwencje przyniesie ich zachowanie. Są już na tle dojrzale by hamować swoje pragnienia czy tez zmuszać się do realizacji pewnych zadań - potrafią podporządkować swoje działania wymogom społecznego współżycia.

Dzieci w tym okresie życia są niezwykle aktywne i ruchliwe. Jeśli w procesie wychowawczym aktywności ta jest dobrze zorganizowana to dziecko przejawia pozytywny nastrój, ma dobre samopoczucie i jest zrównoważone.

Jeśli natomiast podejmowane są działania mające na celu zahamowanie dziecięcej aktywności wówczas u dziecka zaczyna dominować negatywne samopoczucie - zaczyna ono przejawiać negatywny nastrój. Dziecko często zaczyna się wówczas zachowywać w sposób nieakceptowany przez otoczenie - co z kolei powoduje jeszcze większy wzrost negatywnych emocji u dziecka ( dziecko jest niezadowolone samo z siebie, że nie spełnia społecznych oczekiwań).

W okresie tym następuje również znaczny spadek lęków - lęków związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa organizmowi (lęk przed chorobą czy upadkiem) czy też lęku związanego z psami, hałasem, burzą.

Pojawiają się za to lęki związane ze szkoła czy z rodzicami. Dziecko może obawiać się klasówki czy też drwin ze strony rodziców. Również istotnym źródłem lęku jest odrzucenie i dezaprobata społeczna (czy też przewidywanie takiej). Niezwykle istotne zatem jest żeby krytyka wobec dziecka była wyrażana w sposób .życzliwy, by nie stanowiła zanegowania całej osoby dziecka a jedynie odnosiła się do jego konkretnego zachowania. Powinna ona być bardziej radą niż pretensją.

Radość w tym wieku daje dziecku różnorodne, bogate w bodźce środowisko, [poczucie bycia akceptowany, osiąganie celu, uczenie się nowych rzeczy, zaspakajanie ciekawości. Źródłami radości są także przebywanie z bliskimi osobami - rodziną i przyjaciółmi, różnego rodzaju niespodzianki, wartościowe podarunki, sytuacje stanowiące nowe wyzwania. Takim nowym wyzwanie jest dla dziecka np. opowiadanie dowcipów- kiedy dziecko osiąga odpowiedni poziom emocjonalny i umysłowy nie chce ich już tylko słuchać, chce je również opowiadać - chce zabłysnąć.

Niezwykle istotnym czynnikiem wpływającym na szczęście dziecka jest niewątpliwie miłość. Wcześniej uczucie to nie było przez dziecka zbyt dobrze rozumiane - było wyrażane poprzez odwzajemnianie gestów pocałunków czy uścisków. Na tym etapie rozwoju dzieci rozumieją miłości pełniej,. Te które są obdarzane miłością w domu mają wyższe poczucie wartości - wiedzą że są ważne dla innych.

W wieku wczesnoszkolnym dochodzi także do pierwszego kryzysu autorytetu rodziców. Wraz z przekroczeniem progu szkoły osobą niezwykle ważną dla dziecka staje się nauczyciel. Słowa nauczyciela mają bardzo duże znaczenie. - często powtarzane przez dzieci: "Bo pani powiedziała..."

Badania prowadzone przez psychologów wykazują iż podstawowymi motywami uczenia się dzieci w wieku wczesnoszkolnym są:

Istotne zmiany następują także w rozwoju społecznym i moralnym. Rozwój społeczny oznacza takie przemiany w osobowości które powodują, że człowiek jest zdolny do konstruktywnego uczestnictwa w życiu społeczności.

Bardzo duża rolę w rozwoju społecznym dziecka odgrywa środowisko w jakim ono przebywa. Środowisko obejmuje jednostki oraz grupy osób z którymi dziecko ma kontakt i które wywierają na nie wpływ.

W wieku wczesnoszkolnym duże znaczenie w kształtowaniu się rozwoju społecznego ma rodzaj relacji, atmosfera, poglądy, sposób życia jaki charakteryzuje dom rodzinny, oddziaływania wywiera nauczyciel na klasę oraz grupa rówieśnicza.

Pierwszym środowiskiem które uczy dziecka zasad współżycia społecznego jest rodzina. To z domu rodzinnego dziecko z reguły wynosi system przyjętych wartości , dom rodzinny wpływa także na stosunek dziecka do wartości moralnych. Rodzina wywiera wpływ na rozwój osobowości - na przyjmowanie określonych postaw i występowanie określonych potrzeb.

Poprzez kontakty z rodzicami i rodzeństwem dziecko uczy się nawiązywać więzi emocjonalne, uczy się także w jaki sposób ma się zachowywać. To z domu rodzinnego wynosi się takie zachowania społeczne jak odpowiedzialność, obowiązkowość, bycie pomocnym, szacunek do innych, do pracy i do wiedzy.

Każde dziecko rozwija się określonym układzie rodzinnym - dzieci i rodzice wzajemnie na siebie oddziałują tworząc określony styl zachowań w rodzinie. Poprzez oddziaływania rodziny zostaje dziecku przekazana kultura i tradycja, rodzina zaspakaja podstawowe potrzeby emocjonalne dziecka, wpływa także na jego postawę wobec nauki i innych ludzi. Rodzina działa wychowawczo na dziecko poprzez zwykła codzienną koegzystencję.

Skutki tych oddziaływań są w dużej mierze uzależnione od:

Istotne znaczenie w procesie uspołecznienia dziecka odgrywa również szkoła i nauczyciele. W okresie wieku wczesnoszkolnego następuje aktywny rozwój społeczny. Interakcje pomiędzy dzieckiem a jego środowiskiem społecznym są coraz bardziej złożone. Dzieci poprzez te interakcje uczą się ze jeśli chcą być członkami danej społeczności, jeśli chcą sprostać wymaganiom przez nią stawianym musza dostosować swoje zachowania do zasad panujących w tej społeczności.

Nie tylko osoba nauczyciela w szkole wywiera duży wpływ na dziecko - istotne znaczenie mają również kontakty z rówieśnikami. Rówieśnicy także wpływają na kształtowanie się światopoglądu dziecka. Dziecko przekraczając próg szkoły musi przeorganizować swoje dotychczasowe życie, priorytety. Idąc do szkoły dziecko wciąż ma potrzebę zabawy jednocześnie wymaga się od niego aby podjęło obowiązki związane z nauka. Dziecko musi pogodzić te dwie perspektywy. Oczywiście nie jest tak, że dziecko chce się tylko bawić- proces uczenia się także je pociąga. Tak wie dziecko stawia przed sobą jeszcze wymaganie aby sprostać wymaganiom nauczycielki oraz musi zdobyć pozycję w grupie rówieśniczej. W okresie późnego dzieciństwa kontakty z rówieśnikami znacznie zyskają na atrakcyjności - szkoła stanie się w głównej mierze miejscem spotkań towarzyskich. Kontakty z rówieśnikami, relacje społeczne w klasie staną się jednym z najpopularniejszych tematów rozmów. Poprzez wspólnotę przeżyć jakiej doświadcza cala klasa w dziecku wytwarza się silna więź łącząca je z grupą i poczucie przynależności do grupy,. Dzieci we wieku wczesnoszkolnym chętnie bawią się wszelkie zabawy ruchowe w których są zdefiniowane reguły gry.

Pomimo tego że dzięki szukają w tym okresie kontaktów z rówieśnikami, że chcą wspólnie działać jest u nich jeszcze słabo wykształcone poczucie wspólnoty. Dzieci stanowią jakby odizolowane jednostki. Zmiana w tym zakresie następuje dopiero w kolejnych latach edukacji szkolnej. W pierwszych latach edukacji szkolnej zachodzą istotne zmiany w relacjach koleżeńskich. W pierwszej klasie dzieci łatwo nawiązują ze sobą kontakty - dzieci z sąsiedztwa chętnie ze sobą przebywają w szkole. Na tym etapie dobrym kolegą jest dobry uczeń. Natomiast w drugiej i trzeciej klasie dobrym kolegom jest ten kto chętnie pomaga i z kim można robić wszystko. Wraz z postępem rozwoju osobowego koledzy stają się dla dziecka bardzo istotnymi osobami. Wzajemne kontakty dają dzieciom dużo satysfakcji i radości.

W wieku wczesnoszkolnym główną formą kontaktu dzieci ze sobą jest zabawa. Przechodzi ona w tym okresie również istotne przeobrażenia - zmienia się jej cel, charakter i tematyka,. Nowym tematem w zabawach jest szkoła. Jak już wspomniano wyżej chętnie też są podejmowane zabawy zespołowe. Możemy w tym wieku mówić o zabawach asocjacyjnych - kiedy dzieci bawią się razem, ale brak jest podziału na role., każde dziecko realizuje w zabawie swój własny cel oraz o zabawach kooperacyjnych - określone są wspólne cele, zasady , działania podejmowane są wspólnie.

W wieku wczesnoszkolnym następuje również rozwój moralny. Poprzez rozwój moralny rozumie się interioryzacje społecznych norm i zasad postępowania i stosowanie ich w relacjach społecznych.

W wieku wczesnoszkolnym możemy mówić o dwóch fazach rozwoju moralności (fazy te zostały wyodrębnione w oparciu o koncepcje rozwoju intelektualnego Piageta):

1 faza - przypada ona na pierwsza i drugą klasę szkoły podstawowej. Jest to faza dominacji heteronomii moralnej. Jest to jak gdyby moralność stosowana pod przymusem. Według dziecka sprawiedliwe są zasady i normy formułowane przez dorosłych. Ponieważ dorośli obdarzania są autorytetem dziecko przyjmuje ze należy bezwzględnie realizować ich polecenia. W tym okresie dziecko przestrzega ustanowionych reguł po to aby uniknąć gróźb i kar.

2 faza - przypada ona na druga i czwarta klasę. Dziecko przechodzi od heteronomii moralnej do autonomii moralnej. Bez względu na okoliczności należy działać w zgodzie z wyznawanymi przez siebie wartościami i regułami. Dziecko postępuje w określony sposób nie dlatego ze chce uniknąć kary, dostać nagrodę tylko dlatego ze uważa dane postępowanie za słuszne. Satysfakcjonujące dla dziecka jest działanie zgodne z wartościami - okres ten nazywamy okresem moralnego pryncypializmu.

Rozwój moralny, osiąganie wyższych stadiów w dużej mierze zależy od środowiska w jakim dziecko się wychowuje. Rozwój moralny postępuje stopniowo- na bazie rozwoju uczuć społeczno moralnych a także na bazie rozwoju intelektualnego. Początkowo dziecko postępuje według reguł wyznaczanych przez dorosłych, potem zaczyna te reguły rozumieć i przyjmować je za własne jeśli uznaje je za słuszne.

Na tym etapie życia przeobrażeniu ulega również religijność dziecka. Religijność dziecka siedmioletniego jest bardzo ściśle powiązana z autorytetami. Dziecko przejmuje wzorce zachowań religijnych od osób znaczących. Ponieważ dziecko w tym wieku charakteryzuje się myśleniem konkretnym cechy rodziców głownie ojca są również przenoszone na wyobrażenie Boga. Obowiązki religijne są podejmowane przez wzgląd na posłuszeństwo wobec osób dorosłych - Bóg pilnuje aby obowiązki te były wypełniane. Na etapie drugiej klasy dziecko zaczyna doświadczać ambiwalentnego stosunku do Boga - raz go widzi jako dobrego i pełnego radości innym razem jako groźnego i surowego. Około dziewiątego roku życia przekształceniu ulega obraz boba - Bóg jest pojmowany jako duch cechujący się dobrocią sprawiedliwością. Pod wpływem różnego rodzaju informacji u dziecka w tym wieku mogą się pojawić również wątpliwości co do istnienia Boga

WIEK PRZEDSZKOLNY

Wiekiem przedszkolnym określa się wiek pomiędzy czwartym a szóstym rokiem życia dziecka. Wówczas zachodzą istotne procesy rozwojowe dotyczące sfery fizycznej, psychicznej, społecznej, emocjonalnej oraz religijnej.

Niektóre z tych sfer zaczęły się już rozwijać we wcześniejszych etapach życia - jak np. rozwój spoleczno-moralny, inne często będą miały swój początek dopiero na tym etapie życia- jak np. rozwój religijny.

Rozwój dziecka w tym wieku jest wyznaczany w dużej mierze przez rozwój jaki nastąpił w sferze poznawczej. Główna role odgrywa zdobyte wcześniej poprzez dziecko doświadczenie, procesy myślenia logicznego są jeszcze słabo zaawansowane. Coraz większy zasób wiedzy o świecie rodzi w dziecku kolejne pytania dotyczące poznawanej rzeczywistości. Dziecko poprzez te pytania poznaje świat, odnajduje w nim swoje miejsce. W okresie przedszkolnym dziecko zaczyna także stopniowo budować system własnych wartości.

Stara się przystosować do środowiska w którym żyje poprzez upodobnienie się do niego - to upodabnianie się następuje poprzez identyfikacje i naśladowanie osób znaczących. W procesie tym dziecko poznaje otoczenie, panujące w nim reguły i wartości. Stara się przestrzegać te normy i przyjmować za własne. Podobnie zachowuje się w życiu religijnym. Zaczyna uczestnictwo w życiu duchowym poprzez identyfikacje i naśladownictwo. Oczywiście jest to uczestnictwo bezkrytyczne i stosunkowo mało refleksyjne.

W tym okresie następują również istotne przeobrażenia w zakresie rozwoju emocjonalnego. Dziecko nabywa coraz większej łatwości w wyrażaniu własnych stanów emocjonalnych - ekspresja emocjonalna ma charakter spontaniczny. Pojawia się próby dostosowywania emocji do sytuacji. Dziecko w wieku przedszkolnym potrafi współczuć, rozwijają się u niego również uczucia estetyczne i moralne.

Źródłem emocji może być także wyobraźnia - dziecko boi się czegoś czego tak naprawdę nie ma.

Ważną grupą społeczną dla przedszkolaka są rówieśnicy. Na tym etapie rozwoju występują już wspólne zabawy jednak brak jest w nich w początkowym etapie tego wieku elementu podziału na role. Pojawia się on z czasem pod koniec tego okresu - pojawiają się zabawy zespołowe. Wzrasta liczba zachowań kooperacyjnych a także pojawia się rywalizacja. W tym okresie pojawia się również współczucie - jednak empatia nie ma podstaw poznawczych, dziecko reaguje na dostrzegany stan emocjonalny drugiej osoby. Dziecko w wieku przedszkolnym ma zazwyczaj jednego przyjaciela, jego wybór jest w dużej mierze przypadkowy.

Emocje w tym wieku są znacznie bardziej dojrzałe, występuje większa giętkość emocjonalna oraz większe zróżnicowanie stanów emocjonalnych. Dają już tutaj o sobie znać stereotypy kulturowe - chłopcy częściej przejawiają ekspresje takich emocji jak złość czy gniew. Starają się ukrywać strach. Dziewczynki starają się z kolei ukrywać złości i hamować zachowania agresywne.

Psychologia rozwoju człowieka – wiek niemowlęcy.

Okres niemowlęcy to pierwsze 12 miesięcy życia dziecka; jest pierwszą fazą okresu wczesnego dzieciństwa, który obejmuje przedział od urodzenia do 3 roku życia. Pierwszy miesiąc życia dziecka to faza noworodka.

NOWORODEK

Noworodek donoszony to dziecko urodzone po upływie ciąży trwającej 270 dni. Noworodek waży średnio 3370 g, mierzy 51,2 cm. Ciało noworodka nie zachowuje proporcji ciała człowieka dorosłego - duża głowa z małą twarzą obejmuje 30% masy ciała, tułów jest długi, a kończyny są krótkie.

Od połowy XX wieku szacuje się stopień rozwoju nowonarodzonego dziecka. Skalę Apgar stosuje się do oceny podstawowych parametrów życiowych, m.in. częstotliwości uderzeń serca, reakcji bólowej. Skala Oceny Zachowania Noworodka bada zdolność dziecko do habituacji, oceniając: fizjologiczną reakcję na stres, kontrolę pobudzenia, napięcie mięśniowe, uwagę i relacje społeczne. Te badania pozwalają zidentyfikować dzieci grupy ryzyka, które są zagrożone opóźnieniami rozwoju i wymagają wyjątkowej troski w kolejnych okresach życia.

Ogólny zarys układu kostnego noworodka jest ukształtowany, ale nie osiągnął formy dojrzałej; zbudowany jest głównie z tkanki chrzęstnej. Kości czaszki, stosunkowo twarde, połączone są włóknisto-chrzęstnymi spojeniami. Jedno z tych spojeń - ciemiączko duże (przestrzeń wypełniona miękką tkanką włóknisto-chrzęstną ) znajduje się na sklepieniu czaszki, gdzie kości ciemieniowe stykają się z czołowymi. Ciemiączko małe to przestrzeń między kośćmi ciemieniowymi a kością potyliczną, wypełniona podobną tkanką. Ciemiączka pozwalają na rozciąganie się czaszki w miarę przyrostu masy mózgu. W miarę upływu czasu szwy i ciemiączka kostnieją i zarastają, ciemiączko małe w pierwszych 3 miesiącach życia, a duże w wieku około 15 miesięcy.

Układ mięśniowy noworodka nie jest w pełni rozwinięty anatomicznie, czy funkcjonalnie. Mięśnie są cienkie, a siła skurczu niewielka. Zaznacza się wyraźna przewaga zginaczy nad prostownikami.

Noworodek, leżąc na wznak, zwraca głowę w bok, a kończyny układa w sposób asymetryczny - prostuje po stronie ciała, w którą kieruje wzrok, podkula po przeciwnej; leżąc na brzuchu przyciąga nóżki i rączki do tułowia. Jeśli zauważymy u noworodka stale wyprostowane kończyny, jest to objaw patologicznie obniżonego napięcia mięśni. U noworodka w pozycji siedzącej głowa opada do przodu, a kręgosłup wygina się na całej długości, tworząc tzw. pierwotną kifozę.

Zachowaniem noworodka zawiadują ośrodki podkorowe. Kora mózgowa nie jest jeszcze na tyle rozwinięta, by pełnić rolę kontrolera i łącznika między nimi.

Reakcjami noworodka na bodźce zewnętrzne sterują głównie odruchy bezwarunkowe. Poza tymi specyficznymi odpowiedziami na bodziec, można zaobserwować niespecyficzne reakcje ruchowe całego ciała na ogół sygnałów docierających z otoczenia - nazywamy je ruchami błędnymi.

Odruchy bezwarunkowe noworodka dzielimy na 2 grupy:

1. odruchy wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego;

2. odruchy obecne u noworodka i/lub niemowlęcia, a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego.

AD 1 Jest to grupa odruchów kluczowych dla dalszego rozwoju odruchów warunkowych w procesie ontogenezy.

Są to: odruch źrenicowy, odruch mrugania, krzyk, odruchy ssania i połykania oraz odruchy związane z wydalaniem.

AD 2 Odruchem należącym do tej grupy jest tzw. odruch Babińskiego. Objawia się uniesieniem palucha podczas drażnienia podeszwy stopy. Zanika on w okresie niemowlęctwa, a jeżeli występuje u człowieka dorosłego jest symptomem patologii centralnego układu nerwowego - jest bardzo przydatny w diagnostyce klinicznej.

Kolejnym przykładem jest odruch chwytny - drażniąc wewnętrzną powierzchnię dłoni noworodka, wywołujemy reakcję silnego zaciskania ręki na przedmiocie, który jest bodźcem. Uchwyt jest tak mocny, że możemy unieść dziecko do góry, podnosząc przedmiot. Odruch chwytny zanika około 2 miesiąca życia.

Do tej grupy odruchów zaliczamy także:

- odruch toniczno-szyjny: jeśli głowę noworodka leżącego na plecach skierujemy w lewo, to dziecko wyprostuje lewą rękę, a prawą skuli;

- odruch Moro - odruch obejmowania; nagły silny bodziec (ostre światło, głośny dźwięk, mocne szarpnięcie) spowoduje, że noworodek wyprostuje ręce i przyciągnie je do tułowia;

- odruch oczno-karkowy Peipera: kiedy do oka noworodka dociera silne światło, on cofa głowę;

- odruch marszu automatycznego: jeżeli stopy dziecka zetkną się z jakimkolwiek podłożem, wykonuje ono rytmiczne ruchy chodzenia.

U noworodków występuje biologicznie zdeterminowany rytm aktywności dobowej. Noworodek przesypia 4/6 doby, a następujące po sobie okresy snu i czuwania są bardzo krótkie. Jest wrażliwy na ułożenie ciała, uspokaja się gdy jest kołysany, huśtany, noszony na rękach. Nie odpowiada na słabe bodźce dźwiękowe, na silne reaguje spazmatycznym ruchem całego ciała. Jest bardzo wrażliwy na bodźce wzrokowe, szczególnie na duże, jaskrawe, świecące i poruszające się plamy.

Poza odruchami bezwarunkowymi i na ich podstawie dziecko rozwija odruchy warunkowe. Szybkość uczenia się zależy w tym wypadku od dojrzałości analizatorów mózgowych. Odruchy warunkowe utrwalają się stopniowo. U niemowlęcia najczęściej przejawiają się jako reakcje na bodźce negatywne. U dwutygodniowych dzieci występuje odruch ssania przy ułożeniu ciała takim, jak do karmienia. Później warunkowy odruch ssania pojawi się w odpowiedzi na widok piersi matki lub butelki z pokarmem. Reakcje warunkowe dziecka powstają na bazie reakcji bezwarunkowych, wspomagają rozwój mowy.

Przejście do nowego środowiska życia sprawia, że wielu przemianom podlegają podstawowe struktury organizmu: układ krążenia, skład krwi, układ pokarmowy, moczowy, gruczoły wydzielania wewnętrznego.

Przystosowanie organizmu noworodka do nowego środowiska wymaga także adaptacji do zmiennej temperatury otoczenia, innych sposobów odżywiania, oddychania, wydalania. Niemowlę jest już względnie samodzielne pod kątem dostosowania do warunków zewnętrznych, jednak wciąż silnie zależne od matki, będącej źródłem pokarmu i podstawowej opieki.

NIEMOWLĘ

Rozwój fizyczny

U nowonarodzonego dziecka narządy zmysłów są dobrze rozwinięte, aparat kostno-mięśniowo-stawowy ogólnie ukształtowany, układ nerwowy uformowany. Jednakże i kora mózgowa, i aparat ruchowy nie są jeszcze przystosowane do pełnienia wszystkich swoich funkcji. Pierwszy rok życia to czas szybkich zmian funkcjonalnych w organizmie dziecka.

Tempo wzrostu niemowlęcia jest inne niż tempo wzrostu płodu. Średnio niemowlę przybiera na wadze 30 g dziennie w I kwartale, w kolejnych do 12 g dziennie. Po ukończeniu 1 roku życia waży przeciętnie 10,2 kg.

Wzrost niemowlęcia zwiększa się o 10 cm w I kwartale, o 4 cm w IV kwartale. Roczne dziecko ma średnio 76 cm wzrostu.

Proporcje ciała niemowlęcia są różne od proporcji ciała człowieka dorosłego. Głowa i tułów niemowlaka są duże, szyja i kończyny krótkie. Czaszka jest dosyć duża, twarz jest mała. Czoło jest wyjątkowo wysokie, dziecko ma duże oczy i odstające uszy, małe usta i nos.

W wieku 2-3 miesięcy zachowania dziecka stają się coraz bardziej złożone, dzięki większej dojrzałości kory mózgowej. o tworzą się liczne związki czasowe, a zachowanie jego staje się coraz bardziej złożone. Dzieci w tym wieku tworzą wiele odruchów warunkowych. Szybkość ich wyuczenia i stabilność zależy przede wszystkim od stopnia rozwoju funkcji kory, czyli analizatora odbierającego bodziec warunkowy, oraz od siły fizjologicznego pobudzenia wywołanego przez ten bodziec.

Rozwój motoryczny

Postawa ciała i lokomocja.

Rozwój postawy ciała zależy od rozwojowych zmian napięcia mięśni i stopniowego poszerzania zdolności ruchowych. Noworodek leży głównie w pozycji "na wznak", a jego głowa chwieje się przy zmianie ułożenia ciała. Mając 3 miesiące potrafi utrzymać sztywno głowę; leżąc na brzuchu, unosi ją na chwilę. Sztukę siadania, utrzymywania tułowia w pionie i poruszania nim opanowuje dopiero półroczne niemowlę. Próby przechodzenia z pozycji siedzącej do stojącej zostają uwieńczone sukcesem w 9-10 miesiącu życia.

Zanim dziecko zacznie chodzić - raczkuje. Raczkowanie to przemieszczanie ciała w pozycji poziomej za pomocą rąk i nóg. Okres ten jest wymuszony niedostatecznym rozwojem kończyn dolnych, które nie utrzymałyby dziecka w pozycji stojącej.

Tempo rozwoju motoryki to sprawa indywidualna. Przyjmuje się, że w wieku 10 miesięcy zdrowe dziecko potrafi samodzielnie siedzieć, a w wieku 18-28 miesięcy samo chodzi.

Manipulowanie przedmiotami.

Małe dziecko opanowuje w pierwszej kolejności rozmaite ruchy głową, a dopiero potem ruchy rękami, umożliwiające chwytanie i manipulowanie przedmiotami. Następnie wykształca ruchy, przy pomocy których może utrzymać ciało w pionie.

Niemowlak uczy się przede wszystkim chwytać - najpierw oburącz, potem każdą dłonią oddzielnie. 5-7-miesięczne dziecko chwyta przy pomocy całej dłoni, kciuk nie przeciwstawia się pozostałym palcom. W III kwartale chwyt doskonali się i jest precyzyjny; kciuk jest przeciwstawny. Wtedy dziecko już manipuluje chwytanymi przedmiotami, obraca w rękach, wkłada mniejsze w większe, rzuca przedmiotami. Po upływie roku, dziecko potrafi posługiwać się przedmiotami w "dorosły" sposób.

Lisówna (1994) podaje cztery etapy rozwoju umiejętności chwytania:

1) Około 4-5 miesiąca dziecko zbliża obie ręce do przedmiotu znajdującego się w polu widzenia. W ruch zaangażowane są stawy barkowe. Występuje słaby chwyt dłoniowy prosty. Niemowlę nie potrafi samodzielnie chwytać przedmiotu, a trzymając w ręce wsunięty przez nas przedmiot, szybko rozluźnia uchwyt. Aktywność obu rąk jest symetryczna; nie zaznacza się jeszcze przewaga czynnościowa żadnej z nich.

2) Około 5-6 miesiąca dziecko wyciąga ramiona w kierunku przedmiotu, uruchamiając stawy barkowe i symultanicznie prostując ręce w łokciach. Chwyta rzeczy dłonią, ale bez pomocy kciuka - jest to chwyt łokciowo-dłoniowy. Nie utrzyma jednocześnie dwóch przedmiotów w rękach, ponieważ widok drugiego jest dystraktorem i powoduje, że dziecko wypuszcza z ręki pierwszy przedmiot.

3) Około 7-8 miesiąca dziecko zaczyna używać kciuka, może utrzymać dwa przedmioty jednocześnie - po jednym w każdej dłoni; posługuje się chwytem nożycowym - nie potrafi jeszcze przeciwstawić kciuka pozostałym palcom, tylko wykonuje ruch przywodzenia i odwodzenia kciuka do i od pozostałych palców. Jest to moment rozwojowego różnicowania się prawo- i leworęczności.

4) Od 9 miesiąca dziecko wykonuje chwyt pęsetkowy - przeciwstawia kciuk pozostałym czterem palcom. Roczny niemowlak potrafi chwytać przedmioty między kciuk a palec wskazujący, dzięki czemu jego ruchy są bardziej precyzyjne.

Początkowo manipulacja przedmiotami sprowadza się do chwytania rzeczy pozostających w polu widzenia dziecka. W wieku 7-8 miesięcy niemowlę bez trudu sięga po zabawki znajdujące się w pobliżu. Dzieci w IV kwartale są bardzo ruchliwe, często przyjmują różne postawy ciała. Są bardzo wytrwałe w sięganiu po przedmiot znajdujący się w pewnym oddaleniu, jego zdobycie daje im wielką radość. Jest to etap manipulacji niespecyficznej. Koniec okresu niemowlęcego to początek naśladowania otaczającego dziecko świata dorosłych.

Zabawa.

Zabawa to specyficzny składnik zachowania dzieci zdrowych. Ma kluczowe znaczenie dla rozwoju psychicznego. Celem zabawy wg dziecka jest przyjemność, bez uświadomionych praktycznych korzyści.

Zabawy manipulacyjne, czyli uderzanie przedmiotem o podstawę, o drugi przedmiot, odkrywanie zabawek, z których można wydobyć dźwięki i wsłuchiwanie się w nie, poznawanie przedmiotów przez dotyk.

Dziecko stopniowo zaczyna zdobywać interesujące zabawki oddalone od niego, pełzając, raczkując.

Pod koniec niemowlęctwa dziecko, naśladując osoby dorosłe, uczy się ciągnąć zabawki na sznurku, turlać piłkę po podłodze, wkładać klocki do pojemnika, układać klocki jeden na drugim, machać ręką na pożegnanie, klaskać. Zabawy manipulacyjne przeradzają się w rozmaite rodzaje zabaw wieku poniemowlęcego.

Rozwój procesów poznawczych.

Rozwój wrażeń i spostrzeżeń.

Noworodek posiada swoistą wrażliwość na bodźce świetlne - jest zdolny do krótkotrwałego fiksowania wzroku na nich. Niektórzy psychologowie rozwojowi twierdzą, że dziecko w 1 miesiącu życia różnie reaguje na różne barwy. Badania wykazały, że najdłużej przygląda się kartkom niebieskim i zielonym, krócej czerwonym, najkrócej żółtym.

Nie wiadomo dokładnie, kiedy dziecko nabywa zdolność nazywania barw; najczęściej przyjmuje się, że dopiero w wieku przedszkolnym.

Rozwój spostrzegania wzrokowego, bardzo intensywny w okresie niemowlęcym, obserwuje się w oparciu o rozwój reakcji na twarz ludzką. Noworodek potrafi lokalizować kontur głowy z niewielkiej odległości; dwumiesięczny niemowlak przygląda się twarzy matki w obrębie konturu i nawiązuje z matką kontakt wzrokowy, gdy ona do niego mówi. W wieku 3 miesięcy potrafi odróżnić zamaskowaną lub nie twarz matki. Gdy ma 4miesiące rozróżnia twarze znajome i obce, mając 7 miesięcy różnicuje mimiczne wyrazy gniewu i radości, występujące u tej samej osoby. Pod koniec IV kwartału dziecko rozróżnia wzrokiem przedmioty mu znane; zaczyna szukać wzrokiem przedmiotów nazywanych przez osobę dorosłą.

Pod koniec pierwszego miesiąca życia dziecko staje się wrażliwe na głos ludzki, a około 6-8 tygodnia zaczynają pojawiać się pierwsze reakcje mimiczne, np. uśmiech w odpowiedzi na dźwięk matczynego głosu.

Około 3 miesiąca życia dziecko zaczyna wytwarzać odruchy warunkowe na bodźce słuchowe; odruchy warunkowe na bodźce wzrokowe tworzą się nieco wcześniej.

Rozwój wrażeń słuchowych jest ściśle związany z rozwojem mowy.

Wyniki najnowszych badań dowodzą, że noworodki wyposażone są w percepcyjne uprzedzenia, a zakres spostrzeganych przez nie bodźców jest większy, niż sądzono. Trwale preferują określone zapachy, dźwięki i widoki. 12 godzin od narodzin okazują zadowolenie w reakcji na smak słodzonej wody lub wanilii, uśmiechają się, wąchając esencję bananową. Nie podoba się im smak cytryny, krewetek i zapach zgniłych jaj.

Zmysł słuchu funkcjonuje już w okresie prenatalnym, dlatego noworodki są potrafią specyficznie reagować na niektóre dźwięki zaraz po urodzeniu. Wolą głosy kobiece od męskich; brzęki i trzaski zwracają ich uwagę; szybciej zasypiają, słysząc kojące bicie serca. Te preferencje słuchowe są wynikiem przede wszystkim występowania podobnych dźwięków w czasie ciąży.

Wzrok w chwili przyjścia na świat jest rozwinięty słabiej niż pozostałe modalności; noworodki w zasadzie są ślepe (ostrość wzroku noworodka to około 4% ostrości wzroku dorosłego). Przyczyny są trzy:

- niewykształcona w pełni optyka oka,

- zbyt mało czopków,

- za mało połączeń nerwowych w korze wzrokowej.

Jednakże systemy te osiągają pełną dojrzałość bardzo szybko, co widać po postępach w rozwoju percepcyjnym niemowlęcia.

Rozwój mowy i myślenia.

Rozwój mowy przebiega etapami; wiek niemowlęcym to przygotowanie do produkcji mowy artykułowanej. Niemowlę 2-3-miesięczne grucha, czyli wydaje dźwięki artykułowane, zabarwione pozytywnymi emocjami. Gruchanie służy wyćwiczeniu aparatu artykulacyjnego. W 4-5 miesiącu dziecko zaczyna wymawiać proste sylaby, najczęściej: ma, la, ta, pa, ba. Półroczne dziecko zaczyna łączyć proste sylaby w bezsensowne łańcuchy sylab. W IV kwartale gaworzy i wypowiada pierwsze słowa, zbudowane z powtarzanych (przez siebie i innych) i powtarzających się sylab: ba-ba, ma-ma, la-la, pa-pu. Słowa te są nazwami osób, rzeczy lub prostych czynności. Słownik rocznego dziecka to od 3 od 5 sensownych wyrazów.

W rozwoju myślenia faza noworodka odpowiada stadium inteligencji zmysłowo-ruchowej. Dziecko uczy się widzieć i słyszeć to, co je otacza. Przedmioty poznaje przy pomocy narządów zmysłów - smakując, dotykając, wąchając. Zdobyte doświadczenia niemowlę uogólnia w pierwsze schematy rzeczy i czynności. Myślenie niemowlaka jest integralną częścią systemu wrażeń zmysłowych i aktywności motorycznej.

Rozwój emocjonalny, społeczny i moralny.

Rozwój uczuć i kontaktów społecznych.

Pierwotne emocje noworodka są związane z potrzebami fizjologicznymi - z odczuwaniem głodu, zimna, niewygodnym ułożeniem ciała. Daleko im do późniejszych skomplikowanych reakcji emocjonalnych , związanych z sytuacjami społecznymi.

Dziecko uczy się reagować emocjonalnie, w miarę nabywania doświadczeń społecznych. Kilkunastotygodniowe niemowlę uśmiecha się, odpowiadając na uśmiech, kilkunastomiesięczne naśladuje w interakcji mimikę osoby dorosłej. W wieku 3 miesięcy uśmiecha się do znajomych osób, bez antycypowania ich wyrazu mimicznego. W 4 miesiącu okazuje radość z widoku matki; gdy widzi osobę obcą najczęściej reaguje płaczem - jest to świadectwo zarówno precyzji różnicowania wrażeń wzrokowych, jak i pojawienia się zalążków uczuć.

Niemowlę 2-3 miesięczne reaguje żywo na specyficznie ludzkie bodźce: twarz, ton głosu, uśmiech. Jeżeli jest syte i suche, kontakt z życzliwą mu osobą dorosłą wywołuje u niego stan radosnego ożywienia, niezwykle istotny dla rozwoju psychicznego, a przede wszystkim emocjonalnego i społecznego dziecka.

Nie można, oczywiście, być pewnym, że reakcja radosnego ożywienia jest przejawem pierwszych uczuć niemowlęcia. Jednak można przyjąć, że jest ona podstawą rozwoju złożonych form relacji interpersonalnych.

Podobną funkcję pełni wykształcona umiejętności manipulowania przedmiotami - tak dziecko zaczyna współpracować z innymi ludźmi. Dorośli podają mu jakiś przedmiot, dziecko bierze go do rąk i rzuca, dorośli ponownie podsuwają ten przedmiot, a dziecko znowu go rzuca. Tak nawiązany poprzez zabawę kontakt nazywamy obcowaniem przedmiotowym (przedmiot pośredniczy między dorosłymi a dzieckiem). Jest on wstępem do nauki zachowań przez naśladowanie dorosłych.

Rozwój woli.

Sfera pragnień małego dziecka nie jest zróżnicowana, zwłaszcza jeżeli porówna się ją z zakresem woli dzieci starszych, czy osób dorosłych. Jednak aby zrozumieć zachowanie niemowlęcia, należy zwrócić uwagę na rozwijającą się wolę.

Pragnienia niemowlęcia, tak jak jego emocje, w pierwszych miesiącach życia związane są z zaspokajaniem potrzeb fizjologicznych.

Pierwotne przejawy woli to np. intencjonalne sięganie po dany przedmiot u 4-5-miesięcznego dziecka.

Warunki prawidłowego rozwoju niemowlęcia.

W pierwszym roku życia trzeba umożliwić dziecku wykształcenie naturalnego rytmu sen-czuwanie.

- Niemowlęta w wieku od 2 do 5 miesięcy powinny spać 16 godzin (w dzień 3 razy po 2 godziny, w nocy 10 godzin), a 8 godzin na dobę czuwać (4 razy po 2-2,5 godziny).

- W wieku od 5 do 9 miesięcy powinny spać 14-15 godzin, a czuwać 9-10 godzin.

- W wieku od 10 do 12 miesiąca powinny spać 13-14 godzin (w dzień 2 razy po 1,5-2 godziny), a czuwać 10-11 godzin (3 razy po 3-4 godziny).

Długość fazy REM w czasie snu noworodka wynosi 50% i spada wyraźnie w okresie wczesnego dzieciństwa do 20%.

Istotna dla komfortu dziecka i matki jest stała i prawidłowa kolejność czynności: sen - karmienie - czuwanie. Wyspane niemowlę ma lepszy apetyt, a najedzone jest spokojniejsze.

Gdy dziecko czuwa, należy mu zapewnić dostęp do odpowiedniej ilości bodźców zewnętrznych.

- I kwartał: bodźce słuchowo-wzrokowe. Gdy dziecko ma 2 miesiące, można a nawet należy zawiesić nad łóżeczkiem np. kolorowe grzechotki - oczywiście w zasięgu wzroku i ręki dziecka. Podchodząc do dziecka, można pokazywać mu trzymaną w ręce zabawkę i mówić do niego.

- II kwartał: rozwój motoryki. Należy ułatwić dziecku zmianę pozycji ciała. W kontakcie z przedmiotami należy kłaść nacisk na ćwiczenie odruchu chwytnego. Dziecko uczyć się łączenia mowy ludzkiej z konkretnymi przedmiotami, zdarzeniami, osobami.

- III kwartał: częsty i bezpośredni kontakt z rozmaitymi przedmiotami. Dziecko ma je chwytać, trzymać, badać ich kształt i właściwości, układać, rzucać, ciągnąć.

- IV kwartał: samodzielne przemieszczanie się. Należy zapewnić dziecku odpowiednią przestrzeń do stania i chodzenia, dbać o zapewnienie pomocnego oparcia, pobudzać i zachęcać do wymawiania prostych słów i zwrotów.

Prawidłowo wychowywane roczne niemowlę jest ruchliwe i aktywne; potrafi samodzielnie stać, chodzić z podpórką, pić z kubka, otwierać pudełko, układać klocki, wykonywać proste polecenia, wymawiać pierwsze wyrazy.

Dziecko zaniedbane jest apatyczne, bierne, krzykliwe i płaczliwe.

Dla Williama Jamesa, XIX-wiecznego amerykańskiego psychologa, ludzkie niemowlę jest organizmem całkowicie bezradnym, zagubionym w otoczeniu. Spokojne życie w łonie matki nie może przygotować go na nagły atak stymulacji - świat jawi się jako "jeden wielki, rozkwitający, hałaśliwy chaos".

Dla Johna Watsona, głównego przedstawiciela behawioryzmu, ludzkie niemowlę jest "żywym, wijącym się kawałkiem mięsa, zdolnym do wykonania kilku prostych reakcji".

Dla nas powinno być żywą istotą, która potrzebuje troski i miłości, aby poczuć się bezpiecznie. Od tego zależy jej dalszy rozwój.

Rozwój człowieka – od życia płodowego po wiek szkolny

Rozwój człowieka, przedmiot psychologii rozwojowej, polega na ontogenetycznych zmianach o charakterze progresywnym i regresywnym.

Wyróżniamy kilka rodzajów zmian rozwojowych:

- ilościowe (zmiany wielkości), gdy cecha (najczęściej fizyczna) przyrasta albo się różnicuje, na przykład liczba neuronów w mózgu;

- jakościowe, gdy funkcja zmienia swój charakter, na przykład przekształcenie uwagi mimowolnej w dowolną lub przejście od gruchania do gaworzenia;

- zmiany stosunku części do całości (zmiany proporcji, na przykład ciała);

- zanikanie pewnych właściwości, na przykład utrata zębów mlecznych.

Jeżeli weźmiemy pod uwagę kryterium powszechności występowania zmian, to wyróżniamy:

- zmiany uniwersalne, występujące przez cały czas na całym świecie, uwarunkowane procesami dojrzewania biologicznego i doświadczeniem społecznym,

- zmiany wspólne, występujące w konkretnej zbiorowości, w określonym miejscu i czasie, zależą od czynników oddziałujących na daną jednostkę.

Teoria czterech czynników - rozwój powoduje zmiany; wyróżniamy następujące jego uwarunkowania:

1) genetyczne,

2) środowiskowe (ekologiczne),

3) nauczanie i wychowanie,

4) aktywność własną.

Dwa ostatnie to czynniki przyczynowe, inaczej wyznaczniki rozwoju.

Dojrzewanie - proces, w którym rozwój nie zależy od indywidualnego doświadczenia.

Uczenie się - proces zmiany zachowania w oparciu o indywidualne doświadczenie.

Okres sensytywny - okres największej wrażliwości na określony rodzaj bodźców, prowadzący do rozwoju określonej umiejętności.

Cechy filogenetyczne - cechy gatunkowe.

Periodyzacja - podział życia na okresy czasu.

Dwa podejścia:

1) periodyzacja to tylko zabieg porządkujący, ułatwiający opis rozwoju, który jest ciągły; podział nie jest arbitralny, jest uniwersalny;

2) rozwój ma charakter stadialny.

Większość badaczy posługuje się następującą periodyzacją rozwoju:

a) okres prenatalny - od poczęcia do narodzin,

b) okres wczesnego dzieciństwa - od narodzin do 3 roku życia,

- podokres wieku niemowlęcego - od narodzin do końca 1roku życia,

- podokres wieku poniemowlęcego - od 2 do 3 roku życia,

c) okres średniego dzieciństwa (wiek przedszkolny) - od 4 do 6 roku życia,

d) okres późnego dzieciństwa (wiek szkolny) - od 7 do 10-12 roku życia,

e) okres adolescencji - od 10-12 do 20-23 roku życia,

- podokres adolescencji wczesnej (wiek dorastania) - od 10-12 do 15 roku życia,

- podokres adolescencji późnej (wiek młodzieńczy) - od 16 do 20-23 roku życia,

f) okres wczesnej dorosłości - od 20-23 do 35-40 roku życia,

g) okres średniej dorosłości (wiek średni) - od 35-40 do 55-60 roku życia,

h) okres późnej dorosłości (wiek starzenia się) - od 55-60 roku życia wzwyż.

Wyróżniamy dwa główne modele badawcze w psychologii rozwojowej:

1) mechanistyczny - rozwój, czyli naturalne zmiany zachowania wywołane oddziaływaniem bodźców zewnętrznych. Zmiany mają charakter ilościowy i ciągły (człowiek to "maszyna"). Badania dotyczą tempa rozwoju, zachowań w różnych kategoriach wiekowych, w różnych sytuacjach (badania korelacyjne - współwystępowanie zmiennych);

2) organicystyczny - zbudowany na podstawie mechanistycznego; zmiany rozwojowe wynikają z właściwości struktur organizmu, procesów zachodzących wewnątrz;

ponadto, wyróżniamy trzy modele poboczne:

3) model kontekstualny - zbudowany na podstawie organicystycznego; nacisk na interakcje organizmu ze środowiskiem;

4) diachroniczny - obserwacja zmian rozwojowych dotyczących jednej funkcji (mowa, percepcja, tożsamość) w określonym czasie; możliwy opis tempa, dynamiki, rytmu zmian rozwojowych;

5) synchroniczno-funkcjonalny - analiza zmian zachodzących w obrębie kilku funkcji równocześnie; możliwe rozpoznanie kierunku i celu zmian rozwojowych.

Wyróżniamy trzy modele zmian rozwojowych:

1) liniowy (mechanistyczny model badawczy) - przyczyną zmian rozwojowych jest wpływ otoczenia na jednostkę; warunkiem zmian jest dojrzałość wewnętrzna organizmu; zmiana to ciągłe i płynne kumulowanie doświadczeń. Zmiany mają charakter wielkościowy i progresywny - stare struktury przekształcają się w nowe.

2) stadialny (organicystyczny model badawczy) - przyczyną zmian rozwojowych jest wewnętrzny potencjał jednostki, jej osobiste możliwości rozwoju; zmiana to skokowe kumulowanie doświadczeń, naprzemiennie występują fazy postępu, regresu i zastoju (plateau). Zmiany mają charakter ilościowy i jakościowy.

3) cykliczno-fazowy (model kontekstualny) - przyczyna zmian leży w aktywności jednostki, w jej ciągłej interakcji z czynnikami zewnętrznymi; warunkiem zmian jest dostosowanie bodźców zewnętrznych do stopnia osiągniętej dojrzałości organizmu. Zmiany mają charakter cykliczny, ilościowy i jakościowy; stare struktury są modyfikowane przez nowe doświadczenia.

Strategie badań nieeksperymentalnych:

- badania poprzeczne - porównywanie wyników różnych grup wiekowych; wada - niekontrolowany wpływ przynależności do określonej kohorty (grupy pokoleniowej); zaleta - nie są czasochłonne; nie weryfikują żadnego modelu zmian rozwojowych; pojedyncze osoby badane są raz;

- badania podłużne - porównywanie wyników tej samej grupy z różnych okresów czasu; wady - kilkakrotny pomiar zniekształca wyniki, liczebność grupy z biegiem czasu obniża się, niekontrolowane wzajemne interakcje badanych, także z badającymi;

- badania sekwencyjne - porównywanie wyników co najmniej dwóch różnych kohort z co najmniej dwóch różnych okresów czasu;

- badania ukośne - porównywanie wyników kilku kohort w tym samym wieku z różnych okresów czasu;

- badania czasowo-sekwencyjne - okresowo powtarzane badania przekrojowe;

- badania pokoleniowo-sekwencyjne - porównywanie wyników badań podłużnych w odpowiadających sobie grupach wiekowych;

- badania przekrojowo-sekwencyjne - porównywanie wyników kilku grup wiekowych z różnych grup pokoleniowych, badanych kilkakrotnie.

Badania korelacyjne - obserwowanie współzmienności, czyli współwystępowania zmiennych i wnioskowanie o związkach między nimi; na ich podstawie nie można formułować hipotez o przyczynach tych związków; nie dokonuje się manipulacji eksperymentalnej.

Eksperyment - obserwowanie zachowań w systematycznie modyfikowanych warunkach (manipulacje eksperymentalna), do których losowo przydzielane są osoby badane.

Wywiad - rozmowa psychologa z osobą badaną, bez świadków; cel - zebranie szczegółowych informacji o badanym.

Obserwacja - obserwowanie i rejestrowanie zachowań występujących naturalnie, bez próby ich zakłócenia lub zmiany (brak kontroli i manipulacji).

Test - raczej nie stosowany w psychologii rozwoju, zwłaszcza dziecka.

Ankieta - samoopisowa technika zbierania danych jednocześnie od dużej grupy ludzi; forma - udzielanie odpowiedzi na listę uporządkowanych pytań.

Kwestionariusze samoopisowe - stosowane powyżej 15 roku życia osoby badanej; lista pytań, odpowiedzi udzielane indywidualnie, wyłącznie pisemnie.

OKRES PRENATALNY

ROZWÓJ UKŁADU NERWOWEGO

Pierwszy trymestr

Kształtuje się układ nerwowy - kontroluje już układ mięśniowy i zmysł dotyku; niezwykle szybkie tempo rozwoju - powstaje kilka tysięcy nowych komórek nerwowych co minutę w drugim, a co sekundę w trzecim miesiącu ciąży.

Pierwszy miesiąc

Dzień 13 - tworzą się zawiązki układu nerwowego.

Dzień 19 - z neuroblastów (pierwotnych komórek nerwowych) tworzy się cewa (rynienka) nerwowa.

Dzień 21 - cewa zamyka się, powstaje z niej rdzeń kręgowy i nerwy obwodowe, pierwsze komórki centralnego układu nerwowego - trzy pierwotne pęcherzyki mózgowe (przodo-, tyło- i śródmózgowie).

Tydzień 4 - dwa dowody na wykształcenie się układu nerwowego i generowanie impulsów nerwowych przez rdzeń kręgowy: pierwsze skurcze serca i pierwsze spontaniczne ruchy.

Drugi miesiąc

Tworzy się pięć pęcherzyków mózgowych, początek różnicowania się neuronów kory mózgowej; powstaje przysadka.

Tydzień 6 (dzień 41) - dowód na współdziałanie układów nerwowego i mięśniowego: pierwsze odruchy nerwowe, spontaniczne wyginanie grzbietu i karku, podnoszenie się i opadanie.

Tydzień 7 - półkule mózgowe stopniowo wypełniają górną część czaszki.

Dzień 43 - pierwsze fale mózgowe, marionetkowe ruchy pączkujących kończyn górnych i dolnych, intensywny rozwój oka, neuronów siatkówki i korowych ośrodków wzroku.

Połowa tygodnia 7 - wargi są wrażliwe na dotyk, ich drażnienie wywołuje ruchy tułowia.

Tydzień 8 - intensywny rozwój pęcherzyków mózgowych, początek unerwiania ucha wewnętrznego.

Trzeci miesiąc

Tydzień 9 - neurony wypełniają cewę nerwową, dalszy rozwój zmysłu dotyku (drażniona powieka zamyka się, dłoń zaciska się w pięść), niezależne ruchy kończyn (impulsy z rdzenia kręgowego), przysadka wydziela gonadotropinę (jeden z hormonów płciowych), powstaje nerw węchowy.

Tydzień 10 - poszczególne części mózgu są rozwinięte, doskonali się zmysł dotyku (drażnienie czoła wywołuje ruchy głową), dziecko się rusza - ziewa, przeciąga się.

Tydzień 11 - coraz większa powierzchnia ciała jest wrażliwa na dotyk (górna połowa), ale reakcje na dotyk nie są zróżnicowane.

Połowa tygodnia 11 - przy zaciskaniu dłoni w pięść udział bierze kciuk, powstają receptory węchowe.

Tydzień 12 - powstaje nerw wzrokowy, pierwsze ruchy klatki piersiowej, nabierania i wypierania wód płodowych, odruch ssania; środkowe, boczne i dolne części ciała wrażliwe na dotyk; fale mózgowe nieregularne, ale zapis EEG ujawnia cechy indywidualne aktywności mózgu; odruchy związane są raczej z biernym unikaniem bodźców; ślinianki wytwarzają ślinę.

Drugi trymestr

Pełna liczba mózgowych komórek nerwowych, ich intensywny rozwój.

Mielinizacja włókien nerwowych rdzenia kręgowego - powstawanie otoczki tłuszczowej; dzięki temu impulsy przepływają szybciej i skuteczniej.

Czwarty miesiąc

Powstają opuszki palców wrażliwe na dotyk; serce pompuje dziennie około trzydziestu litrów krwi; tarczyca asymiluje jod i wydziela tyroksynę; organizm syntetyzuje białka; kora mózgowa dojrzewa, fałduje się, móżdżek jest w pełni rozwinięty, tworzą się nowe synapsy.

Piąty miesiąc

Pogłębiają się bruzdy mózgu - czołowa, ciemieniowo-potyliczna i ostrogowa, wyodrębnia się ciało modzelowate (spoidło wielkie). Czaszkę wypełnia głownie substancja nerwowa; aktywność dziecka nabiera regularnego rytmu - występują naprzemienne fazy snu i czuwania, zależy on od temperamentu dziecka i trybu życia matki.

Szósty miesiąc

Ilość neuronów i połączeń synaptycznych stabilizuje się. Koniec miesiąca - wzór fal mózgowych przypomina wzór aktywności mózgu noworodka. Mielinizacja ośrodkowego układu nerwowego. 60% fazy snu to faza REM (marzeń sennych). Tworzą się niektóre odruchy bezwarunkowe (dowód dojrzałości układu nerwowego). Mózg rozwija swoje funkcje przez integrujące "ćwiczenia" wykonywane w fazie REM.

Trzeci trymestr

Powiększa się obszar kory mózgowej. Połączenia synaptyczne są na tyle rozwinięte, że występuje proces dyskryminacji bodźców, uczenia się, zapamiętywania, występują pierwotne nawyki, preferencji i doznania emocjonalne. Zachowania dziecka są przejawem pierwotnej aktywności umysłowej.

Siódmy miesiąc

Kształtuje się sześć warstw kory mózgowej. Trwa mielinizacja włókien nerwowych. Wykonywane ruchy angażują różne ośrodki mózgowe, wzmacniają wybrane połączenia nerwowe i powstające schematy ruchowe.

Przełom siódmego i ósmego miesiąca

Występuje natężona aktywność bioelektryczna kory mózgowej. Ruchy ciała, czynność narządów, myśli i emocje są sprawnie kontrolowane przez układ nerwowy. Dojrzewa zmysł równowagi. Widoczne lepsze ukrwienie lewej półkuli mózgu (kontroluje mowę i prawą połowę ciała), jest ona gotowa do percepcji mowy (tak, jak prawa do percepcji muzyki).

Dziewiąty miesiąc

Dwa tygodnie przed porodem - dziecko przestaje rosnąć.

ROZWÓJ MOTORYCZNY

Pierwszy trymestr

Pierwszy miesiąc

Tydzień 3 - powstają pierwotne kręgi (33 somity).

Tydzień 4 - powstają zawiązki kończyn i czterdziestu par mięśni szkieletowych, położonych na podłużnej osi ciała.

Drugi miesiąc

Tydzień 5 - powstają zawiązki dłoni i stóp oraz palców, tkanka chrzęstna szkieletowa i mięśniowa.

Trzeci miesiąc

Aktywność dziecka wzrasta, widoczne indywidualne cechy wyglądu i zachowania.

Tydzień 9 - plecy częściowo wyprostowane.

Drugi trymestr

Dziecko ma sporo wolnej przestrzeni do wykonywania nieskrępowanych ćwiczeń ruchowych. Powolne i nieregularne ruchy, angażujące jednocześnie jak najwięcej mięśni i stawów, są wypierane przez ruchy precyzyjne, płynne, wdzięczne i wyczuwane przez matkę.

Czwarty miesiąc

Rozwijają się mięśnie karku - głowa trzymana jest prosto. Zwiększa się objętość płynu owodniowego, dzięki czemu dziecko może być aktywne, nie czuje ciężaru swojego ciała i nie uraża matki. W przedniej korze mózgowej powstają mapy czuciowa i ruchowa. Podawanie środków uspokajających lub pobudzających wpływa na zachowanie dziecka. Do 16 tygodnia dziecko wykonuje dwadzieścia tysięcy ruchów w ciągu dnia. W 13 tygodniu pierwsze spontaniczne próby oddychania (skurcz klatki piersiowej).

Piąty miesiąc

Matka wyczuwa, kiedy dziecko śpi, ma czkawkę, kopie, obraca się, przeciąga lub energicznie szuka wygodnej pozycji. Może stymulować jego ruchy przez pocieranie brzucha. Dziecko nadal ćwiczy różne sprawności życiowe, na przykład ssanie od 17 tygodnia.

Szósty miesiąc

Jeżeli rozwój dziecka przebiega prawidłowo, to powinno ono pozostawać w bezruchu nie dłużej niż dziesięć minut. Od 24 tygodnia rośnie częstość i siła skurczów i rozkurczów klatki piersiowej oraz ruchów ssania (odruchy bezwarunkowe). Ruchy matki i dziecka występują naprzemiennie. Na zachowanie dziecka wpływają bodźce docierające z zewnątrz.

Trzeci trymestr

Siódmy miesiąc

Dziecko rośnie - przestrzeń wokół niego zmniejsza się, nie może już swobodnie koziołkować. W dalszym ciągu się wierci, rusza rękami i nogami, ćwiczy mimikę, tworzy schematy ruchowe. Obecne są niektóre odruchy wrodzone - ssania, kroczenia, chwytny, Moro, poszukiwania pokarmu.

ROZWÓJ WRAŻLIWOŚCI ZMYSŁOWEJ

Pierwszy trymestr

Pierwszy miesiąc

Dzień 19 - powstają zawiązki oczu.

Dzień 28 - rozpoznawalna soczewka oka.

Tydzień 4 - powstaje jama ustna, zawiązki kończyn, uszu i nosa.

Drugi trymestr

Wszystkie zmysły aktywnie funkcjonują - matczyne łono jest środowiskiem bardzo bogatym w rozmaite bodźce zmysłowe. Dziecko odbiera wrażenia zmysłowe, ale nie tworzy schematów percepcyjnych.

Czwarty miesiąc

Przełom tygodnia 14 i 15 - cała powierzchnia ciała jest wrażliwa na dotyk. Dziecko odruchowo (nieświadomie) reaguje na zmiany ciśnienia i smaku wód płodowych. Dziecko ćwiczy odruchy błędnikowe i zmysł równowagi, kołysane ruchem i oddechem matki. Działa aparat Cortiego, zawierający receptory słuchowe.

Piąty miesiąc

Kubki smakowe są chemicznie aktywne, częstotliwość ruchów połykania wód płodowych zależy od odczuwanego głodu, smaku płynu owodniowego (jeśli jest słony, dziecko nie będzie ssać; jeśli słodki - połyka powoli, delektuje się) i nastroju dziecka. Nagła zmiana temperatury, oświetlenia, hałas wywołuje przyspieszenie tętna, ruchy całego ciała (wyraz niepokoju, chęć uniknięcia bodźca) i oczu.

Szósty miesiąc

Szpara powiekowa otwiera się. Gałka oczna rusza się w górę, w dół i w bok. Wyraźna reakcja na ostre światło. Reakcja lękowa na hałas. Zmysł równowagi wykształcony.

Trzeci trymestr

Dziecko odbiera doznania zmysłowe i reaguje na nie jeszcze przed narodzinami.

Kolejność rozpoczęcia funkcjonowania: dotyk, równowaga, węch, smak, słuch wzrok. Zmysły rozwijają się we wzajemnej zależności od siebie.

Dotyk - łono matki stymuluje zmysł dotyku; dziecko bada dotykiem ściany macicy, łożysko, pępowinę, swoją twarz bardzo wrażliwą na dotyk. Dzięki tym doznaniom dziecko dowiaduje się, że istnieje.

Węch i smak - nerw i receptory węchowe już działają, reagują na zapach płynu owodniowego (zależy od diety matki, na przykład od stosowanych przypraw). Noworodek potrafi odróżnić zapach przyjemny (waniliowy, truskawkowy) od nieprzyjemnego (amoniaku, zgniłych jaj). Smak - wpływa na rozwój klatki piersiowej i ruchów oddechowych; słodki posmak wód płodowych sprawia, że dziecko więcej pije i przyswaja większa ilość substancji odżywczych.

Słuch - występują reakcje motoryczne na dźwięk, niezależne od ruchów matki (zmiany w pozycji ciała, także akcji serca, fal mózgowych, skurczów klatki piersiowej. Wrażliwość na dźwięk stopniowo się zwiększa - najpierw dziecko odbiera wibracje, następnie silne, pojedyncze dźwięki, potem te subtelniejsze. Dziecko odbiera dźwięki pozaakustycznie, lepiej te o niskich częstotliwościach, różnicuje ich rytm i natężenie. Dzieci lubią słuchać muzyki spokojnej, wykonywanej na wiolonczeli, flecie, fagocie tempie akcji serca człowieka dorosłego.

Wzrok - naciągnięta skóra brzucha matki pozwala światłu przenikać do macicy. Dziecko rozróżnia odcienie jasne i ciemne. Od dwudziestego szóstego tygodnia reaguje na światło wzmożeniem zmianą rytmu serca i poruszaniem się.

CZYNNIKI ZABURZAJĄCE ROZWÓJ W OKRESIE PRENATALNYM

Rozwój przebiega pod wpływem czynników genetycznych, paragenetycznych i pozagenetycznych.

Genetyczne zaburzenia rozwoju:

- dziedziczone;

- wynikające z modyfikacji materiału genetycznego komórek rozrodczych, zygoty lub płodu przez szkodliwe czynniki zewnętrzne lub wewnętrzne;

- przykłady: zespół miauczącego kota, zespół Downa, zespół Turnera, hemofilia, fenyloketonuria, choroby psychiczne.

Paragenetyczne zaburzenia rozwoju:

- wynikają z genetycznej konstytucji matki; tak zwany regulator matczyny modyfikujący predyspozycje genetyczne dziecka.

Pozagenetyczne zaburzenia rozwoju:

- powodują choroby i wady wrodzone okresu jajowego (1-2 tydzień życia płodu), zarodkowego (3-8 tydzień i płodowego (powyżej 9 tygodnia);

- wywoływane przez: wirusy grypy, różyczki, żółtaczki zakaźnej, świnki; bakterie kiły; pasożyty toksoplazmozy; promienie RTG i UV; toksynami - alkoholem, nikotyną, narkotykami, lekami hormonalnymi, psychotropowymi i antybiotykami, związkami ołowiu, rtęci i azbestu, środkami ochrony roślin; niedotlenienie (zaburzone krążenie krwi matki, dziecka lub w łożysku), stany niedoboru ilościowego (niedożywienie) lub jakościowego (niedobory witamin), choroby matki (cukrzyca, choroby nerek lub serca), komplikacje ciążowe (groźba poronienia, krwawienie, zatrucia ciążowe, wysokie miano przeciwciał - konflikt serologiczny), stres matki.

ROZWÓJ W OKRESIE NIEMOWLĘCYM

STADIUM NOWORODKA - PIERWSZY MIESIĄC ŻYCIA

Dziecko musi przystosować się do życia w nowym środowisku, konieczna jest adaptacja do nowych sposobów oddychania, przyjmowania pożywienia, wydalania produktów przemiany materii.

Noworodek waży przeciętnie 3,37 kg, mierzy 51,2 cm; jego szkielet jest zbudowany głównie z tkanki chrzęstnej; głowa jest duża, twarz mała (30% głowy), tułów długi, a kończyny krótkie.

Kości czaszki są luźno połączone (łatwiejszy poród, dalszy przyrost masy mózgu); ciemiączko duże zarasta około 15 miesiąca, zaś ciemiączko małe w pierwszym kwartale życia.

Noworodek, leżąc na wznak, przyjmuje postawę asymetryczną - głowę obraca w bok, kończyny po stronie głowy są wyprostowane, a po drugiej zgięte.

Układ mięśniowy - występuje przewaga zginaczy nad prostownikami.

Odruchy noworodka - wyróżniamy dwie grupy:

1) wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego: odruch źreniczny, mrugania, ssania, połykania, wydalania;

2) występujące tylko u noworodków i/lub niemowlęcia, a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego:

odruch Babińskiego (unoszenie dużego palca podczas drażnienia podeszwy stopy), toniczno-szyjny (asymetryczna postawa ciała po zwróceniu głowy w bok), Moro (unoszenie i przywodzenie kończyn do ciała, "obejmowanie"), chwytny (zaciskanie dłoni na przedmiocie po podrażnieniu jej wnętrza; uchwyt jest tak mocny, że można dziecko unieść w powietrzu, podnosząc ów przedmiot), odruch marszu automatycznego (przy zetknięciu z podłożem występują ruchy nóg przypominające chód).

Noworodek ma zakodowany naturalny rytm aktywności - przeplatające się fazy snu i czuwania. Gdy śpi głęboko, regularnie oddycha i nie porusza oczami. Gdy śpi lekko, jego oddech jest nieregularny a gałki oczne wykonują szybkie ruchy. Kiedy drzemie, ma otwarte, lecz nieprzytomne oczy. Kiedy czuwa, oczy są otwarte, przytomne. Noworodki przesypiają średnio 16 do 18 godzin na dobę.

Aktywnie odbierają bodźce zmysły:

- równowagi - płacz ustaje, gdy bierzemy dziecko na ręce (zmiana pozycji ciała);

- dotyku - dziecko nieruchomieje, gdy dotykamy okolicy jego ust;

- smaku - rozróżnia smak słodki (wyraźnie go preferuje), słony, kwaśny i gorzki;

- węchu - reakcje na zapach niektórych pokarmów takie same, jak u dorosłego; rozpoznaje zapach mleka matki; umie zlokalizować źródło zapachu; odwraca się od nieprzyjemnych zapachów;

- słuchu - preferuje dźwięki o czystych tonach różnicuje niemal wszystkie dźwięki mowy ludzkiej odwraca się w kierunku dźwięku preferuje dźwięki wysokie wypowiedzi z wysoką intonacją oraz głos swojej matki,

- wzroku - ograniczona akomodacja i ostrość wzroku; próbuje śledzić poruszający się obiekt; widzenie kolorów nie do końca rozwinięte.

W drugiej lub trzeciej dobie życia dziecko potrafi naśladować mimikę opiekunów. W drugim lub trzecim tygodniu życia naśladuje mimikę i ruchy głowy. Coraz lepiej działa mechanizm odruchów bezwarunkowych.

ROZWÓJ W WIEKU NIEMOWLĘCYM

Przyrost wzrostu wynosi około 50% do końca 3-4 miesiąca. Do końca 6 miesiąca życia trwa faza bierności - parametry życiowe niemowlęcia (w tym biochemiczne) są wtedy takie, jak płodu. Między 5 i 7 miesiącem dochodzi do "fizjologicznych urodzin", rozpoczynających fazę ekspansji - dziecko uczy się kontrolować własne ciało, doskonali się mechanizm fizjologicznej i biochemicznej homeostazy. Następuje szybki rozwój narządu ruchu (układu kostnego i mięśni). Z pierwotnej kifozy wykształca się lordoza szyjna (podnoszenie i utrzymywanie głowy prosto), a miedzy 9 i 12 miesiącem - lordoza lędźwiowa (postawa ciała pionizuje się). Intensywnie przyrasta tkanka tłuszczowa, wspomagając procesy termoregulacji. Odruch ssania pojawia się nie tylko w odpowiedzi na dotyk okolicy ust, ale także przy ułożeniu ciała w pozycji "karmienie" i na widok matczynej piersi. W 6 miesiącu zaczynają wyżynać się zęby mleczne (proces potrwa do 3 roku życia).

ROZWÓJ PSYCHOMOTORYCZNY

Kierunek cefalokaudalny - zaczynając od głowy (ruchy gałek ocznych i szyi), przez tułów (ruchy rąk i tułowia) po nogi (dowolne ruchy nóg, chód).

Kierunek proksymodystalny - od osi podłużnej ciała do boku, począwszy od mięśni położonych przy kręgosłupie, przez mięśnie ramion, przedramion, dłoni i palców.

Kierunek łokciowo-promieniowy w osi poprzecznej ciała - zaczynając od małego palca dłoni, kończąc na kciuku.

Dwie zasady rozwoju motoryki dziecka w okresie wczesnego dzieciństwa:

- przechodzi od globalnych do lokalnych reakcji ruchowych (reakcja na dźwięk: u noworodka to nieskoordynowane ruchy całego ciała, u niemowlęcia zwrócenie głowy w stronę źródła dźwięku),

- wcześniej przyswaja ruchy cykliczne (dwufazowe, jak przy potrząsaniu grzechotką), później acykliczne (trójfazowe, jak przy sięganiu i chwytaniu).

Postawa ciała:

- w 3 miesiącu dziecko uniesione do pionu, trzyma głowę prosto,

- w 5 lub 6 miesiącu posadzone lub podciągnięte siedzi,

- w 8 miesiącu bez pomocy siada i siedzi,

- w 10 miesiącu życia stoi z oparciem,

- w 11 miesiącu stoi bez oparcia.

Lokomocja:

- w 3 miesiącu obrót w pozycji leżącej, z pleców na bok,

- w 5 miesiącu obrót z brzucha na plecy,

- w 6 miesiącu z pleców na brzuch,

- w 8 miesiącu pełza,

- w 10 lub 11 miesiącu raczkuje,

- w 12 lub 13 miesiącu chodzi.

Chwyt i manipulacja:

- w 4 lub 5 miesiącu ruch wahadłowy, ruchomy (aktywny) bark; chwyt prosty - całą dłonią od góry, palce oplatają przedmiot, wnętrze dłoni równoległe do podłogi, obie ręce wykonują symetryczne ruchy w stronę przedmiotu; dziecko zbliża przedmiot do ust, szybko go upuszcza;

- w 5 lub 6 miesiącu ruch łukowaty; ruchomy łokieć; chwyt dłoniowo-łokciowy prosty - całą dłonią bez udziału kciuka; sięganie jedną ręką po przedmiot, postukiwanie nim, potrząsanie; dziecko nie potrafi utrzymać w rękach dwóch przedmiotów naraz;

- w 6 lub 8 miesiącu ruch łukowaty, dziecko pochyla całe ciało w stronę przedmiotu; chwyt nożycowy - kciuk jest przywodzony do pozostałych palców, dziecko sięga po przedmiot jedną ręką (zarys ręczności), potrafi utrzymać po jednym przedmiocie w każdej ręce, przygląda się przedmiotom, przekłada je z ręki do ręki;

- w 8 lub 9 miesiącu ręka podąża bezpośrednio w stronę przedmiotu; ruchomy nadgarstek; chwyt pęsetkowy - kciuk przeciwstawiony pozostałym palcom; chwytanie końcami palców obu rąk, równocześnie kilku przedmiotów; ruchy manipulacyjne obu rąk (wymagają rozwiniętej umiejętności koordynacji wzrokowo-ruchowej)

Pierwszy rok życia - najpierw manipulacja niespecyficzna (jeden schemat chwytania stosowany do wszystkich obiektów), pod koniec niemowlęctwa specyficzna (zróżnicowane schematy czynności, w zależności od obiektu - turla piłkę, klocki wkłada do pojemnika).

ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i percepcja

Od chwili narodzin dziecko uczy się identyfikować i różnicować bodźce, dostrzegać tożsamość obiektów (zasada stałości ilości obiektów - niezależnie od ich ułożenia w przestrzeni).

Wzrok - we wczesnym dzieciństwie rozwija się bardzo intensywnie; noworodki reagują na zmiany natężenia światła (otwierają oczy w ciemnym pomieszczeniu, zamykają w ostrym świetle); do około 3 miesiąca akomodacja nie przebiega prawidłowo - dziecko widzi tylko z bliska (20 cm), widzi więc twarz mamy podczas karmienia; w 12 miesiącu życia ostrość wzroku jest taka, jak u człowieka dorosłego. Wzrok małych dzieci przyciągają obiekty tworzące wzór, niemowlęta lubią, gdy elementy są rozłożone dosyć gęsto. Początkowo dzieci odróżniają tylko jednolite szare płaszczyzny od płaszczyzn w czarno-białe pasy szerokie na 2,5 cm.

Między 1 i 3 miesiącem życia dziecko potrafi dostrzec szczegóły i kompozycję obrazu (jak szybko zależy od rodzaju bodźca i doświadczenia dziecka). Mniej więcej od 13 miesiąca rozwija się widzenie stereoskopowo-binokularne, czyli prawidłowe postrzeganie głębi. Natomiast pełne ruchy sakkadowe gałek ocznych przy przenoszeniu wzroku z przedmiotu na przedmiot występują już w 2 miesiącu życia.

Niemowlę najpierw dostrzega kontury przedmiotów i na nich skupia wzrok, po czym stopniowo przenosi go na środek obiektu - tak percypuje twarz ludzką, najpierw jej kontur, następnie najpierw oczy, potem oczy i nos, w końcu oczy, nos i usta. Dłużej przyglądają się twarzom osób mówiących lub uśmiechających się.

Noworodki rozróżniają barwy czerwoną i zieloną; w wieku 1 miesiąca rozpoznają cztery kolory podstawowe, wyraźnie wolą żółć i czerwień od zieleni i błękitu.

Koordynacja wzroku i słuchu zaznacza się w 2 miesiącu, po czym zanika i powraca w 5 miesiącu życia. Dwu- do czteromiesięczne niemowlaki reagują na brak synchronizacji między dźwiękiem a ruchem warg, a także na dopasowanie mimiki do tonu głosu.

Jak uznaje Stefan Szuman, każdy akt percepcji składa się z dwóch faz - inicjującej (pobudzenie jednostki przez bodziec) i finalizującej (wygasanie pobudzenia wskutek osiągnięcia efektu poznawczego). Natomiast rozwój spostrzegania przebiega w trzech etapach:

1) monosensorycznym pierwotnym,

2) polisensorycznym,

3) monosensorycznym wtórnym.

Myślenie

Czynności eksploracyjne występują w kontakcie z nową sytuacja lub bodźcem, pozwalają zaspokoić poznawcze potrzeby dziecka, przybierają różne formy - aktywacji receptorów, przybliżania się do obiektu, manipulacji, stawiania pytań i przypuszczeń.

Stadium inteligencji sensoryczno-motorycznej według Jeana Piageta: stosowanie wielu schematów zachowania do jednego obiektu, modyfikowanie zachowań aby wykryć nowe cechy obiektu.

Według Stefana Szumana: polisensoryczne (wielozmysłowe) poznawanie przedmiotów (identyfikacja).

Można wyróżnić aktywność badawczą i wykonawczą dziecka; badawcza jest krótsza i mniej pewna, nie wzbudza emocji negatywnych.

Dziecko wykorzystuje dwa rodzaje środków w poznawaniu przedmiotów:

- przekształcająco-odtwarzające (odkrywanie cech przedmiotu, pominiętych przy pierwszym kontakcie);

- klasyfikujące (rozpoznawanie cech klas przedmiotów).

Czynności eksploracyjne służą zdobywaniu doświadczenia oraz informacji, tym samym przechodzeniu na wyższy poziom rozwoju. Budzą w dziecku ciekawość, chęć poznawania nowych rzeczy i metod działania. W czynnościach eksploracyjnych występują różnice indywidualne zależne od płci, wieku, neurotyzmu, nieśmiałości i motywacji dziecka, od nowości i stopnia skomplikowania obiektu oraz od warunków otoczenia.

Podstawą przejawiania aktywności eksploracyjnej są pozytywne relacje emocjonalne dziecka z opiekunami. Pomocne są także strategie fizyczne wykorzystywane przez mamę - wskazywanie przedmiotów, kierowanie ręki dziecka; w ten sposób dziecko tworzy swoją wiedzę o przedmiotach.

Odkrywanie własnego umysłu przebiega stopniowo (Astington); jego objawy:

- w 3 miesiącu uśmiech społeczny,

- w 5 miesiącu rozpoznawanie podstawowych emocji,

- w 7 lub 8 miesiącu lęk społeczny,

- w 9 miesiącu zabawy "daj-masz".

Są to podstawy świadomego komunikowania się; kontakty z dorosłymi pozwalają dziecku stworzyć własną teorię umysłu; uczą, jak odróżniać człowieka od przedmiotu; uczą, że człowiek myśli i czuje.

Mowa (komunikacja przedwerbalna)

Umiejętność różnicowania dźwięków mowy ludzkiej jest wrodzona. Między 10 i 12 miesiącem życia dziecko komunikuje się przy pomocy zachowań niewerbalnych - płaczu, wzroku, ruchów ciała, gestów, mimiki, wokalizacji.

Można wyróżnić następujące rodzaje płaczu:

- podstawowy - monotonny, przerywany krzykiem;

- staccato - narastający krzyk z bólu, nagły początek;

- gniewny - głośny, przeraźliwy, ostry, długotrwały.

Płacz pełni funkcje komunikacyjne:

- w 4 miesiącu dziecko płacze, gdy nie jest noszone na rękach,

- w 5 miesiącu gdy zwróci uwagę obcej osoby,

- w 9 miesiącu gdy opiekun zajmuje się innym dzieckiem.

Gesty

- wskazujące: między 9 i 13 miesiącem są wyrazem prośby o przedmiot, podawania go osobie dorosłej, pokazywania i wskazywania;

- reprezentujące: od 14 miesiąca, relatywnie stabilny schemat symbolicznych ruchów ciała, rąk i mimiki; zastępuje albo reprezentuje informacje.

Komunikacja ostensywna, czyli koncentrowanie uwagi na obiekcie przez jego wskazywanie:

- gesty, których celem jest pozyskanie konkretnego przedmiotu;

- gesty komentujące rzeczywistość i przyciągające uwagę odbiorcy.

Wczesne formy komunikacji pełnią funkcje:

- regulacji zachowania (pozyskiwanie przedmiotów),

- interakcji społecznej (zwracanie uwagi),

- łączenia uwagi (kierowanie uwagi razem z partnerem na jeden przedmiot, czy sytuację).

Początki wytwarzania mowy:

- w 14 miesiącu dziecko łączy zwroty deiktyczne ("tu", "tam") z gestami, aby zwrócić uwagę partnera na przedmiot,

- w 16 miesiącu aby określić lokalizację obiektu.

Charakterystyczne dla niemowląt jest bogactwo wyrazów mimicznych i przykładanie wielkiej wagi do uśmiechu.

Rozwój wokalizacji według Starka:

1) od 0 do 8 tygodnia życia - stadium odruchowego krzyku i życiowych odgłosów

2) od 8 do 20 tygodnia - stadium gruchania i śmiechu

3) od 16 do 30 tygodnia - stadium zabaw wokalnych (proste sylaby, dźwięki podobne)

4) od 25 do 50 tygodnia - stadium samonaśladującego gaworzenia (kombinowanie i powtarzanie samogłosek i spółgłosek)

5) od 9 do 18 miesiąca życia - stadium gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej

ROZWÓJ EMOCJONALNY I ROZWÓJ SPOŁECZNY

Niemowlę do 3 miesiąca życia przeżywa niezadowolenie lub zadowolenie. Pod koniec pierwszego roku życia odczuwa radość, miłość, zazdrość - bogactwo stanów emocjonalnych jest o wiele większe, jednakże są one bardzo labilne i skrajne. Ich źródło tkwi w związkach z osobami dorosłymi.

Pierwszy miesiąc - dziecko odpowiada na podniecenie lub niepokój karmiącej je matki i nie chce ssać. Drugi miesiąc - w obecności dorosłych staje się aktywne, czuła przemowa je uspokaja. W trzecim miesiącu oddaje uśmiech. W czwartym miesiącu okazuje niezadowolenie, jeżeli uwaga dorosłych nie jest skupiona na nim. W piątym - przejawia strach na widok obcej osoby. Między siódmym i ósmym stara się skupić na sobie uwagę otoczenia, płacząc lub gaworząc. W 10 miesiącu naśladuje zachowania dorosłych (pierwotne poczucie odrębności fizycznej).

Mimika:

- w 1 miesiącu radość i zadowolenie wyraża w uśmiechu,

- w 3 i 4 miesiącu wyraża mimicznie złość i smutek,

- w 7 miesiącu strach

- w 12 miesiącu nieśmiałość i wstyd.

Dziecko samodzielnie wzmacnia emocje pozytywne, wyrażając je częściej niż inne.

W 6 miesiącu rozpoznaje emocje dorosłych obserwując ich mimikę.

Emocje, jakie odczuwa dziecko zależą od jego potrzeb, aktywności, zainteresowań, wydarzeń w najbliższym otoczeniu (na przykład kłótnie między rodzicami).

Prawidłowo rozwijające się dziecko powinno wykształcić w sobie przywiązanie; jest to cały proces, rozpoczynający się w chwili narodzin, wyraźnie widoczny powyżej 6 miesiąca życia dziecka.

Wyróżnia się trzy etapy rozwoju przywiązania (Ainsworth):

1) lękowo-unikające - rozstanie z matką nie wzbudza w dziecku emocji negatywnych, a gdy matka wraca, dziecko jej unika;

2) ufne (zdrowe) - rozstanie z matką wzbudza w dziecku emocje negatywne, a jej powrót budzi radość;

3) lękowo-ambiwalentne - rozstanie z matką wzbudza w dziecku silne emocje negatywne, a jej powrót budzi agresję.

Reakcja na inne dziecko:

- w 6 miesiącu życia obserwuje i uśmiecha się,

- w 3 kwartale gaworzy, naśladuje, obdarowuje zabawką, reaguje na odebranie zabawki,

- pod koniec 1 roku życia gaworzy, przejawia złość, gdy rówieśnik się oddala, traktuje go przedmiotowo: pcha, ciągnie, "bada" dotykiem; co ciekawe, w tym samym czasie osoby dorosłe traktuje podmiotowo.

ROZWÓJ W WIEKU PONIEMOWLĘCYM

ROZWÓJ MOTORYCZNY

Sylwetka wyszczupla się, postawa stojąca w pełni wykształcona, chód automatyczny.

Charakterystyczna aktywność motoryczna:

- w 15 miesiącu wchodzenie po schodach na czworakach, samodzielne chodzenie (upada rzadko);

- w 18 miesiącu ciągnięcie zabawek na sznurku, wchodzenie po schodach z pomocą osoby dorosłej;

- w 25-30 miesiącu schodzenie po schodach bez poręczy (stawia nogi naprzemiennie), skakanie, bieganie;

- w 36 miesiącu jazda na trójkołowym rowerku, stawanie na palcach;

- u dwulatka wydłuża się krok, poprawia się koordynacja ruchów, zanikają ruchy zbędne, podczas chodzenia nogi unoszone są niżej.

W drugim roku życia rozwija się manipulacja specyficzna - dziecko powoli dopasowuje ruchy do kształtu przedmiotu, jego wielkości i oddalenia; ruchy są coraz bardziej precyzyjne. Zachodzące zmiany rozwojowe dobrze oddaje zabawa klockami:

- na początku dziecko buduje z klocków wieżę (układa je jedne na drugim): w 18 miesiącu z 3-4 klocków, w 21 miesiącu z 5 klocków, w 24 miesiącu z 6 klocków, w 30 miesiącu z 8 klocków;

- następnie około 21 miesiąca buduje pociągi (układa je jeden obok drugiego w jednej linii);

- wreszcie około 30 miesiąca zaczyna budować obiekty trójwymiarowe, na przykład mosty.

Dziecko w wieku poniemowlęcym uczy się posługiwać przedmiotami codziennego użytku, naśladując osoby dorosłe; rozwój praksji (celowych). W drugim roku życia posługuje się łyżka i ołówkiem; w wieku 2,5 lat potrafi przenieść szklankę pełną płynu, fragmenty garderoby; w wieku 3 lat myje twarz i ręce, wyciera je w ręcznik.

ROZWÓJ POZNAWCZY

Etap inteligencji sensoryczno-motorycznej według Piageta - różnicowanie schematów czynności.

Podstawowe metody utrwalania nowych umiejętności:

- powtarzanie reakcji,

- powtarzanie reakcji w odpowiedzi na inne niż pierwotny bodźce,

- różnicowanie reakcji zależnie od kontekstu.

Stadium I: schematy czynności pierwotnych, na przykład ssania.

Stadium II: schematy czynności nabytych; łączenie schematów czynności pierwotnych z elementami sensomotorycznymi (ruch ręki w stronę ust); efekt - schemat ssania kciuka.

Stadium III: schemat czynności wtórnych (od 4 do 8 miesiąca); aktywność dziecka skierowana na świat rzeczy (schematy przyciągania, potrząsania).

Stadium IV: łączenie schematów czynności wtórnych (od 8 do 12 miesiąca); schematy są wykorzystywane albo w funkcji celu (chwytanie), albo w funkcji środka (przyciąganie); łączenie schematów sprzyja zmianie ich dotychczasowej funkcji, umożliwia ich stosowanie w nowych sytuacjach; zasada stałości (przedmiot istnieje, chociaż zniknął z pola widzenia) i obiektywności (przedmiot istnieje niezależnie od dziecka).

Stadium V: korzystanie z wielu różnych schematów w kontakcie z jednym obiektem (od 12 do 18 miesiąca); postukiwanie, badanie dotykiem, oglądanie, smakowanie, potrząsanie przedmiotu; czynne eksperymentowanie - stosowanie znanych schematów w nowych sytuacjach;

Stadium VI: zastępowanie realnych obiektów i operowanie na obrazach umysłowych (od 18 do 24 miesiąca); przejście od schematów czynnościowych do umysłowych, od działań na własnym ciele do działań na przedmiotach, od powtarzania (rzucanie klockiem) do powtarzania z modyfikacją (celowe rzucanie klockiem z różnej wysokości, z różną siłą).

Trzy rodzaje asymilacji:

- asymilacja funkcjonalna - powstanie schematów funkcjonalnych klas przedmiotów (te są do turlania, a te do rzucania);

- asymilacja uogólniająca - myślenie magiczno-zjawiskowe (dziecko nie dostrzega związków przyczynowo-skutkowych); dostrzega związki między zdarzeniami i przyjemnymi doznaniami; dziecko uczy się wywoływać interesujące zjawiska;

- asymilacja różnicująca - odkrywanie relacji między elementem oznaczającym i oznaczanym (ułożenie do karmienia oznacza karmienie); następuje zmiana elementów oznaczających - nie są już związane z ciałem dziecka, ale z przedmiotami i zachowaniami innych; zmieniają się strategie rozwiązywania problemów.

Koniec etapu inteligencji sensoryczno-motorycznej oznacza pojawienie się nowej formy inteligencji, opartej na umysłowych obrazach obiektów i zdarzeń.

Wrażenia i spostrzeżenia

Doświadczenia fizycznych cech obiektów i zjawisk są uzupełniane lub zastępowane (odkrycie, że cytryna jest kwaśna, a piłka kulista). Modyfikowane są także doświadczenia logiczno-matematyczne (zasady stałości, obiektywności) i semiotyczne (element oznaczający-oznaczany).

W wieku 12 miesięcy rozumie niektóre symbole, opanowuje kilka wyrazów.

Stadium VI inteligencji sensoryczno-motorycznej - rozwój funkcji symbolicznej, czyli umiejętności określania obiektów nieobecnych przy pomocy symboli i znaków; objawy: opanowanie mowy, zabawa symboliczna, naśladownictwo odróżnicowane (wzoru), pierwotne wyobrażenia.

Wiek poniemowlęcy to okres fascynacji symbolami, dziecko bardzo szybko przyswaja zasady posługiwania się nimi.

Do końca 3 roku życia dziecko opanowuje język w stopniu elementarnym: zna około 2 tysięcy słów i najprostsze zasady gramatyki; porozumiewa się w codziennych sprawach, rozumie proste historie, opowiada o zdarzeniach, których było uczestnikiem; rozumie także i niekiedy potrafi się posługiwać innymi systemami symboli - rysunkiem, muzyką, gestami, cyframi.

Uwaga i pamięć

Oba systemu mimowolne; działają na zasadzie odruchowej reakcji na bodźce.

Wyobraźnia

O aktywności wyobraźni dziecka świadczy intensywny rozwój zabawy w wieku poniemowlęcym.

Rodzaje zabaw:

- manipulacyjne - są podstawą zabaw konstrukcyjnych, wywodzą się z zabaw funkcjonalnych; polegają na swobodnych działaniach dziecka na przedmiocie wywołujących przyjemne doznania; przykłady: potrząsanie grzechotką, wkładanie klocków do pojemnika, przenoszenie i przewożenie klocków;

- konstrukcyjne - polegają na dążeniach dziecka do wytworzenia dostrzegalnego rezultatu swoich działań, na przykład wieży z klocków, rysunku, zamku z piasku, ale bardziej niż rezultatem dziecko jest zainteresowane samą czynnością tworzenia;

- symboliczne - są podstawą zabaw tematycznych, przykład: zabawa w udawanie.

Zabawa w udawanie - istotny dowód prawidłowego rozwoju dziecięcej teorii umysłu. Wczesne formy pojawiają się w wieku 18 miesięcy i są związkiem trzech elementów: podmiotu (dziecka), podstawowej reprezentacji (przedmiot, którym bawi się dziecko - na przykład klocek) i reprezentacji rozkojarzonej - drugiego rzędu, dotyczącej udawanej treści (klocek to filiżanka). Rozkojarzenie umożliwia traktowanie udawanej treści niezależnie od rzeczywistych właściwości przedmiotu.

Między 18 i 24 miesiącem rozwija się umiejętność udawania - dzieci odgrywają sytuacje "na niby" i rozumieją, kiedy udają inni, na przykład mama posługująca się bananem jako słuchawką telefonu.

Ogólnie rzecz biorąc, wyróżniamy trzy odmiany zabawy w udawanie:

- udawania substytucyjnego - przedmiot jest tym, czym w rzeczywistości nie jest (klocek jest filiżanką);

- prawdy - przedmiot posiada cechy, których w rzeczywistości nie posiada (suche ubranie jest mokre);

- istnienia - przedmiot jest, chociaż tak naprawdę go nie ma (tata ma kapelusz na głowie, ale go nie ma).

Myślenie

W wieku półtorej roku połączone z działaniem w procesie interioryzacji.

W wieku dwóch lat połączone z rozwojem mowy. Mowa intelektualna, czyli wyrażająca myśli. Myślenie językowe, czy przy pomocy słów.

Myślenie konkretno-obrazowe.

W połowie drugiego roku życia - nabywanie wiedzy o stanach mentalnych (tworzenie dziecięcej teorii umysłu). Dziecko potrafi myśleć o przedmiotach ukrytych, nieobecnych (szuka ich) i wyobrażonych, możliwych sytuacjach. Wspomina przeszłość, planuje przyszłość; okazuje zadowolenie, jeśli plan zadziałał, niezadowolenie, jeśli nie zadziałał.

Jeszcze nie potrafi powiedzieć co to jest aktywność umysłowa (w 4 roku życia już potrafi). Musi dopiero odkryć, że umysł jest zbiorem stanów psychicznych (myśli), że umysł aktywnie produkuje te stany i jest reprezentacja rzeczywistości. Potem jest w stanie rozróżnić i rozumieć żarty, metafory, kłamstwa i fałszywe przekonania.

Mowa

Słowa określają konkretne przedmioty, które dziecko zna. Nadaje przedmiotom własne nazwy. Tworząc słowa stara się przestrzegać zasad semantyki i syntaktyki, czego skutkiem jest hiperregularyzacja ("nakarmić piesa", bo "nakarmić konia").

Proces opanowania mowy zależy od wrodzonych mechanizmów, docierającego do dziecka materiału językowego, kontekstu sytuacyjnego i od środowiska.

W wieku 2 lat dziecko posługuje się słowami nieprecyzyjnie (nadprodukcja znaczeń), używa wielu wyrazów dźwiękonaśladowczych, przy wymawianiu słów popełnia błędy fonetyczne.

Na początku w mowie dziecka przeważają holofrazy, czyli jednowyrazowe wypowiedzi, pełniące funkcję zdania. Potem pojawiają się dwuwyrazowe, agramatyczne zlepki ("mama lala").

Mowa sytuacyjna - związana z aktywnością dziecka, jej znaczenie zależy od kontekstu sytuacyjnego; przewaga funkcji ekspresywnej (ekspresja uczuć i postaw) i impresywnej (wpływanie na odbiorcę) nad symboliczną.

Mowa telegraficzna - dziecko umie łączyć wyrazy w zdania, lecz wbrew regułom gramatyki.

W wieku 3 lat słownik dziecka zawiera od 1000 do 1500 wyrazów, ich znaczenia są precyzyjnie zdefiniowane, brak błędów fonetycznych, budowane zdania są poprawne gramatycznie, składają się średnio z 3-4 słów, ale zdarzają się także wypowiedzi 20-zdaniowe.

Przed 3 rokiem życia uwypuklają się różnice między płciami - dziewczęta budują dłuższe zdania i wypowiedzi. Po 18 miesiącu systematycznie wzrasta liczba wypowiadanych zdań, ich forma rozwija się na pograniczu wczesnego i średniego dzieciństwa.

ROZWÓJ EMOCJONALNY I SPOŁECZNY

W wieku 2 lat dziecko lubi przebywać z osobami dorosłymi, które budzą w nim pozytywne emocje. Uczestniczy w wykonywaniu prac domowych - naśladuje zachowania dorosłych. Rozumie pragnienia własne i innych, o swoich potrzebach mówi wprost.

W wieku 3 lat dziecko mówi o potrzebach własnych i innych; chętnie mówi o swoich emocjach, dzieli się refleksjami na ich temat; rozumie emocje innych. Te wszystkie umiejętności pomagają nawiązywać kontakty społeczne i dzielić się doświadczeniem.

Emocje wieku poniemowlęcego są skrajne, gwałtowne, labilne (znaki emocji są nietrwałe, szybko zamieniają się w przeciwne); związane z potrzebami biologicznymi i ciekawością.

Przebieg rozwoju emocjonalnego zależy od stopnia dojrzałości układu nerwowego i temperamentu dziecka.. W okresie poniemowlęcym procesy pobudzenia wciąż przeważają nad procesami hamowania.

Przez ukończeniem 3 roku życia dziecko doznaje emocji złożonych - zazdrości, dumy, wstydu, poczucia winy, zakłopotania. Ma to związek z rozwojem poczucia własnej tożsamości, rozumieniem sytuacji społecznych. Poza tym, doznawanie nowych emocji jest związane z osiąganiem wyższego poziomu rozwoju poznawczego.

Dziecko potrafi inicjować interakcje społeczne; zaczepia inne dzieci nawiązując kontakt wzrokowy lub wykonując jakąś czynność; bawi się samotnie bądź równolegle.

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

Dzięki rozumieniu zasady stałości i rosnącej samodzielności dziecka (poczucie sprawstwa - jestem źródłem zmian i wydarzeń), kształtuje się jego odrębność psychiczna i poczucie tożsamości. Pierwszym przejawem poczucia własnego "ja" jest umiejętność rozpoznania siebie w lustrze, nabywana między 15 i 24 miesiącem życia.

Bardzo ważnym źródłem wiedzy o siebie jest dla dziecka tak zwane lustro społeczne, czyli opinie innych osób. W ukształtowaniu odrębności pomagają dziecku rozmowy o przyczynach wydarzeń, o emocjach i potrzebach oraz powtarzany dźwięk własnego imienia. Poczucie tożsamości i odrębności jest również wzmacniane przez używanie zaimka "ja", dziecięcy negatywizm (wyraźny sprzeciw wobec próśb, odmowa wykonania, upór). Trzy lata to wiek przekory. Dziecko uniezależnia się od rodziców. A przynajmniej się stara, wahając się (według Erika Eriksona) między potrzebą autonomii a zwątpieniem w swoją niezależność.

ROZWÓJ W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

ROZWÓJ MOTORYCZNY

Wiek przedszkolny nazywany jest inaczej "apogeum motorycznym" albo "złotym okresem motorycznym". Sprawność ruchowa intensywnie powiększa się; dziecko potrafi biegać, skakać, kopnąć piłkę, łapać i rzucać piłkę; opanowuje kilka zdolności naraz.

ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i spostrzeżenia

Między wiekiem 4 lat i 5,5 roku dynamicznie rozwija się funkcja symboliczna, także w sferze językowej; widać to przede wszystkim w rysunkach dziecka, które rysuje to, co wie, a nie to, co widzi. Egocentryzm - przedszkolak nie potrafi przyjąć cudzego punktu widzenia.

Uwaga

Jej stabilność zwiększa się. Dziecko stopniowo przechodzi od systemu uwagi mimowolnej do dowolnej i świadomie kontroluje kierunek własnej percepcji i innych procesów poznawczych.

Pamięć

Powiększają się: pojemność, trwałość i tempo zapisywania informacji w pamięci. Przedszkolak najlepiej zapamiętuje obrazy. Wspomnienia są silnie zabarwione emocjonalnie (reminiscencje). Dziecko coraz lepiej pamięta po odroczeniu, niż zaraz po zapamiętaniu informacji.

Myślenie

Etap myślenia konkretno-obrazowego według Piageta. Od 2 do 3,5/4 lat rozwój reprezentacji umysłowej:

1) wyobrażenia statyczne,

2) wyobrażenia dynamiczne,

3) wyobrażenia transformacyjne.

Myślenie w wieku przedszkolnym charakteryzują:

- animizm (dziecko nadaje przedmiotom cechy istot żywych),

- antropomorfizm (nadaje przedmiotom cechy ludzkie),

- artyficjalizm (dziecko jest przekonane, że przedmioty i zjawiska są po to, żeby zaspokajać ludzkie potrzeby - "księżyc świeci, żebym widział drogę w nocy").

Jest to myślenie magiczne.

Mowa

Rozwój inteligencji dziecka pozostaje w ścisłym związku z opanowywaniem nowych umiejętności językowych, na przykład narracyjnych - dziecko potrafi opowiadać i opisywać. Poza tym, potrafi prowadzić rozmowę, tworzy wiele neologizmów (kieruje się poznanymi regułami gramatycznymi). Mówiąc o sobie lub do siebie stosuje tak zwaną mowę egocentryczną.

Wiek przedszkolny to wiek pytań; na wszystkie należy odpowiadać zgodnie z prawdą.

ROZWÓJ EMOCJONALNY

Ekspresja emocji u przedszkolaka jest bardzo spontaniczna. Dziecko stara się dopasować ją do kontekstu. Uczucia się intelektualizują, dziecko zaczyna odczuwać tak zwane uczucia wyższe (moralne i estetyczne) - ma to związek z poznawaniem świata i wchodzeniem w relacje w grupie rówieśniczej. Dziecko boi się tego, czego nie ma (tak działa wyobraźnia), potrafi współczuć i werbalnie wyrażać gniew.

ROZWÓJ SPOŁECZNY

Trwa proces socjalizacji. Ważne dla dziecka są kontakty z rodziną, zwłaszcza z ojcem i rodzeństwem; wzrasta rola rówieśników (wspólne zabawy - pod koniec wieku przedszkolnego z podziałem na role).

Pojawiają się zachowania o charakterze empatii emocjonalnej (egocentryzm nie pozwala na poznawcze przyjęcie cudzej perspektywy), współpracy i rywalizacji. Przedszkolak ma jedną, przypadkowo wybraną koleżankę (lub kolegę).

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

Identyfikowanie się z własną płcią i upodobanie do roli społecznej płci (wzmacniane przez otoczenie, na przykład poprzez przyzwolenie na przejawianie agresji przez chłopców, ale nie przez dziewczęta). Należy powstrzymać się od dezaprobowania zabawy chłopców w dom, dziewczynek w wojnę.

Obraz własnego "ja" - powierzchowny; pojawiają się elementy "ja idealnego" (jaki chcę być) i oceny samego siebie (chwiejna). Wyraźnie zarysowują się jest temperament i cechy charakteru dziecka. Obserwując jego zachowanie, można wnioskować o rozmaitych zaburzeniach, na przykład o zespole nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD).

Osobowość według Erika Eriksona: dziecko zaczyna coraz częściej wychodzić z własną inicjatywą i ją realizować. Nie powinno się ograniczać jego samodzielnej aktywności, gdyż sprzyja to rozwojowi poczucia winy, które zaburza rozwój osobowości.

ROZWÓJ W WIEKU SZKOLNYM

ROZWÓJ MOTORYCZNY

Drugie apogeum motoryczne (doskonałość motoryczna) - przyrost siły fizycznej, wzrost szybkości i zwinności ruchów, najszybsze opanowywanie nowych schematów motorycznych.

Zwiększa się masa mózgu, postępuje mielinizacja, pogłębiają się różnice płciowe.

Wyraźny wpływ aktywności fizycznej na ogólną sprawność organizmu. Zaleca się regularne ćwiczenia fizyczne.

ROZWÓJ POZNAWCZY

Wrażenia i spostrzeżenia

Percepcja rozwija się. Występują wrażenia kinestetyczne (percepcja przestrzeni) - impulsy docierają z mięśni, ścięgien i stawów.

Dziecko rozwija swoją spostrzegawczość, umiejętność dokładnego obserwowania.

Uwaga

Dowolna - umiejętność koncentracji; zasoby i podzielność powiększają się.

Wyobraźnia

Dowolna, nie służy już do wypełniania luk w systemie nabywanej wiedzy. Okres realizmu. Dziecko poznaje świat.

Pamięć

Rozwija się pamięć logiczna; dziecko stosuje ją coraz częściej niż rozwinięty system pamięci mechanicznej. Zwiększa się szybkość, trwałość, pojemność i dokładność pamięci; najwolniej rozwija się pamięć słów.

Mowa

Rozwijają się mowa i pismo; zdania i wypowiedzi stają się coraz bardziej złożone. Uczęszczają do szkoły dziecko uczy się analizować język.

Myślenie

Stadium operacji konkretnych według Piageta: dziecko dokonywać odwracalnych (powrót do początku) umysłowych operacji na konkretnym materiale. Jest zdolne do refleksji nad własnym doświadczeniem.

Decentracja poznawcza - zdolność przyjmowania cudzej perspektywy.

Myślenie to samodzielna, wewnętrzna aktywność poznawcza; operuje pojęciami, słowami, według zasad logiki.

GOTOWOŚĆ SZKOLNA

Najpierw wszystkie dzieci chcą pójść do szkoły, potem jednomyślność znika, postawy ulegają polaryzacji.

ROZWÓJ EMOCJONALNY

Dziecko jest stabilne, zrównoważone emocjonalnie, sprawnie kontroluje własne doznania emocjonalne.

ROZWÓJ SPOŁECZNY

Wiek dwojga (właściwie trojga) autorytetów - rodziców i szkolnego wychowawcy. Początkowo, dziecko potrzebuje indywidualnego, intymnego kontaktu z wychowawcą. Później rośnie rola grupy rówieśniczej, dziecko ma przyjaciela (wybór osoby nie jest przypadkowy). Różnice między wzorami przyjaźni chłopięcej ("ramię w ramię") i dziewczęcej ("twarzą w twarz").

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

Rozwija się "ja idealne", "ja realne", samoocena, zainteresowania, podmiotowość dziecka.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
41 etapy rozwoju dziecka
Psychologia - Etapy rozwojowe, Notatki AWF, Psychologia
Etapy rozwoju mowy
Etapy rozwoju mowy, kształcenie specjalne, logopedia
Etapy rozwoju mowy
Etapy rozwoju mowy J Porayski P Nieznany
etapy rozwoju moralnego Lawrenca Kohlbergera
Wczesne etapy rozwoju zarodkowego, Anatomia, biologia medyczna
Etapy rozwoju i grupy wiekowe ZHP
rozwój mowy, Etapy rozwoju mowy dziecka, Etapy rozwoju mowy dziecka
ANTYK, Antyk i Biblia-Historia teatru antycznego(etapy rozwoju,twór
ETAPY ROZWOJU MOWY WG L, Logopedia z audiofonologią
rok IV se. zimowa, sciaga nowy, Teoria Browna wyodrębnił 4 etapy w rozwoju chrześcijańskim
11 etapy rozwojowe wiek szkolny
karta pracy etapy rozwoju osobniczego cwiczenia 2, Pedagogika, biomedyczne podstawy rozwoju
Etapy rozwoju systemu informatycznego zarządzania SIMiZ
11. etapy rozwojowe, wiek szkolny
Etapy rozwoju męża

więcej podobnych podstron