6. HYDROLOGIA

Odp. 1 OBIEG WODY W PRZYRODZIE

Def. Obieg wody- ciągłe przemieszczanie się wody między atmosferą, litosferą i hydrosferą pod wpływem energii słonecznej.

• Obieg wody stanowi zamknięty cykl hydrologiczny i obejmuje 2 fazy:

1. f. atmosferyczna

2. f. kontynentalna

1. Faza atmosferyczna składa się z następujących procesów:

E- parowanie - otwartych powierzchni wodnych( rzek, jezior, wszechoceanów) lub z gruntu oraz transpiracja.

T- transport w kierunku lądu ( unoszenie pary wodnej ku górze wskutek prądów wstępujących, dyfuzji i ruchów turbulęcyjnych, przenoszenie pary wodnej na różne odległości).

K- kondensacja pary wodnej-której wynikiem jest powstawanie chmur i mgieł.

P- opad- trwa aż do momentu spadnięcia deszczu na ląd.

1. Faza kontynentalna:

E- ponowne parowanie

Hp -może spłynąć po powierzchni do zbiorników wodnych, wsiąknąć w grunt

zasilając wody podziemne.

R- może się chwilowo zatrzymać i stwarzać kałuże ( retencja)

RETENCJA- chwilowe zatrzymanie wody na pow. Ziemi

W- wsiąkanie ( infiltracja) pionowe przemieszczanie wody w grunt na obszarze łatwo

przepuszczalnym.

FILTRACJA- poziome przemieszczanie wody w podłożu.

Hg- odpływ gruntowy- kończy się w oceanie.

Duży obieg wody możemy podzielić na :

- mały obieg wody- faza oceaniczna.

- mały obieg wody- faza kontynentalna.

Mały obieg wody – f. oceaniczna

Mały obieg wody – f. kontynentalna

16. Geografia społeczno- ekonomiczna Polski

Odp. 1 Powierzchnia i granice Polski.

• Rzeczpospolita Polska jest położona w środkowej Europie.

Graniczy od zachodu z Niemcami, od wschodu z Litwą, Białorusią i Ukrainą, od południa z Czechami i Słowacją a od północy z M. Bałtyckim i Rosją.

• Długość granic Polski 3582 km², w tym granica lądowa 3 054km².

• Jej powierzchnia zajmuje 322577 km²

- obszar lądowy + wody śródlądowe 311904 km²

- reszta obszary morskie

morskie wody wewnętrzne- 1991km²

morze terytorialne- 8682km²

Ogólna powierzchnia kraju przyjęta wg. podziału administracyjnego- 312685km²

• Granice Polski po 1945r.:

- granica wschodnia została ustalona w Jałcie na konferencji- podpisana przez władze polskie w Moskwie na podstawie porozumienia 16.VIII. 1945r. z Rosją, - zmodyfikowana w 1951r.

- południowa- jest niezmieniona od 1938r.

- zachodnia- ustalona na powojennej konferencji pokojowej w Poczdamie, podpisana 3.VIII. 1945r. – ratyfikowana przez Polskę i NRD w 1950r. ;RFN uznało granice w 1970r.

• Granice z poszczególnymi krajami:

- z Rosja- 210km

- Litwa- 103km

- Białoruś- 416km

- Ukraina- 529km

- Czechy- 790km

- Niemcy- 467km

• Szczegółowy przebieg granic Polski

Od zachodu-

granica przebiega wzdłuż Odry i N. Łużyckiej. Zaczyna się na północnym brzegu wysp Uznam, przecina Zalew Szczeciński i zatokę Warpno, biegnie korytem Odry, aż do ujścia N. Łużyckiej i biegnie dalej wzdłuż rzeki aż do granicy z Czechami.

Granica południowa-

Zaczyna się od N. Łużyckiej Przecina pasma Sudetów i Karpatów aż po szczyt Krzemieniec Bieszczadach,

Od wschodu:

-Z Ukrainą: początkowo biegnie przez głównym grzbietem Bieszczadów aż po szczyt Piniaszkowy nad nad Przełęczą Użycką po czym schodzi w doliną Sanu; po opuszczeniu Karpat przecina wschodnia granicę kotliny Sandomierskiej oraz pasmo Roztocz i dochodzi do Bugu. Dalej biegnie Bugiem.

- Z Białorusią-

Zaczyna się od okolic Sobiboru w pobliżu Janowa Podlaskiego, granica opuszcza Bug, dalej biegnie przez Podlasie, przecina Puszczę Białowieską, Kanał Augustowski.

- Z Litwa-

Rozpoczyna się na północ od Kanału Augustowskiego, biegnie łukiem od Bierżnik do Wiżajn.

Od północy

- Z Rosją- granica poprowadzona została prostolinijnie od Zalewu Wiślanego i Bałtyku.

7. Geomorfologia

Typy wybrzeży morskich

Biorąc zaś pod uwagę genezę i przebieg linii brzegowej wyróżnić można wiele typów wybrzeży morskich, m.in. fiordowe, szkierowe (szerowe), riasowe, dalmatyńskie, mierzejowo-zalewowe, lidowo-lagunowe.

Wybrzeże fiordowe powstało w wyniku zalania dolin polodowcowych na terenach górskich (np. w Norwegii, na Grenlandii, w Chile).
Wybrzeże szkierowe (szerowe) charakteryzuje się “tysiącem” małych wysepek; powstało w wyniku częściowego zalania terenów pagórkowatych rzeźby polodowcowej (np. w Finlandii, Szwecji).
Wybrzeże riasowe powstało w wyniku zatopienia wylotowych odcinków dolin rzecznych ułożonych prostopadle lub skośnie do linii brzegowej (np. we Francji, Hiszpanii, Chinach).
Wybrzeże dalmatyńskie powstało poprzez zalanie pasm górskich ciągnących się równolegle do brzegu morza; kulminacje grzbietów tworzą łańcuchy wysp (np. w Chorwacji).
Wybrzeże mierzejowo-zalewowe powstało poprzez odcięcie zatoki mierzeją utworzoną przez prąd przybrzeżny (np. na polskim wybrzeżu Bałtyku).
Wybrzeże lidowo-lagunowe powstało na skutek odcięcia płytkiej zatoki od otwartego morza piaszczystym wałem przybrzeżnym; dzieje się tak tylko na wybrzeżach podlegających pływom morskim (np. Laguna Wenecka, Zatoka Meksykańska).

To dla ambitnych:

Nazwa	Charakterystyka	Sposób i miejsce powstawania	Przykłady
Ukształtowane przez procesy falowe i pływowe (talasogeniczne typy wybrzeży)
Klifowe	wysokie wybrzeże opadające ku morzu stromą ścianą zwaną klifem; u podnóża klifu niekiedy występuje wąska plaża	fale uderzające z wielką siłą w wysoki brzeg podcinają go, powodując jego obrywanie się i cofanie; u podnóża klifu tworzy się lekko nachylona ku morzu platforma abrazyjna	wyspa Wolin, Jastrzębia Góra, Gdynia Orłowo, pd. Anglia (Dover), przylądek Północny, Portugalia
Mierzejowe	płaskie wybrzeże z zatokami zamykanymi przez piaszczyste, wąskie półwyspy (mierzeje, kosy); częste są przybrzeżne jeziora oraz zalewy połączone z morzem wąskim przesmykiem	w miejscach, gdzie długie wybrzeże nagle skręca w stronę zatoki, prądy przybrzeżne usypują wąskie półwyspy (zwane kosą lub mierzeją), które odci­nają od morza zalewy i jeziora przybrzeżne	Płw. Helski, Mierzeja Wiślana, wybrzeża oddzielające od morza jez. Łebsko, Gardno, Bukowo, Jamno
Lidowo- lagunowe	płaskie wybrzeża, w których płytkie zatoki (laguny) zamknięte są wynurzonymi wałami przybrzeżnymi (lido); niekiedy w czasie przypływu laguna wypełniona jest wodą, a podczas odpływu jej dno się odsłania (są to tzw. watty)	na obszarach o dużej różnicy między odpływem i przypływem — z akumulowanego materiału tworzą się w pewnej odległości od brzegu ławice przybrzeżne, płycizny i wyspy, które mogą się łączyć ze sobą	Zatoka Wenecka, zach. wybrzeże Włoch, zach. wybrzeże Morza Azowskiego, wsch. wybrzeże Florydy
Marszowe	wybrzeża płaskie z rozległą, torfiastobagienną równiną	uformowane przez akumulację materiału rzecznego w lagunach, a następnie zamulanie i zarastanie roślinnością bagienną	okolice Międzyzdrojów, Holandia, Niemcy (nad M. Północnym)
Ukształtowane głównie przez procesy rzeczne (fluwiogeniczne typy wybrzeży)
Deltowe	płaskie wybrzeże poprzecinane odnogami uchodzącej do morza rzeki, liczne łachy i płycizny, piaszczyste półwyspy wysunięte w stronę morza	tam, gdzie działalność budująca rzeki jest większa niż działalność niszcząca morza (dużo zawiesiny w wodzie rzeki, słabe pływy i prądy morskie): rzeki usypują równinę akumulacyjną i uchodzą do morza licznymi ramionami	delta Wisły, Nilu, Missisipi, Dunaju, Mekongu, Gangesu i Brahmaputry, Tygrysu, Indusu, Leny, Indygirki
Estuariowe	głęboko wcięte doliny uchodzących rzek, nie mające charakteru zatok (morskie przedłużenia dolin rzecznych)	tam, gdzie rzeka nie może usypać delty ani utworzyć rozlewiska, a występują silne pływy — fala przy­pływu wdziera się w wylot rzeki i poszerza go, a fala odpływu zabiera materiał pochodzący z niszczenia	ujście Sekwany, Tamizy, Loary, rzeki św. Wawrzyńca
Limanowe (jarowe)	wybrzeża z wąskimi, prostopadłymi do linii brzegowej zatokami (będącymi przedłużeniem jarów), często odciętymi od morza pasem lądu	powstaje najczęściej na obszarach o budowie płytowej; nawet jeśli ujście doliny rzecznej do morza jest zamknięte, to woda przesiąka pod przegrodą i uchodzi do morza	pn.-zach. wybrzeże Morza Czarnego (ujście Dniestru, Dniepru), wsch. wybrzeża Zatoki Gwinejskiej
Ukształtowane przez wcześniejszą działalność lodowców
Fiordowe	wysokie wybrzeże z głębokimi, długimi i wąskimi zatokami o stromych ścianach sięgających często setek metrów wysokości	przez zalanie morzem długich, głębokich (U-kształtnych) dolin lodowcowych w obszarach górskich	pn. wybrzeże Norwegii, Islandia, Chile, Alaska, zach. Kanada, Grenlandia, Antarktyda
Fierdowe (fjärdowe)	wybrzeże z zatokami o ścianach dość stromych, ale niezbyt wysokich (zazwyczaj 30–50 m)	przez zalanie morzem niezbyt głębokich dolin lodowcowych na obszarach wyżynnych	bałtyckie wybrzeże Szwecji, Chile
Szkie­rowe (skierowe)	wybrzeże z bardzo dużą ilością małych pagórkowatych wysepek, ledwo wynurzających się nad powierzchnię	wyspy-szkiery są wygładzonymi przez lodowiec i fale morskie pagórkami granitowymi (zalane morzem obszary z licznymi mutonami i drumlinami)	wybrzeże Finlandii i Szwecji u wylotu Zat. Botnickiej, Alaska
Lobowe	rozległa, jęzorowa zatoka o dość regularnej linii brzegowej	zalanie morzem rozległych zagłębień końcowych lodowca	Zatoka Gdańska
Ferdowe (föhrdowe)	liczne rozległe i głębokie rynny ciągnące się z lądu i wpadające do morza	zalanie morzem obszarów akumulacji polodowcowej, ponacinanych rynnami subglacjalnymi	wsch. wybrzeże Danii, okolice Nowego Jorku
Kształtowane przez organizmy żywe (organogeniczne typy wybrzeży)
Rafowe (koralowe)	wybrzeże oddzielone od pełnego morza barierą zbudowaną z rafy koralowej; między barierą i właściwym wybrzeżem często płytka laguna; stok rafy łagodny od strony laguny, stromy od strony morza	rafa koralowa (którą tworzą wapienne szkielety koralowców) może powstać (a następnie rozbudować w górę ku powierzchni wody) tylko w morzach ciepłych i w miejscach tak płytkich, że światło słoneczne dociera do dna	Wielka Rafa Koralowa (na pn.-wsch. od Australii), Oceania, wyspy Morza Karaibskiego, Malediwy, Morze Czerwone
Mangrowe (namorzynowe)	płaskie, porośnięte lasami i zaroślami rosnącymi przy brzegu morza, w wodzie	w klimacie gorącym, w strefie pływów o dużych amplitudach, ale przy niewielkiej energii fal; korzenie słonolubnych roślin tworzą plątaninę, w której gro­madzą się osady — brzeg narasta	Sumatra, Nowa Gwinea, Kuba, Kolumbia, Morze Południowochińskie, Zatoka Bengalska
Ukształtowane przez procesy tektoniczne i subarealne (tektogeniczne)
Riasowe	wysokie strome wybrzeże o urozmaiconej linii brzegowej, liczne głębokie, kręte zatoki, półwyspy, wysepki, w większości wydłużone prostopadle lub prawie prostopadle do lądu	zatopienie dolin wciętych w zrównane i odmłodzone masywy starych gór, biegnących prostopadle do brzegu; skaliste pół­wy­s­py odpowia­da­jące bardziej odpornym grzbie­tom gór, a w ich prze­dłużeniu występują wyspy	Bretania, pd.-zach. Irlandia, pn.-zach. Hiszpania, Islandia, Portugalia, Krym
Kalasowe (łukowe, kala, cala)	podłużne wybrzeże górskie, gdzie grzbiety wznoszą się wysoko ponad poziom morza, a linia brzegowa ma przebieg falisty	przez częściowe zalanie młodych gór o przebiegu łańcuchów równoległym do brzegu; bardzo płytkie zatoki powstają w słabo wyciętych dolinach poprzecznych	wybrzeże Alaski, Sachalin, Płw. Koreański, wybrzeże Morza Tyrreńskiego
Dalmatyńskie (kanałowe)	liczne wyspy i półwyspy wydłużone równolegle do lądu, długie zatoki i kanały; często wybrzeżu temu towarzyszą zjawiska krasowe	przez zalanie mocno rozczłonkowanych grzbietów górskich, tak że kulminacje grzbietów tworzą ciągi wysp	Dalmacja (wybrzeże Chorwacji), Kalifornia
Wulkaniczne	różnego rodzaju wybrzeża, często o bardzo urozmaiconej (poszarpanej, zębatej) linii brzegowej, liczne wyspy, koliste zatoki, wysokie stożki wulkanów	tam, gdzie wulkan wyrasta bezpośrednio z morza lub gdzie produkty jego erupcji (np. lawa) budują linię brzegową; koliste zatoki to często zalane wodą kaldery starych wulkanów	wyspy: Madera, Santoryn, Samoa Zach., Hawaje
Uskokowe	linia brzegowa prostolinijna lub złożona z odcinków łamanej, bardzo urwista	przez zalanie rowu tektonicznego lub obszaru pociętego uskokami, przez powstanie rowu na granicy morza i lądu	Morze Czerwone, Dekan, Zatoka Kalifornijska
Inne
Eoliczne	piaszczyste wybrzeże z wydmami i licznymi półkolistymi zatokami	nawiewanie piasku na wybrzeże morza, wypełnianie wodą morską zagłębień terenu powstałych przez wywianie piasku	Płw. Aralski
Antropogeniczne	niewysokie (do kilku m), zazwyczaj budowane z betonu, kamieni lub ziemi, o prostych kształtach geometrycznych	działalność człowieka: nabrzeża portowe, falochrony, sztuczne wyspy i półwyspy	Gdańsk, Gdynia, wybrzeże Holandii, Zat. Tokijska

Rzeźba młodoglacjalna – jej cechy, formy, i osady.

Plejstoceńskie zlodowacenia w ogromnym stopniu wpłynęły na krajobraz północnej i środkowej Polski obszary te podlegały bezpośredniemu oddziaływaniu lodu i wód płynących pod lodem oraz od czoła lądolodu. Na obszarze najmłodszego zlodowacenia bałtyckiego zachowała się rzeźba młodoglacjalna.

Charakterystycznymi formami terenu tej rzeźby są:

-wały moreny czołowej- powstały w miejscu dłuższego postoju czoła lądolodu przez wytapianie się materiału skalnego z lodu.( poj. Mazurskie, Dylewska i Szewska Góra)

- powierzchnie moreny denne – równinne, faliste, lub pagórkowate powierzchnie pokryte materiałem morenowym pozostawionym przez wycofanie się lądolodu. W zagłębieniach moreny dennej gromadzona woda tworzy jeziora( Śniardwy, Mamry, Niegocin). W Polsce powierzchnie morenowe znajdują się na północ od wałów moreny czołowej.

- drumliny – niewysokie pagórki o owalnym zarysie, kształtowane z materiału morenowego przez przesuwający się po nim lądolód ( okol. Gniewu)

- sandr- piaszczysto –żwirowe równiny tworzące się na przedpolu lądolodu. Materiał osadzony przez wody roztopowe płynące od lądolodu.( Równiny Kurpiowska i Tucholska)

- rynny polodowcowe- podłużne zagłębienia powstałe wskutek niszczącej działalności wody płynącej pod dnem lądolodu.(po stopnieniu lodu tworzą się j.rynnowe- Gopło, Drawsko)

- ozy-formy terenu w kształcie dł. krętych wałów, powstałe wskutek osadzania materiału rzecznolodowcowego w szczelinach lądolodu ( okol. Poznania, Mrągowa)

- kemy- formy akumulacji rzecznolodowcowej o różnych kształtach ( pagóry, wały, grzędy)

- pradoliny- ogromne, szerokie dolny powstałe na przedpolu lądolodu, wyżłobione przez wody roztopowe płynące równolegle do lądolodu (pradolina toruńsko-eberswaldzka, warszawsko- berlińska, Narwi i Biebrzy).