Romantyzm do 1831.
Romantyzm w lit. polskiej to przełom romantyczny. W 1822-30 kształtuje się nowa literatura i świadomość artystyczna. W roku 1822 wydano tomik Poezji Mickiewicza - zapowiedź polskiego romantyzmu. Walka romantyków z klasykam i( manifesty i wystąpienia programowe np. ballada „ Romantyczność” i artykuły Maurycego Mochnackiego miały charakter programowy.. Znamionami romantyzmu są : ludowość, regionalizm, młodzieńczość. Mniej zrozumienia znajdzie uniwersalizm filozoficzny i komplikacje estetyczne patriotyzmu zawarte w „ Konradzie Wallenrodzie”
„ Maria” Malczewskiego ( 1825) utwór wybitny, ale dzisiaj prawie niezauważalny. Lit. tej fazy wykształciła : powieść poetycką, balladę, poemat romantyczny.
Walka klasyków z romantykami lata 30 XIX w, a kres położyło powstanie listopadowe,. Sygnałem była polemiczna rozprawa przeciw romantykom „ O pismach klasycznych i romantycznych” Jana Śniadeckieg., gdzie stroną byli romantycy . Wydano poezję „ O krytykach i recenzjach warszawskich” . Po stronie romantyków był Mickiewicz. Klasycy zlekceważyli romantyków. „ Uwagi nad teraźniejszym stanem i duchem i dążnością poezji polskiej” ( 1825) F. S. Dmowskiego dotyczące 2 pierwszych tomów Mickiewicza, omówienie „ Sonetów ballad i romansów”- Dmowskiego . Reprezentanci klasycyzmu wypowiadali się w listach prywatnych np. relacje Kaźmin -Morelowski.
Ośmieszające bajki: „ Cielęta” ( 1827) Dmochowskiego, „Kogutek i gąsięta” Morawskiego, anonimowa ballada „ Romantyczność”, „ Flora romantyczna”( 1830 ). Nieudane ballady Witwickiego i sonety J. Nepomucena Kaźmińskiego parodiowały romantyzm podobnie jak „ Zamek Kaniowski ” Goszczyńskiego. W kanonie klasyków znalazły się przepisy poetyk od Arystotelesa do Boile”a, wzory mistrzów, jasność. Na credo romantyczne składały się : natchnienie, swoboda twórcza, wyobraźnia, oryginalność, spontaniczność. Spór zasygnalizowano rozprawą Brodzińskiego „ O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej”( 1818) zapoczątkowany wystąpieniem Śniadeckiego i polemiką Mickiewicza w „ Romantyczności ” i Mochnackiego ” Niektóre uwagi nad poezją romantyczną” z powodu rozprawy Śniadeckiego „ O pismach klasycznych i romantycznych” ( 1825). Artykuł Mochnackiego „O krytyce i sielstwie” uderza w przekonania Brodzińskiego i wyraża wizję sztuki narodu i kraju, w którym szaleją wichry, huragany i burze. Po wybuchu powstania podkreśla motywację swojego buntu np. w „ Kurierze polskim”.
Powieść poetycka – jej twórcą jest Scott i Bayron, którzy tworzyli epickie poematy wierszowane odmienne od gatunków epickich, określane przez Bayrona jako powieści np. „ Narzeczona z Abydos. Powieść turecka”. „ Korsarz. Powieść”, Laura . Powieść. W Polsce pojawiła się w XIX w , gdy zaczęto odczuwać potrzebę odróżnienia epiki wierszowanej od powieści prozy narracyjnej. Powieśći: „ Grażyna. Powieść litewska.” ( 1823), Maria. Powieść ukrainśka .( 1825), Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich” ( 1828), „ Zamek Kaniowski”( 1828), „ Kirgiz” G. Zielińskiego ( 1842), Beiram. Powieść turecka. „ Derar. Powieść wschodnia. Powieść poetycka przynależy do epiki romantycznej. Utwory pisane są 11 i 13 zgłoskowcem. Tytuły powieści odsłaniają założenia gatunku. Powieść jest oparta na źródłach regionalnych. Narracja kunsztowna, ograniczona ki retoryczność. Pejzaż powieści nie jest zobiektywizowany, ale staje się pejzażem mentalnym. W „ Bayronie’’( 1830) J. Korsaka zagadkowość akcji łączy się z nieumiejętnością zbudowania fabuły. Bohaterowie to ludzie z krwi i kości, którzy podlegają działaniu sił nadprzyrodzonych.
Ballada łączy cechy liryki i epiki. Utwory : „ Ucieczka”( 1832), „ Rusałka” Słowacki, wkomponowana w tekst poetycki „ Żmija”( 1832) , „Dziwy”( 1843) Romana Zmorskiego. Cechy ballady przejęte z Mickiewicza : epickość narracji, prostota, zwięzłość, fantastyka, rozbudowana narracja , wyrazista fabuła. W „ Switezi” ( 1819) J. Czechota- pojawia się zatopione miasto, w „ Malinach”( 1829) Chodźki - zabójstwo siostry przez siostrę rywalkę, w „ Srogim opiekunie” ( 1824) Witwickiego – zabójstwo dzieci powierzone pieczy, w „ Brance Litwina” ( 1828) A. E. Odyńca - śmierć młodej Laszki w płomieniach.
Liryka – w czasach przedpowstaniowych nie posiada gatunku ( J. Przerwa - Tetmajer, B. J. Zalewski, A.E. Odyniec, M Gosłowski. Liryki Goszczyńskiego nazywane są humańskimi .np. „Modlitwa wolnego”, „ Uczta zemsty” „ Larwa niewoli”, „ Korab wolności”
Poezja powstania: „ Oda do wolności ” . Wg Gosłowskiego : „ Ręka , co nie zna lutni, lance zna”
Poetą , który nadał wartość artystyczną jest S. Goszczyński.
Wiersze powstańcze:
„Miecz i lutnia” F. Kowalskiego, „ Pobudka” ( 1831), „ Poezja ułana polskiego( 1833) Gosłowski, „ Sonety wojenne” ( 1833) S. Garczyński, wiersze z tomu” „ Pieśni pielgrzyma polskiego ”( 1830) K. Gaszczyński, „ Z pieśniami Janusza” ( 1835).
Dziarska piosenka żołnierska z motywem ułanato : „ Mazur polaski” i „Majdanek” Gosłowskiego, „ Krakusy” W. Pola.
Liryka patetyczna moralnie: cykl „ Wpomnienia z czasów wojny narodowej polskiej”, „ Modlitwa obozowa” i Mogiły Pragi” Garczyńskiego, „ Pierwsza rocznica 29 listopada” W. Pola.
Bliżej końca powstania: „ Do ludów” Garczyński, „ Do Europy” Gosłowski, „ Rok Brodziński.
Utwory przyswojone: „ Warszawianka” Cassimira Delavigne’a tłum Brunona Kicińskiego i Karola Sieńkiewicza. Utwory oryginalne” „ Stary ułan pod Brodnicą, „ Śpiew z mogiły” Brodzińskiego.
Krytyka literacka związana jest z rozwojem prasy i literatury np.” O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej”( 1818) Brodzińskiego„ O krytyce” , „ O egzystencji i entuzjazmie” z tomu „ Pieśni rozmaite” Brodzińskiego. Krytykiem przedpowstaniowym jest Maurycy Mochnacki w „ O duchu i źródłach poezji w Polszcze” i ” Myśli o literaturze polskiej” ( 1828) Michała Grabowskiego. Mochnacki współredagował „ Dziennik warszawski” ( 1825), „ Gazetę polską” ( 1827-29) , „ Kurier polski” ( 1829-30).
3. Ballada – geneza i cechy gatunku na wybranych przykładach [I].
Krótko można zdefiniować balladę jako “krótki wierszowany utwór epicki na teamt niezwykłego zdarzenia, o zabarwieniu lirycznym i o tendencji do dramatycznego, dialogowego ujęcia”. Ballada w Polsce zrodziła się na progu romantyzmu: tom Mickiewicza z 1922 Ballady i romanse jest zwyczajowo uznawany za początek tego nurtu literackiego. Zrodziła się ona inspirowana dwiema tradycjami: pieśnią ludową oraz dziedzictwem dumy sentymentalnej, w szczególności na kanwie epickiej budowanej dumy grozy. Na powstanie ballady polskiej wpływ miały również ballady niemieckiego poety Schillera. Rozkwit ballady jako gatunku programowo romantycznego stał się konsekwencją nowych prądów umysłowych i literackich. Prowadziły one przede wszystkim ku odmiennej postawie wobec świata i ku innym sposobom ujmowania go w kategorie konstrukcji artystycznych. Romantyzm, zwłaszcza w swoim początkowym okresie, manifestacyjnie sprzeciwiał się uładzonym kształtom literackim i wizjom świata oświeceniowego. Z tego sprzeciwu wynikały główne tendencje cech ballady romantycznej:
Ludowość, jako stylizacja poetycka, sposób odświeżania kręgu elementów fabularnych, typ postrzegania i odczuwania świata, jako intuicyjnie poprawny sposób myślenia i prosta naturalność reakcji uczuciowych. Ludowość występowała także jako społeczne powołanie twórczości stwarzającej dzieła dla wszystkich, odrzucenie elitarnych ambicji klasycyzmu, świadome obniżenie pozycji literackiej i sposobu poetyckiego opracowania fabuły, kompozycji i wysłowienia ballady do rzędu poezji popularnej, “gminnej”, zbliżonej do piosenek powszechnego użytku.
Upodobanie do niezwykłości motywów i tajemniczości wątków balladowych, dążenie do uchwycenia całej “dziwności romantycznej” świata w opowieściach o duchach, czarownicach i upiorach, o rusałkach, czarnoksiężnikach i diabłach, o zapadających się miastach, o zaczarowanych zamkach, o śpiewających jeziorach,o śpiących rycerzach i zaklętych królewnach. Była to wszakże najprostsza droga ku światom fantastyki, baśni i cudowności romantycznej. One dawały zaspokojenie tęsknotom romantyków do nieskończoności i sugestię przedłużenia otaczającej ich rzeczywistości ku światom prawd niewidzialnych.
Strukturalne tendencje ballady wiodły ku epice nasyconej lirycznym “zrozumieniem” świata i tragicznych perspektyw człowieka wplątanego w sidła potęg, z których ucisku próbował się wyzwolić; wiodły ku dramatycznemu przedstawieniu tych prawd w ich działaniu, w akcji, która nieuchronnie, w stałym napięciu przeciwstawień, wiedzie bohaterów ku katastrofie.
Koloryt lokalny, wyraziście “swojski”, sprowadzony do horyzontów powiatowych, potocznych i uzwyczajnionych. Postaci występują w świecie codziennym, znanym im od dawna i oswojonym, w którym – zdawałoby się – nie ma miejsca na niespodzianki. Tym bardziej, że jest to świat geograficznie i topograficznie określony, realistycznie osadzony na mapie regionu. I właśnie w tym świecie spotykają ich niespodzianki, znany i ustabilizowany świat okazuje się niepewny, zagraża tragicznymi zaskoczeniami, mimo wieloletniego oswojenia – nie do końca poznany w najważniejszych swych złożach. Świat potoczny staje się światem sensacyjnym, świat bezpieczny – światem groźnym, świat realistyczny okazuje się nagle polem do ingerencji sił irracjonalnych.
Narrator – pozornie naiwny, nie zorientowany początkowo w sensach obserwowanych wydarzeń, często manifestujący swoją niewiedzę formuła pytań, enigmatycznością określania zjawisk (ktoś, coś) lub przyznaniem się do niewiedzy; wzmaga to atmosferę tajemniczości i zagadkowości. Narrator to przy tym z zasady ustylizowany na obserwatora realistycznego, mającego ograniczony przestrzennie i czasowo zasięg obserwacji: nie zna wydarzeń poprzedzających zdarzenia obserwowane, stąd nie od razu jest ono w pełni zrozumiałe. Obserwuje również tylko określony wycinek przestrzeni. Narrator przez to przyjmuje rolę detektywa, usiłującego na podstawie obserwowanych zjawisk wnioskować o ich sensie i interpretować je. Struktura narracji dodatkowo wspomaga synkretyzm rodzajowy ballady. Narrator relacjonuje obserwowane wydarzenia – i to daje kanwę epicką narracji. Żywo jednak na nie reagują i manifestując te reakcje – dopuszcza do głosu czynnik liryczny. Nie do końca orientując się w sensie wydarzeń – udziela chętnie głosu bohaterom, co z kolei prowadzi do rozrostu konstrukcji dialogowych, dramatyzujących strukturę narracji.
Wszystkie te elementy znakomicie wykorzystał Mickiewicz w Balladach i romansach, czyniąc z nich rzeczywisty manifest romantyzmu w poezji polskiej. Ballada wczesnej fazy romantyzmu pozostawała pod przemożnym wpływem Mickiewicza. Stąd trzy jej podstawowe cechy przejęte ze wzoru Mickiewiczowskiego: epickość narracji, prostota, zwykłość (czasem odwołująca się do regionalizmu i ludowości), fantastyka, czyli świat dziwów, duchów i zjawisk racjonalnie niepojętych. Wszystkie ballady tego okresu operują rozbudowana narracją o wyrazistej fabule i układzie zdarzeń osnutych wokół jakiegoś nadzwyczajnego wypadku. W Świtezi Jana Czeczota będzie to zatopienie miasta, w Malinach Aleksandra Chodźki – zabójstwo siostry przez siostrę-rywalkę, w Srogim opiekunie Stefana Witwickiego – zabójstwo dzieci powierzonych pieczy negatywnego bohatera utworu, w Brance Litwina Antoniego Edwarda Odyńca – śmierć młodej Laszki w płomieniach. Utwory te powstały na fali balladomanii i niestety nie dosięgały kunsztem artystycznym do ballad Mickiewicza. Ich skazą była moralistyka i tendencja wychowawcza.
W późniejszym, polistopadowym (od 1830) okresie ballada traci rolę gatunku programowego. Powstają wtedy takie utwory jak Ucieczka Mickiewicza, Rusałka Słowackiego, wkomponowana w tekst powieści poetyckiej Żmija, czy Dziwy Romana Zmorskiego.
3. Ballada – geneza i cechy gatunku na wybranych przykładach [II].
gatunek obejmujący pieśni o budowie stroficznej i o charakterze epicko-lirycznym, nasycone elementami dramatycznymi, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych; wykazuje tendencje do dramatycznego, dialogowego ujęcia tematyki;
nazwa wywodzi się z południowowłoskiego ballare (tańczyć) i pierwotnie oznaczała prowansalską ludową pieśń taneczną, wykonywaną zazwyczaj chóralnie; potem ballada uległa rygorom kultury wysokiej i stała się gatunkiem poezji lirycznej, realizującym zrygoryzowany schemat stroficzny o stałym układzie rymów;
podstawę ballady stanowi kanwa epicka; cechy epickie ballad to: szkicowa, zagadkowa fabuła (postacie, akcja i tło) i narracja, natomiast liryczne są subiektywizm przekazu i nastrojowość (opis natury jest zwykle źródłem nastroju grozy);
fabuła ballady charakteryzuje się szkicowością, zawiera zwykle momenty tajemnicze i zagadkowe, jej dominantę stanowi jedno wyraziście zarysowane zdarzenie; krótkość utworu sprawia, że związana z takim charakterem fabuły sensacyjność ulega wyjaskrawieniu;
akcja jest zwykle ograniczona do analitycznie potraktowanego zdarzenia kulminacyjnego, z wyeliminowaniem lub bardzo skrótowym potraktowaniem wydarzeń wcześniejszych;
przedstawione postacie są silnie stypizowane, a ich charakterystyka zmierza do uwydatnienia jakiejś cechy podstawowej; sprzyja to szybkiemu rozwojowi i rozstrzygnięciu konfliktu;
narracja ballady jest w wysokim stopniu zsubiektywizowana, w jej obrębie pojawiają się często partie dialogowe; konstrukcja narratora sprzyja uwydatnieniu sensacyjności; narrator jest pozornie naiwny, czego często dowodzi formułą pytań, enigmatycznością określenia zjawisk lub jawnym przyznaniem się do niewiedzy; narrator jest jednocześnie obserwatorem;
dla stylu balladowej opowieści znamienna jest obecność konwencjonalnych w tym gatunku ujęć i środków, takich jak paralelizm składniowy, stałe epitety, porównania, powtórzenia i refreny;
zwykło się rozróżniać balladę ludową i balladę artystyczną, chociaż przejścia między obydwiema odmianami są płynne: ballada artystyczna stanowi zwykle imitację wzorów ballady ludowej, z drugiej strony liczne utwory spopularyzowane w poezji ludowej mają swe źródło w uprzednich dokonaniach literatury artystycznej.
Dzieje ballady w Polsce:
zrodziła się na progu romantyzmu – tom Mickiewicza Ballady i romanse (1822) – inspirowana dwiema tradycjami: pieśnią ludową oraz dziedzictwem dumy sentymentalnej;
cechy tego gatunku sprawiały, że był on niezwykle popularny, ponieważ doskonale wpisywał się w manifestację przeciwko uładzonym kształtom literackim i wizjom świata oświeceniowego;
tradycja ludowa dodawała kolorytu lokalnego;
Ballady i romanse uznaje się za manifest polskiego romantyzmu – koloryt historyczny (Świteź, Lilie) oraz lokalny stanowią tu podstawowe złoża nowości w stosunku do poezji oświeceniowej; postaci występują w świecie codziennym, znanym im od dawna, geograficznie i topograficznie określonym; właśnie w tym świecie bohaterów spotykają niespodzianki;
Mickiewicz miał wielu naśladowców, którzy nie zdołali mu dorównać; mówi się nawet o zjawisku „balladomanii” w przedlistopadowym romantyzmie polskim;
sami romantycy (Słowacki, Ujejski) polemicznie parodiowali ballady w imię walki z groźbą jej konwencjonalizacji;
ta odmiana ballady szybko budzi epigonizm;
ballada staje się terenem manifestacji i uświadomienia kolejnej cząstki programu romantyzmu: zróżnicowania i odmienności kultur narodowych oraz regionalnych;
po powstaniu listopadowym ballada wchodzi na tereny poezji realistycznej, kształtuje się ballada patriotyczna w dwu odmianach:
zwrot ku tradycjom dawnego, przedromantycznego „śpiewu historycznego”, odległego od wątków romantycznych, poświęconego opowieści o bohaterstwie, wierności ojczyźnie i walce;
stylizowanie na prostą piosenkę lub opowieść żołnierską, bardziej prywatna i przesycona mniej patetycznym ,a bardziej intymnym odczuciem świata;
także w tym czasie rodzi się ballada społeczna, osnuwana wokół wątków społecznej krzywdy;
rozrasta się także ballada gawędowa;
im bliżej końca romantyzmu, tym bardziej ballada zaczyna tracić swoją dominującą pozycję wśród gatunków literackich tego prądu.
Na cykl Ballady i romanse składają się następujące utwory:
Pierwiosnek;
Romantyczność – ballada bezpośrednio polemizująca z oświeceniem, upominająca się o uznanie świata niedostępnego zmysłom i pozaracjonalnych dróg jego poznania („czucia” i „wiary”);
Świteź – ballada w balladzie; rycerska dawność;
Świtezianka;
Rybka;
Powrót taty;
Kurhanek Maryli;
Do przyjaciół;
To lubię;
Rękawiczka;
Pani Twardowska;
Tukaj albo próby przyjaźni;
Lilije;
Dudarz.
Wśród romantycznych założeń, które spełnia Mickiewiczowski cykl należy wymienić:
ludowy kodeks moralny, sposób pojmowania winy i kary;
atmosfera grozy i tajemniczości, elementy fantastyczne;
fabuła zaczerpnięta z ludowych wierzeń i opowieści;
ludowe pochodzenie ballady;
obecność fantastycznych, tajemniczych postaci – rusałki, diabły, duchy, widma;
nadprzyrodzone, trudne do wyjaśnienia, tajemnicze zdarzenia (na przykład powstanie jeziora Świteź);
istnienie jednego, zaakcentowanego wydarzenia; gwałtowne, sprawiedliwe rozwiązanie w finale;
współistnienie realizmu z fantastyką.