Metodologia badań językoznawczych – ćwiczenia
Ćwiczenia 1.
| Paradygmaty w językoznawstwie | Kierunki | |
|---|---|---|
| Naukowe wyjaśnienie | Indukcjonizm | Językoznawstwo histryczno-porównawcze, tzw. młodogramatycy, szkoła w Lipsku; nawiązuje do indukcji – typu wnioskowania |
| Weryfikacjonizm | Carnap – strukturalizm F. de Saussure 1916r. | |
| Falsyfikacjonizm | K. Popper – generatywizm | |
| Rozumienie, interpretacja | Postmodernizm | P. Feyerabend – kognitywizm, Derrida, znoszenie wszelkich wyraźnych granic, koncepcja anarchistyczna, „wszystko wolno”, dowolność, wyzwolenie nauki, odchodzenie od metod; liczy się gust ogółu naukowości |
Wnioskowanie = wyprowadzenie pewnych sądów z innych:
Indukcja od szczegółu do ogółu najpierw badacz przeprowadza szczegółowe badania, co kończy sformułowaniem sądu szczegółowego i doprowadza do uogólnienia; przechodzenie od sądów jednostkowych (szczegółowych) do sądów ogólnych; Przykład: obserwacja grupy kotów, czym charakteryzują się, sformułowanie sądu szczegółowego = ten kot miauczy i tak po kolei z każdym, choć zmieniają się okoliczności (wygląd kota) powstaje sąd ogólny = wszystkie koty miauczą
Dedukcja od ogółu do szczegółu; wychodzimy od sądów ogólnych a przechodzimy do szczegółowych; sąd pierwotny ma charakter twierdzenia – hipoteza, gdyż trzeba sprawdzić czy jest to prawda czy fałsz; szukanie argumentów potwierdzających; tworzy pewien system; próba ustalenia wartości logicznej;
Wszystkie koty miałczą – pewnik: pojęcie czym jest kot i pojęcie miauczenia
AKSJOMAT – sąd, którego nie sprawdzamy; pewnik; od niego wychodzimy.
Dedukcja w czystej postaci występuje tylko w matematyce i logice
Indukcja to wnioskowanie uprawdopodobniające, nie niezawodne (czyli zawodne), bo liczba sądów jednostkowych jest ograniczona.
Sprawdzanie w dedukcji:
Gromadzenie jak największej liczby faktów potwierdzających hipotezę WERYFIKACJA = sprawdzenie pozytywne
Szukanie faktów (argumentów) niezgodnych z hipotezą, obalających ją FALSYFIKACJA = sposób bardziej niezawodny
MŁODOGRAMATYCY – H. Paul, Leskien, Brugmann; od II poł. XIX w. do I poł. XX w.
- diachronia, porównanie języków
STRUKTURALIZM - Lata 20.-30. XX wieku
1916 r. – Ferdinand de Saussure rewolucja, skupienie się na systemie w określonym czasie
- polscy strukturaliści: Jan Baudonin de Courfenay i Mikołaj Kruszewski
Szkoła praska Jakobson
Dystrybucjonizm amerykański Bloomfield
Glossematyka L. Hjelmslew (Jemslew)
GENERATYWIZM – 1956r. do 70. Lat XX w.
- twórca Noam Chomsky
- przedstawiciel: Ireneusz Bobrowski
KOGNITYWIZM – w USA lata 80. XX w.; w Polsce dopiero w latach 90.
- autorzy wykładni tego kierunku:
Lakoff (Lejkof)
Langacker
Fillmore
Szkoła lubelska (UMCS) – Bartmiński, Ryszard Tokarski
Ćwiczenia 2.
STRUKTURALIZM:
Ferdinand de Saussure (1857-1913)
- Szwajcar
- 1916 wydanie „Kursu językoznawstwa ogólnego”
- precyzuje czym jest język, definiuje jego charakterystykę
- fundamentalne teorie i rozróżnienia
- definicja języka LANGUE – PAROLE i SYNCHRONIA – DIACHRONIA
- relacje syntagmatyczne i paradygmatyczne
- zróżnicowanie na językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne
- nie można utożsamiać języka ze stroną dźwiękową
Pewien ze sposobów opisu języka:
| Materiał – przejawy mówione i pisane teksty (wszelkie przejawy ludzkiej mowy) | Przedmiot – kod / system, abstrakcyjne; pewnego rodzaju uporządkowanie, zestawienie zasad, reguł użycia |
|---|---|
| PAROLE – konkretna realizacja; akt jednostkowy, ma charakter indywidualny; akt woli i świadomości (inteligencji) człowieka, który dany tekst tworzy; różnorodny charakter tekstu | LANGUE – charakter abstrakcyjny, umowny, konwencjonalny, społeczny; jest trwałe i niezniszczalne – element tradycji; zasadniczo niezmienny, zmianom podlegają elementy (w czasie) |
Wniosek: nie ma tekstu bez systemu
LANGUAGUE [longaż] – obejmuje parole i langue; dar mówienia, to odróżnia człowieka od innych istot
Język to system znaków oparty na pewnej konwencji (umowie) – językoznawstwo jako część semiologii
Językoznawstwo wewnętrzne:
- bada system językowy, wewnętrzny porządek języka, nie wychodzi się poza system języka (porównanie do szachów)
Językoznawstwo zewnętrzne:
- język w powiązaniu z rzeczywistością pozajęzykową, to co języka dotyczy
- kultura języka, językoznawstwo stosowane
| SYNCHRONIA | DIACHRONIA |
|---|---|
- chwila obecna, dana chwila - wcześniejszy stan języka w danym wycinku czasu - oś równoczesności |
- zmiany, ewolucja języka - badanie języka na osi następstw, czasu - odtwarzanie |
Ćwiczenia 3.
GENERATYWIZM:
- twórca: A. N. Chomsky ( ur. 1928), amerykański językoznawca
- gramatyka transformacyjno-generatywna:
Dwie wersje:
1957r. spotkała się z krytyką
1965r.
- badania w zakresie składni zdania
- ważny jest aspekt twórczy ze skończonej, choć dużej liczby elementów słownika tworzymy niekoniecznie wiele zdań powstałych na określonych zasadach, regułach tworzenia zdań
- celem językoznawcy jest podanie reguł tworzenia zdań; opis zdania, który będzie można zastosować do tej nieskończonej liczby zdań
- generować tworzyć, porządkować
| Kompetencja – charakter abstrakcyjny | Wykonanie – produkt, realizacja kompetencji, używanie języka w określonej sytuacji |
|---|---|
Wiedza wyraźna zdolność posługiwania się językiem nadawco-odbiorcy idealnego; bez uświadomienia sobie tej wiedzy; wiedza wrodzona Idealność rozumiana jako normalność, przeciętny użytkownik języka produkujący poprawnie zdania |
Językoznawca bada kompetencje za pośrednictwem (pod postacią) wykonania – zadaniem jest sformułowanie reguł, którymi ludzie posługują się mówiąc, tworząc zdania |
Wiedza wrodzona – TEZA NATYWISTYCZNA (Chomsky), człowiek rodzi się z pewną zdolnością mówienia, które w drodze doświadczenia zbiera i utrwala
ASPEKT TWÓRCZY – system językowy ma charakter dwuklasowy:
Słownik – elementy leksyki, wyrażenia (jednostki językowe), budulec wypowiedzi, skończona liczba
Gramatyka – określa zasady łączenia elementów słownika; liczba reguł jest skończona, ale gwarantuje nieskończoną liczbę zdań
Aspekt twórczy = użytkownik języka potrafi wyprodukować nieskończoną liczbę zdań w danym języku i każde zdanie zrozumieć
Porównanie idei gramatyki generatywnej ze strukturalnymi gramatykami:
| STRUKTURALIŚCI | GENERATYWIZM |
|---|---|
- opisy porządkowe, klasyfikujące, właściwy przedmiot to korpus - nie formułowanie reguł; jedynie opisywanie i taksonomia brak reguł, nieodkrywanie prawidłowości - szkodliwość korpusu zawężanie kontekstu, potrzeba zwrócenia uwagi na wieloznaczność; nie zawiera wszystkich zdań, to przypadkowy fragment języka - strukturaliści utożsamiali wykonanie (korpus) z kompetencją zapominając, że korpus to nie jest cały obraz języka |
- proponuje reguły przepis na język, instrukcja - opracowanie modelu, który będzie zawierał układ reguł generujących nieskończony zbiór zdań niepozostawiający żadnych wątpliwości - operowanie na pewnych symbolach - Chomsky uczy, że w badaniach języka badacz powinien posługiwać się intuicją, którą będzie potwierdzać w toku danych badań |
Ćwiczenia 4.
JĘZYKOZNAWSTWO KOGNITYWNE:
- narodziło się z krytyki generatywizmu
- kognitywizm nie jest tak uniwersalny jak miał być w swoim zamyśle (trudność przenoszenia się na inne języki)
- brak tzw. „czynnika ludzkiego” elementów ludzkiego poznania, jak określone struktury zdaniowe są percypowane przez ludzi; pomijanie czynników pozajęzykowych i odwoływanie się od rzeczywistości językowej
- nierespektowanie metafory sprowadzenie wszystkiego do reguł (redukcjoniści), nie uwzględnianie indywidualizmu, metafory; opisywanie tylko tego, co da się uogólnić
- pewna przewidywalność w opisie języka to fikcja, nie da się go ściśle przewidzieć i opisać
PROGRAM KOGNITYWISTÓW:
Język to bezpośrednie odbicie procesów poznawczych (kognitywny = poznawczy) – czynniki psychologiczne, kulturowe i społeczne
W opisie języka nie należy pomijać tego, jak określony użytkownik języka postrzega świat
Wnikanie w naturę ludzkiego poznania
Język wymyka się uogólnieniom, nie da się go sprowadzić do rygorystycznie podanych zasad; opis musi odzwierciedlać ten zróżnicowany, nieuładzony język (trzeba badać język interdyscyplinarnie)
Rola metafory
Badają nie system, ale użycie języka
Powiązanie cech gramatycznych, znaczenia i użycia
Gramatyka = zbiór pewnych konwencji, ogólnie przyjętych zwyczajów odpowiadających widzeniu świata; mniej ścisły charakter niż reguła
Znaczenie – ma charakter subiektywny, znaczenie jest odbiciem postrzegania świata, trzeba je opisywać w kontekście użycie danego słowa
JOS – językowy obraz świata; sposób ujmowania świata wyrażony w języku, w różnych jego cechach:
Fleksyjnych, derywacyjnych, we frazeologizmach czy metaforach
TEORIA PROTOTYPÓW I ZBIORÓW ROZMYTYCH
Prototyp pojęcie Eleonore Rosch
Teorie klasyczne: ostre granice zbiorów; jeżeli należy się do zbioru A to nie należy się do zbioru B; zależność między językiem a światem
Teorie prototypowe: język – umysł – świat; w języku zapisane jest odbicie świata w umyśle człowieka, indywidualne i subiektywne postrzeganie świata przez człowieka
Granice zbiorów są rozmyte. W zbiorach znajdują się w centrum danej kategorii wzory prototypowe, a na obrzeżach (peryferiach) nietypowe, dyskusyjne, gorsze znajdują się na peryferiach obu kategorii, ponieważ granice są rozmyte