G

Gaal (hebr. brzydzić się). Pojawia się wraz z rodziną w Sychem w Sdz 9,26 jako syn Obeda w momencie, gdy mieszkańcy Sychem zjednoczyli się, aby pozbawić władzy ►Abimeleka [2]. Gaal staje po stronie Sychemitów, budzi w nich duch oporu i wzywa do walki z Abimelekiem. Faktycznie doszło do walki przed bramą miejską Sychem, którą Gaal jednak przegrał. Musiał uciekać i ostatecznie ponownie opuścić Sychem (por. Sdz 9,26-41). fg [ts]

Gaasz (hebr. on chwieje się). Wzniesienie położone w Górach Efraima ok. 9 km na płd. wsch. od Timnat-Serach, miejsca pochówku Jozuego (Joz 24,30). ►Potoki Gaasz. fg [ts]

Gabael (hebr. El/Bóg jest wielki). Prawd, właściciel banku w Radze w Medii i znajomy żyjącego na wygnaniu w Ni niwie Tobiasza (Tobit); Tobiasz (Tobit) podczas swojej podróży przez Medię zdeponował u Gabaela znaczną sumę pieniędzy - dziesięć talentów srebra

(Tb 1,14). Z powodu politycznych zawirowań nie mógł ich jednak odebrać. Gdy zubożał, wysłał swego syna Tobiasza do Ragi, aby odebrał pieniądze (Tb 4,1n.20n). W ten sposób Tobiasz udał się do Medii i poznał tam swoją przyszłą żonę, Sarę. Podczas gdy on pozostał u rodziny swojej oblubienicy, jego towarzysz Azariasz (= anioł Rafał) przyniósł złożone u Gabaela pieniądze i sprowadził go ze sobą na wesele, fg [ts]

Gabbata (aram. wzniesienie; hebr. łysina czołowa). Nazwa bruku kamiennego (gr. lithostrotos), który wg J 19,13 był miejscem, gdzie stał trybunał Piłata. Badacze nie są zgodni co do jej umiejscowienia: brane są pod uwagę wewnętrzny dziedziniec twierdzy Antonia albo pretorium w dawnym pałacu Heroda. ►I.ithostrotos. me[ts]

Gabri (hebr. mąż Boży; skrócona forma od ►Gabriel). Był to zapewne wpływowy człowiek, u którego brata, Gabaela, Tobiasz (Tobit) złożył kiedyś pieniądze (Tb 1,14; 4,20); akcja Księgi Tobiasza zaczyna się opisem zlecenia odbioru tych pieniędzy, fr [ts]

Gabriel (hebr. mąż Boży). Wg wyobrażeń żydowskich: jeden z trzech lub siedmiu archaniołów - pojawia się w ST po raz pierwszy w Księdze Daniela jako komentator wizji i pisma (Dn 8,16; 9,21). W NT jest nam znany jako zwiastun narodzin Jana Chrzciciela i narodzin Jezusa (Łk 1,19.26); jest on tym, „który stoi przed Bogiem” (Łk 1,19). ►Anioł, me [ts]

Gacham (hebr. płomień). Brat Abrahama ►Nachor [1] miał dwunastu synów. (System dwunastkowy jako idealna podstawa genealogii pojawia się często w ST). Pośród nich Gacham był drugim z kolei synem zrodzonym z drugorzędnej żony Reumy (Rdz 22,24). fr [ts]

Gachar (hebr. [urodzony w roku] obfity [m] w deszcz). Wódz klanu niewolników świątynnych, którzy powrócili z Zorobabelem z wygnania babil. (Ne 7,49). fr [ts]

Gad (hebr. szczęście).

1) Jeden z dwunastu synów Jakuba, który urodził się Jakubowi z Zilpy, niewolnicy jego żony Lei (Rdz 30,10n); był on uznawany za praojca rodu Gada. Zgodnie z opisem w

Joz 13,24-28 jego obszar rodowy sięgał od płn. obszaru Rubena w górę, aż do jeziora Genezaret. Tym samym obejmował tereny, do których pretensje rościli także Ammonici i które były zamieszkiwane przez Gileadytów. Nawet jeśli przyjmiemy, że opisy krain przy pomocy miast warownych (Lb 32,34-36) wskazują na tymczasowe panowanie rodu Gada, to nie da się na tej podstawie wyznaczyć okresu, kiedy to miało miejsce. I tak Sdz 5,17 wskazuje na to, że w czasach osiedlania się plemion izraelskich w Kanaanie (przypuszczalnie w 1. poł. XI w. przed Chr.) Gilead trzymał w posiadaniu ten teren, który później został -prawdopodobnie w walce - wzięty w posiadanie przez Gada. Wydaje się, że za sprawą tych przedsięwzięć klan popadł w wielkie kłopoty, jednakże ostatecznie dopiął swego (Rdz 49,19). Ponieważ Gad osiedlił się na urodzajnym obszarze, który dzięki większym (jak np. rzeka

Jabbok) i mniejszym strumieniom był krainą obfitującą w wodę, a przez to dobrym pastwiskiem, ród mógł rozciągać swoje panowanie i na inne tereny. Aspiracje do powiększenia swojego obszaru wykazywało także bratnie plemię Rubena, któremu Gad zabrał kawałek kraju (por. Pwt 33,6.20n). Kraj Gadytów po podziale królestwa (931 r. przed Chr.) zaliczał się do Królestwa Północnego i traktowany był jako samodzielna jednostka terytorialna, która za czasów króla Jehu (841-813 r. przed Chr.) została zajęta przez króla Damaszku, Chazaela (2 Krl 10,32n). Ród Gadytów usamodzielnił się ponownie przypuszczalnie za czasów króla Jeroboama II (782-747 r. przed Chr.), który wykorzystał słabość Asyryjczyków, rozszerzył własne królestwo i zarządził na powiększonym obszarze plemienia Gada przeprowadzenie spisu ludności (1 Krn 5,17). Po zniszczeniu Królestwa Północnego przez Tiglat-Pilesera (722 r. przed Chr.) Gad został pokonany i deportowany

(1 Krn 5,26).

2) Prorok, który towarzyszył Dawidowi w czasie jego ucieczki przed Saulem (1 Sm 22,5). Po dokonanym przez Dawida spisie ludności musiał on na zlecenie JHWH zwrócić się do króla z wyznaczonymi przez Boga do wyboru karami (2 Sm 24,11-15); poprzez spis ludności Dawid zakwestionował prawo zwierzchności JHWH - autorytet, który posiada tylko sam Bóg jako Król swojego ludu. Z polecenia Gada Dawid wzniósł na klepisku w Jerozolimie ołtarz JHWH (1 Sm 24,18-25). Doprowadziło to do tego, że Dawid w Księdze Kronik przedstawiany jest jako zdecydowany propagator kultu (2 Krn 29,25). Ponadto, jak mówi tekst, miały istnieć sporządzone przez Gada zapiski (1 Krn 29,29). fr [ts]

Gadara/Gadareńczycy (prawd, od hebr. mur; kamienny wał). Miasto hell. w Zajordaniu położone 10 km na płd. wsch. od jeziora Genezaret, które w czasach nt. należało do związku miast Dekapolu; wg Mt 8,28 rozegrało się tutaj uzdrowienie opętanego, dokonane przez Jezusa, które w Mk 5,1 zlokalizowane jest w Gerazie. me [ts]

Gaddi (hebr. moje szczęście).

1)    Imię przedstawiciela pokolenia Manassesa, który wraz z delegatami z pozostałych jedenastu pokoleń został wysłany przez Mojżesza jako wywiadowca; mieli oni dowiedzieć się, jak żyzna jest ziemia Kanaanu i jak silnie jest ona broniona (Lb 13,11).

2)    Przydomek ►Jana [2], najstarszego z tzw. braci machabejskich (1 Mch 2,2). fr [ts]

Gaddiel (hebr. El/Bóg jest moim szczęściem). Przedstawiciel rodu Zabulona podczas rozpoznania ziemi Kanaan; chciano się wówczas dowiedzieć, jak żyzna i jak silnie umocniona jest Ziemia Obiecana (Lb 13,10). fr [ts]

Gadi (hebr. z Gada; należący do Gada). Ojciec buntowniczego oficera o imieniu

Menachem (747-742 r. przed Chr.), który został władcą Królestwa Północnego

(2 Krl 15,14.17). fr [ts]

Gady ► Świat zwierząt.

Gadyci. Członkowie rodu ►Gada [1] (Lb 32,1). fr [ts]

Gajus (łac. imię o nieznanym znaczeniu).

1)    Towarzysz Pawła w Efezie, Macedończyk, podobnie jak Arystarch, wraz z którym Paweł został pojmany w czasie rozruchów wywołanych przez złotnika Demetriusza (Dz 19,29).

2)    Towarzysz Pawła w czasie tzw. trzeciej podróży misyjnej; pochodził z Derbe (Dz 20,4).

3)    Ochrzczony przez samego Pawła (1 Kor 1,14) mężczyzna z Koryntu, który był gospodarzem apostoła i całej wspólnoty (Rz 16,23).

4)    Adresat 3 Listu Jana (3 J 1). me [ts]

Galaci/Galacja. Słowo (prawd, celtyckie) wskazuje na ludowe pokrewieństwo z Galami/Celtami. Celtowie byli plemieniem indoeuropejskim, którego obecność w Europie Środkowej można datować od przełomu VIII/VII w. przed. Chr. Część z nich wywędrowała krótko po 300 r. przed Chr. na płd., przez Grecję, aż do Azji Mniejszej. Ich obszar osadniczy (Galacja) był najpierw w płn.-wsch. Azji Mniejszej; późniejsza rzym. prowincja Galacja rozprzestrzeniała się dalej na południe. Do Galatów Paweł kieruje jeden ze swoich najważniejszych listów; nie jest pewne, czy chodziło tu o mieszkańców krainy (a więc etnicznych Galatów), czy mieszkańców prowincji („polityczni” Galaci, etniczni zaś Likaończycy). Również (ze względu na niejednolity przekaz tekstu!) niepewne jest, czy

2 Tm 4,10 ma na myśli Galację czy Galię (zob. też Dz 16,6). ►List do Galatów. me [ts]

Galacja ► Galaci, ► List do Galatów.

Galal (hebr. gnój).

1)    Dziadek ►Abdy [2], wiodącej postaci wśród repatriantów powracających z wygnania babil.; poza tym nic o nim nie wiadomo (1 Krn 9,16).

2)    Jeden z przywódców ►lewitów, który wkrótce po zakończeniu wygnania powrócił z Babilonu do Jerozolimy i osiedlił się tam na nowo (1 Krn 9,1 5). fr [ts]

Galbanum ► Żywica.

Galed (hebr. kopiec świadectwa). Miejsce, gdzie Laban zawarł układ ze swoim siostrzeńcem Jakubem (Rdz 31,47n). ms [ts]

Galilea (hebr. galil - okręg). Jest to znana i urodzajna prowincja w płn. części ►Palestyny, z jeziorem Genezaret, górą Tabor, doliną Jizreel, miastami: Tyberiadą, Nazaretem, Kafarnaum, Kaną, Betsaidą; w czasie zajmowania Kanaanu obszar cen został zasiedlony przez pokolenia Neftalego, Asera, Zabulona i Issachara (por. Mt 4,15). Znaczenie polityczne Galilei było później raczej podrzędne; mimo to już Salomon wzniósł w Megiddo garnizon, który potem jeszcze rozbudował król Achab (873-853 r. przed Chr.). Z czasem coraz mniejszy odsetek ludności Galilei stanowili Żydzi, dlatego król hasmonejski Arystobul I (104-103 r. przed Chr.) po jej podbiciu przeprowadził ponownie przymusową judaizację tego terenu; mimo to w czasach nt. kraina ta nadal uchodziła za zdecydowanie pogańską. Po śmierci Heroda Wielkiego Galileą rządził Herod Antypas (4 r. przed Chr. - 39 r. po Chr.) i wówczas przeżywała rozkwit. Jednakże wciąż dochodziło do powstań różnych fanatyków. Antypas uczynił z Tyberiady (nazwanej tak na cześć cesarza rzym. Tyberiusza) stolicę kraju. Jezus nigdy nie wkroczył do tego miasta. Jednak, według zgodnych relacji zawartych w Ewangeliach, głównym obszarem Jego działalności była właśnie Galilea (być może także ze względów bezpieczeństwa): Jezus dorastał w Nazarecie i osiedlił się w Kafarnaum (Mt 4,13), które nazywane jest „Jego miastem” (Mt 9,1). Niektórzy uczeni zakładają istnienie silnej i wpływowej wspólnoty pierwotnego chrześcijaństwa w Galilei. Przez kolejne stulecia po zniszczeniu Jerozolimy (70 r. przed Chr.) dla judaizmu, a przede wszystkim dla nauki rabinicznej, Tyberiada w Galilei stanowiła ważne centrum (por. Talmud palestyński, wzg. jerozolimski). W XX w. ruch syjonistyczny i emigracja żydowska (szczególnie z Hajfy) obrały sobie Galileę jako uprzywilejowany obszar osadniczy; również dzisiaj gospodarka i przemysł Galilei mają duże znaczenie, ms [ts]

Galilejczycy. Mieszkańcy krainy ►Galilea; często na przestrzeni wieków była ona oddzielona od podstawowego żydowskiego obszaru - Judei, dlatego też lud ją zamieszkujący wykształcił specyficzną mentalność, religijność i język, co sprawiło, że Żydzi z Judei okazywali mu pogardę (por. J 7,52). ms [ts]

Gallim (hebr. krąg kamieni).

1)    Miejscowość w Górach Judzkich, której położenie nie jest bliżej ustalone (Joz 15,59).

2)    Miejscowość prawd, położona 5 km na płn. od Jerozolimy i ok. 1 km od Anatot, ojczyzny proroka Jeremiasza; stamtąd pochodził zięć Saula, któremu dał on swoją córkę Mikal za żonę, po tym jak odebrał ją Dawidowi (1 Sm 25,44). Sądząc po lamentacjach proroka Izajasza, Asyryjczycy podążali tą drogą przeciw Jerozolimie podczas drugiej próby buntu (705-701 r. przed Chr.) króla Ezechiasza (Iz 10,30). fr [ts]

Gallio (rzym. imię o nieznanym znaczeniu). Lucius Junius Annaeus Gallio; jego nazwisko rodowe brzmiało Lucius Annaeus Novatus, był on najstarszym synem Marka Lucjusza Annaeusza Seneki (Seneka Starszy) i bratem rzym. filozofa Seneki; został adoptowany przez senatora Juniusza Gallio, co doprowadziło do zmiany nazwiska. Gallio wybrał karierę polityczną i udało mu się zostać prokonsulem rzym. prowincji Achai (środkowa i płd. Grecja), a później nawet konsulem w Rzymie; w 66 r. po Chr. popełnił samobójstwo. Znaleziona w Delfach inskrypcja (Inskrypcja Galliona) pozwala przyjąć, że Gallio był namiestnikiem w latach 51/52 lub 52/53 po Chr. Tym samym podany jest punkt odniesienia dla chronologii Pawła (i pierwotnego chrześcijaństwa): ponieważ zgodnie z Dz 18,12-17 można ustalić datę pierwszego pobytu Pawła w Koryncie, pojawia się możliwość ustalenia „względnej” chronologii jego działalności, me [ts]

Galowie. 1 Mch 8,2 mówi o Galatach, którzy podporządkowali się Rzymianom. Chodzi w tym przypadku o Galów, o ile mieszkali oni na płd. od Alp, tzn. w prowincji nazwanej w literaturze rzym. Gallia Cisalpina. ►Galaci. ms [ts]

Gamaliel (hebr. zapłatą moją jest Bóg). Właściwie Raban Gamaliel Starszy; wnuk Hillela i znany faryzejski uczony w Piśmie; Dzieje Apostolskie wspominają go dwukrotnie: w 5,34 jako rzecznika apostołów w trakcie obrad Wysokiej Rady i w 22,3 jako nauczyciela Pawła. Obie relacje budzą kontrowersje co do ich historyczności. Misz-na określa go siedem razy mianem wielkiego rabina. Późniejsza legenda chrześcijańska uczyniła z niego tajemnego chrześcijanina i przypisała mu ewangelię apokryficzną (V/ VI w.). Jego wnuk Gamaliel II żył w latach ok. 90-110 po Chr. w Jawne (Jabne) i był współodpowiedzialny za dodatki w ►Modlitwie osiemnastu błogosławieństw, me [ts]

Gammadejczycy (hebr. dzielni mężczyźni). Ponieważ chodzi w tym przypadku

o słowo użyte tylko jeden raz w ST, trudno jest podać pewną i sprawdzoną informację: niektórzy egzegeci uważają Gammadejczyków za naród (wówczas przypuszczalnie pochodzenia kananejskiego, tak jak ludzie z Arwadu), inni widzą w tym terminie opis funkcji, mianowicie „strażników” (Ez 27,11). fr [ts]

Gamul (hebr. syty/zapłata). Wyznaczony drogą losowania przywódca 22. oddziału kapłanów, który otrzymał swój urząd za czasów przypisywanej Dawidowi reformy kultycznej (1 Krn 24,17). fr [ts]

Garbarz. Osoba obrabiająca skóry; w NT słowo to pojawiło się tylko pośrednio wówczas, gdy mowa jest o skórze. W judaizmie gardzono tym zawodem, ponieważ garbarze sporządzali niezbędne do garbowania kwasy z odchodów zwierząt. W tym kontekście nowość chrześcijańskiego orędzia zostaje podkreślona przez Piotra, który wg Dz 9,43 mieszkał w Jafie właśnie u garbarza imieniem ►Szymon [16]. me [ts]

Gareb (hebr. trędowaty).

1)    Jeden z wyliczonych w 2 Sm 23,38 i 1 Krn 11,40 wojowników Dawida, który pochodził z Jattir.

2)    Wzgórze wymienione we wstawionej później przepowiedni o odbudowie muru jerozolimskiego (Jr 31,38-40) jako punkt graniczny (prawd, na płd. zach.), którego dokładne położenie nie jest znane, fg [ts]

Garizim (hebr. odcięci/podzieleni). Masyw górski położony na płd. od Sychem (Nablus), o wysokości 881 m; wg relacji Pwt 27,12n sześć plemion zgodnie ze wskazówką Mojżesza powinno się było ustawić na górze Garizim, „by błogosławić lud”, i sześć na górze Ebal, „by przeklinać”. Za tym rozporządzeniem stoi stary ceremoniał kultowy związany z błogosławieństwem i klątwą, którego dokładnego przebiegu nie da się jednak zrekonstruować, ponieważ Pwt 27,14-16 przytacza inną tradycję. Na górze Garizim Jotam opowiedział mieszkańcom Sychem bajkę, skierowaną przeciw królowaniu Abimeleka

(Sdz 9,7). W IV w. przed Chr. ►Samarytanie wybudowali na górze Garizim świątynię, którą kazał zniszczyć Hasmoneusz Jan Hirkan w 128 r. przed Chr. Jak relacjonuje J 4,20, kobieta przy źródle Jakuba zadaje Jezusowi pytanie, czy należy czcić Boga na górze Garizim, czy w Jerozolimie. Góra Garizim tworzy do dziś religijne centrum jeszcze istniejącej, małej wspólnoty Samarytan, która corocznie świętuje tu w starej formie święto Paschy. Pozostałości kościoła bizantyjskiego (koniec V w.) na płd. szczycie świadczą o przejściowym istnieniu tutaj kultu chrześcijańskiego, fg [ts]

Garmita (prawd. hebr. ci, którzy ogryzają kość). Nazwa geograficzna związana z Judą

(1 Krn 4,19); lokalizacja bardzo niepewna, fr [ts]

Garncarz. Określenie rzemieślnika, który wykonuje gliniane naczynia lub figurki

(1 Krn 4,23); garncarz może także być obrazem suwerennego sądu Boga, jego wolnych wyroków, które nie mogły być krytykowane przez człowieka: Jr 18,2-11; Rz 9,19-24. me [msz]

Gat (hebr. tłocznia). Znaczące miasto położone mniej więcej na wysokości Betlejem w zach. części Szefeli; znaleziska przedmiotów ceramicznych wskazują na zasiedlenie tego obszaru już we wczesnej epoce brązu. W ST Gat wymieniane jest często jako jedno z pięciu miast filistyńskich (obok Ekro-nu, Aszdodu, Aszkelonu i Gazy). Szczególną rolę odgrywa w przekazach o Dawidzie. W czasie ucieczki przed Saulem Dawid udał się do Akisza, króla

Gat (1 Sm 21,11), i oddał się pod jego dowództwo wraz ze swoimi zaprawionymi w boju ludźmi (1 Sm 27,5-7). Król nie pozwolił jednak Dawidowi na udział w wyprawie przeciwko Izraelitom. Z Gat wywodzą się sławni wojownicy: Goliat (1 Sm 17,4) i Ittaj (2 Sm 15,19).

Wg 2 Krn 11,8 Roboam (931-914 r. przed Chr.) nakazał rozbudować Gat, przekształcając je w judzką twierdzę. Miasto musiało jednak ponownie przejść w posiadanie filistyńskie, gdyż, jak podaje 2 Krn 26,6, odzyskał je król Ozjasz. W 711 r. przed Chr. Gat zostało zniszczone przez Sargona II w zemście za udział w antyasyryjskim powstaniu. Wraz z tym wydarzeniem Gat straciło na znaczeniu. Historyk Kościoła, Euzebiusz z Cezarei (t339), zna Gat jako wioskę, która dzisiaj identyfikowana jest najczęściej z Tell es-Safi. fg [ts]

Gatam (hebr. ich ryk). Syn Elifaza i wnuk Ezawa (Rdz 36,11n; 1 Krn 1,35n). fg [ts]

Gat-ha-Chefer/Gat-Hachefer (hebr. tłocznia źródlana). Miasto wymienione w Joz 19,13 jako miasto graniczne pokolenia Zabulona, położone ok. 5 km na płn. wsch. od Nazaretu; tutaj urodził się także prorok Jonasz, który działał za czasów Jeroboama II

(782-747 r. przed Chr.; 2 Krl 14,25). fg [ts]

Gat-Rimmon (hebr. tłocznia granatowca). Miasto, które - jak podaje Joz 19,45 - zostało w czasie podziału kraju przydzielone do obszaru rodowego Dana, położone prawdopodobnie ok. 5 km na płn. wsch. od dzisiejszego Tel Awiwu; późniejsze informacje wskazują na to, że także Manasses zajął jakąś część dawnego obszaru Dana, po przesunięciu się Dana na płn. od jeziora Genezaret (Joz 21,25). Jedno z tych zajętych miast (mianowicie Gat-Rimmon) zostało w późniejszym czasie przydzielone lewitom, fg/fr [ts]

Gatunki ► Rodzaje i gatunki literackie, ► Formy narracji, ► Historia form.

Gaulanityda. Kraina w Zajordaniu; nazwa pochodzi od miasta ►Golan. me [ts]

Gaza (hebr. umocnienie). Miasto w płd.-zach. Palestynie, położone ok. 4 km od wybrzeża przy Via Maris (Droga Morska). Gaza, w tekstach egip. wspomniana już w XV w. przed Chr., stanowiła miejsce kluczowe na drodze z Egiptu do Palestyny. Przejściowo znajdowała się pod panowaniem egip., a tuż po 1200 r. przed Chr. dostała się wraz z całym pasem przybrzeżnym w ręce Filistynów; w Sdz 1,18 wymieniona jest wraz z Aszkelonem, Ekronem wśród tych miast, których nie potrafił zdobyć Juda. Także w opowiadaniach o Samsonie Gaza odgrywa pewną rolę: tam Samson, wyrwawszy wrota bramy miejskiej, włożył je „na swe barki i zaniósł na wierzch góry, znajdującej się naprzeciw Hebronu” (Sdz 16,2n; dystans ok. 60 km). Po tym jak dzięki podstępowi Dalili (obcięcie włosów) stracił on swoją siłę, Filistyni zaciągnęli go do Gazy i wrzucili do więzienia. Kiedy wystawiono go na pośmiewisko podczas radosnej uczty ku czci boga Dago na, ogarnęła go raz jeszcze siła JHWH: Samson obalił obie kolumny domu tak, że wszyscy razem z nim zostali pogrzebani w gruzach (Sdz 16).

W IX w. przed Chr. Gaza pozostawała pod coraz większym wpływem Asyryjczyków, w 841 r. przed Chr. była zobowiązana do płacenia trybutu królowi asyryjskiemu. Za panowania asyryjskiego Gaza pozostawała bramą do Egiptu (z pewnymi przerwami). Odmówiła wzięcia udziału w 705 r. przed Chr. wraz z Judą i Aszkelonem w powstaniu antyasyryjskim, dlatego też jej obszar został spustoszony przez króla judzkiego Ezechiasza; po obaleniu powstania wierność ta została Gazie wynagrodzona poprzez przydzielenie do niej terenów judzkich.

Ok. 100 lat później Gaza wraz z całym obszarem palestyńskim przypadła w udziale Babilończykom. Jednak w następnych stuleciach zwiększało się jej znaczenie wskutek szeroko rozwiniętych stosunków handlowych (szczególnie z Arabią). Po oblężeniu przez Aleksandra Wielkiego Gaza stała się miastem hell. i otrzymała nazwę Aza, wywodzącą się od Azona, syna Heraklesa. Powstało w niej wówczas wiele świątyń ku czci greckich bóstw.

Wg 1 Mch 11,61 Jonatan oblegał to miasto i obrócił w popiół domy w okolicy. Wraz z przybyciem do Palestyny Rzymian nadeszły dla Gazy lepsze czasy: Gaza (podobnie jak Aszkelon) posiadała przywilej własnej chronologii, która rozpoczęła się wraz z 61 r. przed Chr. (moment rozbudowy przez Gabiniusza, zwolennika Pompejusza). W NT Gaza wspominana jest w Dz 8,26: na drodze, która prowadziła z Jerozolimy do Gazy, Filip nawrócił i ochrzcił urzędnika dworskiego królowej Kandaki z Etiopii (Dz 8,26-38). Po przeprowadzonej, nie bez użycia przemocy, chrystianizacji Gaza przeżyła w V/VI w. jeszcze raz bujny rozkwit. Świadczy o tym także żydowska synagoga z licznymi mozaikami, które zawierają figuratywne, zwierzęce i ludzkie obrazy. W czasie wypraw krzyżowych w Gazie powstała wspaniała bazylika ku czci św. Jana, którą dzisiaj można oglądać jako „wielki meczet”, fg [ts]

Gazela.

1)    Objaśnienie imienia aram. ►Tabita w Dz 9,36.39.

2)    ►Świat zwierząt, me [ts]

Gazez (hebr. [urodzony podczas] strzyżenia owiec). Syn Kaleba, którego urodziła mu jego drugorzędna żona, Efa (1 Krn 2,46). fg [ts]

Gazzam (hebr. niszczyciel; szarańcza). Potomkowie Gazzama w spisie lewitów powracających do ojczyzny z wygnania babil. są wymienieni jako słudzy świątyni

(Ezd 2,48; Ne 7,51). fg [ts]

Gąbki. Zwierzęta, których szkielety używane są przy kąpieli (jako gąbki do kąpieli); w czasach bibl. były one wydobywane przez nurków z wybrzeża Azji Mniejszej. ST nie wzmiankuje ich nigdzie; według Mk 15,36 Jezus zawieszony na krzyżu otrzymał do picia gąbkę nasyconą octem, nabitą na trzcinę, me [ts]

Geba (hebr. wzgórze). Miejscowość położona ok. 9 km na płn. wsch. od Jerozolimy, po płd. stronie urwiska Senne naprzeciwko MiKrnas; w Joz 18,24 wymieniona jako miasto na obszarze plemiennym Beniamina, a wg Joz 21,17 Geba (i jej pastwiska) należała do miast lewitów. Geba odegrała pewną rolę w sporze z Filistynami: w 1 Sm 13,3 jest wzmianka, że Jonatan zabił tam dowódcę Filistynów. Gibea-Beniamina w 1 Sm 13,16 prawdopodobnie może być utożsamiana z Gebą (por. 1 Krl 15,22). W 1 Sm 14,1-15 dokładnie jest zrelacjonowane, jak Jonatan wraz ze swoim giermkiem przedarł się do stanowiska Filistynów, które było położone pomiędzy Gebą a Mikmas, i jak razem zmusili Filistynów do ucieczki.

O Dawidzie mówiono, że pobił on Filistynów między Gibeonem a okolicą Gezer (2 Sm 5,25). Król Asa z Judy (911-871 r. przed Chr.) nakazał umocnić i rozbudować Gebę Beniamina

(1 Krl 15,22). Oczekiwany najazd Asyryjczyków miał również nastąpić przez Gebę

(Iz 10,29). Podczas reformy religijnej król Jozjasz (641-609 r. przed Chr.) kazał zniszczyć wszelkie miejsca kultu, a pozostawić tylko jedno - świątynię w Jerozolimie (2 Krl 23,8).

Na liście mieszkańców powracających z wygnania babil. podanych jest 621 mężów z Rama i Geba (Ezd 2,26; Ne 7,30). Zgodnie z proroctwem w Za 14,10, w Dniu Pańskim kraj „od Geba aż po Rimmon na południe od Jerozolimy” (lepiej: „od Geba aż po Rimmon na południu kraju”) powinien się zmienić w żyzną równinę, w której centrum wzniesie się Jerozolima jako miejsce bezpieczeństwa i pokoju, fg [ts]

Gebal (hebr. wzgórze).

1)    W Ps 83,7-9 wyliczonych zostaje dziesięć ludów - jednym z nich jest Gebal - które planują zagładę Izraela. Chodzi tutaj o dowolne, poetyckie zestawienie: Izrael jest ze wszystkich stron otoczony, zagrożony w swojej egzystencji i tylko JHWH może przynieść ratunek.

2)    Określenie używane w ST dla ►Byblos (por. Ez 27,9). fg [ts]

Geber (hebr. mężczyzna). Syn Uriego, także nadzorca za czasów Salomona; jego obwód administracyjny obejmował obszar na płn. od rzeki Arnon (1 Krl 4,19; tekst ten jest niepewny), fg [ts]

Gebim (hebr. cysterny). Miejscowość położona na płn. od Jerozolimy; dokładne położenie nie jest znane. W czasie najazdu Asyryjczyków mieszkańcy Gebim rzucili się do ucieczki

(Iz 10,31; BT opuszcza tę nazwę). fg [ts]

Gechazi (prawd. hebr. chciwiec). Sługa proroka Elizeusza (2 Krl 4,12), który pojawia się w części legendarnych tekstów o tym proroku; gdy bez wiedzy proroka Gechazi pozwolił się obdarować uleczonemu Naamanowi, na polecenie Elizeusza został za karę dotknięty trądem (2 Krl 5,25-27). fr [ts]

Gedaliasz (hebr. JHWH uczynił wielkim).

1)    Jeden z sześciu synów Jedutuna, który „za czasów Dawida” został wyznaczony przy pomocy losu na kierownika drugiej grupy śpiewaków i muzyków (1 Krn 25,3.9).

2)    Dziadek proroka Sofoniasza (So 1,1).

3)    Kapłan, który wyraził swą gotowość do oddalenia swojej cudzoziemskiej żony po to, aby zapobiec mieszaniu się ludów w okresie po wygnaniu babil. (Ezd 10,18). fr [ts]

Gedeon (hebr. miecz; szpada; ze zranioną dłonią).

1) W Sdz 6-8 znajduje się kunsztownie zredagowany cykl opowiadań o Gedeonie. Należał on do wielkich sędziów Izraela. Był synem Joasza i należał do małej rodziny z rodu Manassesa. Jego miasto rodzinne, Ofra, prawd, znajdowało się nieco na płn. zach. od

Bet-Szean. Kiedy Izrael doświadczał klęsk spowodowanych uciskiem Madianitów, Gedeon został wezwany do ratowania swojego ludu. Zwołał on mężów z rodów Manassesa, Asera, Zabulona i Neftalego, aby wspólnie walczyć przeciwko Madianitom. Na rozkaz Boga musiał on zredukować swoją armię do 300 mężczyzn. Wraz z nimi odniósł ogromne zwycięstwo nad wrogami, którzy wyraźnie przeważali pod względem liczebnym. Dzień ten jako wyraz potężnej ingerencji Boga miał przejść do historii jako „dzień porażki Madianitów”

(por. Iz 9,3; 10,26; Ps 83,10.12). Po tej zakończonej sukcesem kampanii wojennej, Gedeona chciano uczynić królem, co jednak ten odrzucił, mówiąc: „Pan będzie panował nad wami” (Sdz 8,23). Dopiero jego syn ►Abimelek [2] dążył do uzyskania godności królewskiej. Obok tego opisu w cyklu o Gedeonie znajdują się także teksty, które wyraźnie wskazują na związek Gedeona z kultem Baala: przekaz podaje jego drugie imię, mianowicie Jerubbaal (= „niechże Baal się spiera” albo „niech Baal będzie wielki”). Ponadto Gedeon kazał postawić w świątyni w Ofra posążek bożka, który odlany był z ponad 1700 złotych szekli; tym samym cały Izrael oddawał się bałwochwalstwu, a to z kolei doprowadziło Gedeona oraz cały jego ród do upadku (Sdz 8,24-27). Dalej jest mowa, że Gedeon miał 70 rodzonych synów, ponieważ posiadał wiele żon (Sdz 8,30). Ostatecznie zmarł w zaawansowanym wieku i został pochowany w swoim mieście rodzinnym, w Ofra. Hbr 11,21n wymienia go w licznym szeregu świadków wiary, którzy „z powodu wiary” stali się silni i zostali bohaterami.

2) Przodek Judyty w siódmym pokoleniu (Jdt 8,1), z rodu Symeona; był on ojcem Ananiasza i synem Refaima. fg [ts]

Geder (hebr. kamienny mur). Prawd, miejscowość w płd.-zach. części pokolenia Judy; „król Gederu” był jednym z 31 królów, których Jozue pokonał na zach. od rzeki Jordan (Joz 12,13). fg [ts]

Gederot (hebr. mury).

1)    Miejscowość w pokoleniu Judy położona na Szefeli, prawdopodobnie w pobliżu Lakisz (Joz 15,41).

2)    Miasto judzkie, wymienione w 2 Krn 28,18, które zostało zajęte przez Filistynów za czasów króla Achaza (734-728 r. przed Chr.); mogło być położone ok. 7 km na płd. zach. od Ajjalonu.

3)    Z Gederot wg 1 Krn 12,5 pochodził Jozabad, jeden z wojowników Dawida - miasto to można zlokalizować prawd, w pobliżu Gibeonu. fg [ts]

Gederotaim (hebr. dwa mury). Miejscowość w pokoleniu Judy; w Joz 15,36 wymieniona razem z ►Ha-Gedera. fg [ts]

Gedor (hebr. ogrodzenie; ospowaty).

1)    Miejscowość należąca do pokolenia Judy położona w Górach Judzkich, ok. 13 km na płn. od Hebronu (Joz 15,58).

2)    Z Gedor pochodzą Joela i Zebadiasz, którzy wspomniani są w 1 Krn 12,8 na liście wojowników Dawida. Miejscowość prawd, jest tożsama z ►Gedor [1].

3)    Miejscowość w pokoleniu Symeona położona na płd. Palestyny (1 Krn 4,39); do niej wyruszyło kilka rodzin, aby znaleźć tam dobre pastwiska dla swoich owiec i kóz.

4)    Jeden z dziewięciu braci ojca Saula (por. spis rodzin w 1 Krn 8,31). fg [ts]

Ge-Haraszim (hebr. dolina rzemieślników). Imię to używane jest w sposób symboliczny i ma na celu uzasadnić pochodzenie sztuki rzemiosła. Za ojca rodu uchodzi ►Joab [2] (por.

1 Krn 4,14). fr [ts]

Gehenna (hebr. Ge-Hinnom = dolina Hinnom). Wskutek wyobrażenia, że wrogowie Izraela zostaną unicestwieni w potężnym wznieconym przez Boga płomieniu (por. Iz 30,33), rozwinęła się myśl, że ►Sąd Ostateczny odbędzie się w ►Ben-Hinnom (miejscu zwanym także Doliną Synów Hinnoma albo doliną Hinnom). Ten (zgodnie z tekstami apokryficznymi) „przeklęty wąwóz dla potępionych na wieki” stał się symbolem, a znaczenie nazwy zmieniło się: straciła ona swój lokalny charakter i zaczęła oznaczać miejsce ostatecznego potępienia, piekło (gehennę), jak to mówi Mt 5,22.29; 10,28; 23,15; Mk 9,43; Jk 3,6. fg [ts]

Ge-Hinnom ► Ben-Hinnom, ► Gehenna.

Gelilot (hebr. kręgi kamienne). Miejscowość graniczna na płd. terytorium Beniamina, oddalona o ok. 16 km od Jerozolimy w kierunku Jerycha (Joz 18,17; 15,7). fg [ts]

Gemalli (hebr. moje wielbłądy). Członek pokolenia Dana, którego syn ►Ammiel

[1] miał jako reprezentant rodu udać się na zwiad Ziemi Obiecanej, Kanaanu (Lb 13,12). fr [ts]

Gemara ► Talmud.

Gemariasz (hebr. JHWH doprowadził do celu / JHWH dokonał).

1)    Syn Chilkiasza; był on jednym z posłów, którzy za króla Sedecjasza (597-586 r. przed Chr.) przekazali wypędzonym do Babilonu list od proroka Jeremiasza (Jr 29,3).

2)    Syn ►Szafana [1] i urzędnik za czasów króla Jojakima (609-598 r. przed Chr.); w sali Gemariasza na terenie świątynnym ►Baruch [1] odczytał zwój Jeremiasza.

Zdarzenie to i fakt, że Gemariasz był wśród tych, którzy próbowali powstrzymać króla przed spaleniem zwoju, świadczą, że Jeremiasz miał dobre kontakty z domem Szafana (Jr 36,10.25). fg [ts]

Gematria. Technika obliczeniowa, która była praktykowana na starożytnym Bliskim Wschodzie, w NT, a także w tradycji chrześcijańskiej i arabskiej; wychodzi się w niej od wartości liczbowej liter hebrajskich i w cen sposób można szacować liczby. Tak np. spis powszechny zdolnej do walki grupy ludzi dwa lata po Wyjściu z Egiptu (Lb 1,1-3) wykazuje „603 550 mężów” (Lb 1,46). Do liczby tej dochodzi się poprzez zestawienie wartości liczbowych liter ze słów „synowie Izraela - każda głowa” (z Lb 1,2). Można zastępować także jedno słowo innym z taką samą wartością liczbową, np. w Rdz 49,10: Hebrajskie wyrażenie „przyjdzie ten, do którego ono należy” ma tę samą wartość liczbową, mianowicie 358, co „Mesjasz”. W NT najbardziej znanym przykładem jest liczba 666, która w Ap 13,18 nazwana jest „liczbą człowieka”; jeśli słowa „cesarz Neron” zapisze się hebrajskimi (!) literami, otrzyma się taką właśnie wartość liczbową, fg/fr/me [ts]

Gemma. Poprzycinany, wypolerowany i prawd, wygrawerowany ►kamień szlachetny, wzg. półszlachetny, który był wykorzystywany jako ozdoba, pieczęć albo amulet. me [ts]

Genealogia (gr. rodowód). Wśród ludów basenu Morza Śródziemnego genealogia była początkowo listą następujących po sobie pokoleń ludzi, bóstw albo istot boskich, które wywodzono od pierwotnych świętych potęg. A zatem idea genealogii jest ściśle powiązana z pierwotnym, mitycznym myśleniem, które nie miało związków z żadną określoną formą kultu. Kwestia własnego pochodzenia zajmowała ludzi prawd, już w czasach prehistorycznych. Kult przodków, tradycja rodzinna, czczenie bóstwa plemiennego i bóstwa rodu (►Eponim) oraz genealogia są wyrazem tej samej postawy duchowej.

Genealogia w ST

Ponieważ Izraelici jeszcze w czasach historycznych zachowywali żywo w pamięci swoją nomadzką przeszłość, mogli przy pomocy starych genealogii (hebr. toledot) - które były przekazywane ustnie - odtworzyć pierwotną historię swojego narodu. Członkowie rodu sprowadzali swoje pochodzenie do wspólnego przodka - ojca rodu. Wg wierzeń staroizraelskich Bóg rodu wybierał ojca plemienia i objawiał mu siebie; kontaktował się z nim, co poświadcza między innymi określenie „Bóg Abrahama” (por. Wj 3,6). Po zjednoczeniu się rodów kapłani próbowali przy pomocy genealogii uzyskać równowagę pomiędzy dążeniami poszczególnych plemion. Wyjaśniali oni, że ojcowie rodów: Abraham, Izaak i Jakub są trzema następującymi po sobie pokoleniami jednej rodziny i że każdorazowo Bogiem plemiennym był ten sam jeden Bóg (porównanie Ela z JHWH). Mojżesz już nie uchodził za ojca rodu, lecz tylko za odbiorcę objawienia JHWH. Prawd, wtedy zrodziło się wyobrażenie o Adamie jako praojcu wszystkich ludzi i narodów. Wiara w jednego Boga-Stwórcę była trudna do pogodzenia z ideą Boga jako „Ojca rodu” konkretnego człowieka. Aby „połączyć” Adama z Abrahamem, którego Izraelici uważali za historycznego ojca swojego narodu, niezbędna była genealogia. Jedynie niezawierająca luk kolejność rodów mogła rozciągnąć trwanie błogosławieństwa i klątwy pomiędzy ojcem ludzkości a ojcem osobnego narodu. Także po wygnaniu babil. genealogie odgrywały znaczącą rolę: sytuacja polityczna Izraela w epoce powygnaniowej pociągała za sobą problem władzy władzy kapłanów. Stan kapłański wykształcił duchową klasę arystokratyczną, rody arcykapłańskie, które przykładały wielką wagę do tradycji rodzinnej (i jej czystości) oraz genealogii. Prawowici arcykapłani wyprowadzali swój ród od Sadoka z rodu Aarona, kapłani - od lewity Aarona, a klasa kapłanów niższych, lewici - od ojca rodu Lewiego. Ponieważ urzędy kapłański i lewicki były dziedziczne, grupy te kładły szczególny nacisk na swoją genealogię. Po powrocie z wygnania babil. (586-538 r. przed Chr.) powstały także genealogie ludzi świeckich, ponieważ tylko „czyste” rodziny, które na wygnaniu nie zawierały małżeństw z obcymi rodzinami, uchodziły za prawdziwych potomków Abrahama. Podsumowując, można powiedzieć, że z punktu widzenia historii form i historii teologii największe znaczenie mają genealogie w Księdze Rodzaju; w późniejszym czasie służyły one przede wszystkim do legitymizacji rodów kapłańskich. Szereg dalszych genealogii zawiera 1 Krn 1-9; tutaj wykorzystane zostały starsze i młodsze źródła. W Jerozolimie znajdowało się archiwum, w którym przechowywano rodowody kapłańskie.

Genealogia w NT

Genealogie w Mt 1,1-17 i Łk 3,23-38 zakładają znajomość drzew genealogicznych praojców i pochodzenie Jezusa od Dawida; nie stanowią one jednak żadnego genealogicznego dowodu, lecz zmierzają do celu chrystologicznego. Z tego powodu różnice i błędy nie odgrywają tu żadnej roli. Ważna jest kolejność osób, które są nosicielami obietnicy, a nie kolejność pokoleń. Wydawać się może, że dla wykazania pochodzenia Jezusa (w dwojaki sposób) wystarczy wzmianka o poczęciu Jezusa za sprawą Ducha Świętego, jak również wzmianka o narodzeniu z Dziewicy, ukazane przez dwóch (i tylko tych dwóch) ewangelistów. Ludzkie pochodzenie Syna Dawidowego wpisuje się w tym wypadku w żydowskie oczekiwanie Mesjasza z pokolenia Judy i z rodu króla Dawida. Obie genealogie służą zapowiedzi nadejścia Mesjasza i wytłumaczeniu wiary chrześcijańskiej; chcą umacniać, napominać i budować wierzących, jak również stanowić apologię w stosunku do Żydów. Termin genealogia, który występuje w listach pasterskich (1 Tm 1,4; Tt 3,9), oznacza tam prawd, powszechne rodowody, z którymi polemizowano już w literaturze gr. (np. Platon); autor listów pasterskich zwalczał fałszywych nauczycieli zgodnie z ukształtowanymi wzorcami. Wg Hbr 7,3.6 Jezus stoi tak wysoko ponad kapłaństwem st., że zbyteczny jest dowód genealogiczny. me [ts]

Genezaret (od hebr. kinnor = cytra; harfa). Nazwa jeziora w kotlinie Jordanu w Galilei

(Łk 5,1), przez które z północy na południe przepływa rzeka Jordan; w ST nazwane jest ono Kinneret (określenie akwenu i miejscowości: Lb 34,11; por. Mk 6,53; Mt 14,34). W NT jezioro to nazywane jest także Jeziorem Galilejskim (np. Mk 1,16; Mt 4,18) albo Jeziorem [Morzem] Tyberiadzkim (J 6,1; 21,1). Powierzchnia wody tego jeziora położona jest ok. 200 m p.p.m. i osiąga długość 15 km, a szerokość 12 km. U jego brzegów w części płd.-zach. leży Tyberiada (za czasów Jezusa stolica Galilei czy też tetrarchii Heroda ►Antypasa [1]), a na wybrzeżu płn. Kafarnaum i Betsaida. Nad jeziorem tym rozwinęło się rybołówstwo (por.

Mk 1,16n). Okolica wokół jeziora, nad którego zach. brzegami wznoszą się Wzgórza Golan, należy do najpiękniejszych i najbardziej urodzajnych obszarów Palestyny, ms [ts]

Geniza (hebr. schowek; archiwum). Jest to miejsce w synagodze służące do przechowywania pism, które pierwotnie używane były w liturgii żydowskiej, a które z biegiem czasu zużyły się i powinny zostać zakopane. Pism tych nie można było po prostu wyrzucić, jeśli tylko zawierały one święty tetragram JHWH albo inne imię Boże, ponieważ wówczas doszłoby do profanacji. Dzięki temu przez stulecia przetrwały ważne świadectwa hebr. literatury bibl. i żyd. literatury liturgicznej, które dziś są ważnym źródłem do badań w zakresie biblistyki i judaistyki. Najsłynniejszą genizą jest ta w synagodze Ben Ezra na starym mieście w Kairze, która została wybudowana w 882 r. W 1890 r. podczas renowacji synagogi została odkryta geniza, w której mogło być umieszczone ok. 200 000 pism. Najstarsze datowane są na wczesny IX w. przed Chr. Jednym z najważniejszych pism z tej genizy jest tzw. ►Dokument Damasceński. Obok innych pism bibl. i liturgicznych znajdowały się w niej także listy i dokumenty. Obecnie pisma te można znaleźć w różnych kolekcjach na całym świecie, m.in. w Princeton, Oksfordzie i Petersburgu, fs [ts]

Gennajos (hebr. szlachetny; wspaniałomyślny). Ojciec ►Apoloniusza [4], dowódcy Antiocha V w Palestynie (2 Mch 12,2). fg [ts]

Genubat (prawd. hebr. tajemny; prawd, arab. gość z obcego rodu). Jego ojciec Hadad pochodził z rodziny królewskiej Edomitów i uciekł przed Salomonem do faraona egip.

Faraon dał mu nawet za małżonkę siostrę swojej żony, Tachpnes. Z tego związku pochodził właśnie Genubat, który wychowywał się na dworze faraona (1 Krl 11,14-20). fg [ts]

Gera ► System wag.

Gerar (by ć może hebr. łyse miejsca). Miasto filistyńskie położone prawd. ok. 21 km na płn. zach. od Beer-Szeby; wg Rdz 26,1-22 Izaak udał się - z powodu klęski głodu - do króla filistyńskiego Abimeleka do Geraru i zatrzymał się tam dłuższy czas. W rezultacie zawarł z Abimelekiem umowę dotyczącą prawa do korzystania ze studni. Pierwsza część opowieści jest paralelą do Abrahama, który także wybrał się do Geraru i przedstawił swoją żonę jako swą siostrę po to, by nie narazić swojego życia (Rdz 20). Wg Rdz 10,19 Gerar wyznaczał południową granicę Kanaanu (por. także 2 Mch 13,24). fg [ts]

Geraza/Gerazeńczycy (nieznane, prawd, nabatejskie, znaczenie nazwy). Dziś jest to miasto we wsch. części Jordanii (ok. 55 km na wsch. od jeziora Genezaret), które należało do związku miast Dekapolu; do dziś zachowały się wspaniałe rzym. ruiny. W Mk 5,1, na terenie tego miasta Jezus uzdrowił opętanego. Z powodu położenia miejscowości część tradycji przeniosło co zdarzenie (prawd, błędnie) do Gadary (Mt 8,28) albo do Gergezy (w niektórych rękopisach Łk 8,26). me [ts]

Gergeza. W niektórych rękopisach Łk 8,26 Gergeza znajduje się jako nazwa miejscowości nad jeziorem Genezaret zamiast ►Gerazy; nazwa pochodzi prawd, od Orygenesa. me [ts]

Gerreńczycy. Król z dynastii Seleucydów - Antioch V musiał wskutek politycznych zawirowań powrócić do Antiochii. Z tego powodu ustanowił namiestnika „od Ptolemaidy

(= Akko) aż do kraju Gerreńczyków” (2 Mch 13,24). Ponieważ Gerreńczycy pojawiają się tylko w tym miejscu w Biblii, ich bliższa identyfikacja jest rzeczą trudną. Można tutaj wspomnieć o ludzie, którego nazwa nawiązuje do jakiegoś miasta znajdującego się gdzieś w pobliżu południowej granicy. W tym przypadku w rachubę mogłoby wchodzić miasto ► Gerar. fg [ts]

Gerszom (hebr. obcy [gość], który tam jest).

1)    Syn Mojżesza, którego urodziła mu Sefora w ziemi Madian; jego imię odzwierciedlało życiową sytuację Mojżesza: był on gościem (hebr. ger) w obcym kraju (Wj 2,22). Sdz 13,30n wymienia pewną izraelską świątynię w Dan, w której potomkowie Gerszoma sprawowali służbę kapłańską.

2)    Potomek rodziny Pinchasa, który prawdopodobnie wraz z Ezdraszem powrócił do Jerozolimy z wygnania babil. (Ezd 8,2). fg [ts]

Gerszon/Gerszonici (hebr. cudzoziemiec). Na liście z Rdz 46 wymieniony jest wraz z Kehatem i Merarim jako syn Lewiego; należał on do tych, którzy udali się wraz z Jakubem do Egiptu (Rdz 46,11; Wj 6,16). W czasie wędrówki przez pustynię potomkom Gerszona - Gerszonitom przydzielono szczególną służbę, która polegała na niesieniu części Namiotu Spotkania (Lb 4,12-28; 10,17). To, jak również fakt, że nie mogli oni wykonywać żadnej właściwej służby ofiarniczej, odzwierciedla ich niską rangę w ramach personelu świątynnego; 1 Krn 16,21a wymienia potomków Gerszona jako strażników skarbca świątynnego (por. także 1 Krn 29,8), 2 Krn 29,12 mówi z kolei o kilku Gerszonitach, którzy brali udział w „oczyszczaniu świątyni” za czasów króla Ezechiasza (728-699 r. przed Chr.). W czasie podziału ziemi potomkowie Gerszona otrzymali 13 miast w pokoleniach Issachara, Asera i Neftalego, jak również w Zajordaniu na obszarze rodowym Manassesa (Joz 21,6.27;

1 Krn 6,56). fg [ts]

Gerszonici ► Gerszon.

Geszan (hebr. silny). Potomek Judy, który jest wspomniany tylko w linii pobocznej

(1 Krn 2,47). fr [ts]

Geszem (hebr. [urodzony w czasie] deszcz[u]; Arab). Był on przewodnikiem grupy arabskiej (Ne 2,19); wraz z innymi przeszkadzał w odbudowie muru jerozolimskiego przez wygnańców przybyłych do ojczyzny. Wspomina się, że był przekonany o prawdziwości pogłoski, jakoby Nehemiasz potajemnie przygotowywał powstanie przeciw Persom

(Ne 6,5n). fr [ts]

Geszur (hebr. wykluczenie/wypędzenie). Obszar na wsch. od jeziora Genezaret, który należy do Syrii i który przez pewien czas był prawdopodobnie osobnym państwem; często jest on wymieniany jako płn. granica Izraela w Zajordaniu (por. Joz 12,5; 13,13; Pwt 3,14: zamiast „łącznie z obszarem” przetłumaczono: „aż do obszaru”). Wg 1 Krn 2,23 Geszuryci mieliby zająć osiedla Jaira i Kenat. Za czasów Dawida pomiędzy Geszur a Izraelem panowały prawdopodobnie dobre stosunki: Dawid ożenił się z Maaką, córką króla Tal maj a z Geszur, która urodziła mu ►Absaloma [1] (2 Sm 3,3). Ten z kolei po zamordowaniu swojego przyrodniego brata Amnona uciekł do swojego dziadka do Geszuru i zatrzymał się tam

przez trzy lata (2 Sm 13,37n; 15,8), aż Joab sprowadził go z powrotem do Jerozolimy

(2 Sm 14,23). fg [ts]

Geszuryci.

1) Mieszkańcy ►Geszuru.

2) Prawd, plemię koczownicze, które osiedliło się daleko na płd. Palestyny w kierunku Egiptu (Joz 13,2); kiedy Dawid zatrzymał się u Filistynów, podejmował najazdy łupieżcze na Geszurytów (1 Sm 27,8). fg [ts]

Geter (hebr. obawa). Syn Arama i wnuk Sema (Rdz 10,23), który wymieniony jest w tablicy narodów w Rdz 10. W tablicy przedstawia się ludy i ich wzajemne relacje, fg [ts]

Getsemani (aram. tłocznia oliwy). Ogród u stóp Góry Oliwnej, w którym Jezus modlił się do swojego Ojca, przeżywając lęk przed śmiercią (Mk 14,36); dokładne położenie ogrodu nie jest znane; być może teren ten należał do jakiegoś ucznia Jezusa - możliwe, że Jezus częściej tam chodził, aby się modlić (por. Łk 21,37). ms [ts]

Geuel (hebr. majestat Boży). Syn Makiego i wywiadowca z pokolenia Gada, który wraz z reprezentantami innych pokoleń miał zbadać Ziemię Obiecaną (Lb 13,15). fg [ts]

Gezer (hebr. miejsce odgrodzone). Było to znaczące miasto filistyńskie, które leżało ok.

33 km na płn. zach. od Jerozolimy i osłaniało płn. granicę filistyńskiej strefy wpływów; wprawdzie wyidealizowany opis zajęcia kraju Kanaan mówi o cym, że Jozue zajął to miasto (Joz 12,12), jednak opis obszaru Józefa wskazuje, że granica jedynie sięgała do okolic Gezeru (Joz 16,3). To prawd, odpowiada stanowi faktycznemu (Sdz 1,29), a Izraelici bardzo powoli zyskiwali przewagę (Joz 16,10). Wydaje się, że król Dawid podczas ścigania Filistynów nie przekroczył Gezer (2 Sm 5,25). Dopiero po zwycięstwie faraona, który podarował Gezer swojej córce jako prezent ślubny, miasto przypadło w udziale Izraelowi rządzonemu wówczas przez Salomona (1 Krl 9,15-17). Gezer wspomniane jest ponownie dopiero później, w czasach machabejskich. Miasto zostało umocnione wówczas przez Seleucydów. Po szturmie i zdobyciu miasta przez Judę Machabeusza (2 Mch 10,32-36) zostało ono ponownie odbudowane przez Bakchidesa, zaufanego człowieka i naczelnego wodza króla seleudzkiego Demetriusza I (1 Mch 9,52). Szymon ponownie odebrał miasto Seleucydom, wypędził ludność, osiedlił na ich miejsce Żydów i wybudował tam dla siebie siedzibę

(1 Mch 13,43-48). Syn Szymona, Jan, objął w Gezer władzę po swoim ojcu (1 Mch 13,53; 16,21-23). f r [ts]

Gezeryci ► Girzyd.

Gi

Giach (hebr. kipiel). Ważne źródło na równinie przed Gibeonem (2 Sm 2,24). fr [ts]

Gibbar (hebr. on daje przewagę; bohater). Wg Ezd 2,20 jest to przodek grupy 95 ludzi, którzy powrócili z wygnania babil. do Judy; nie jest wykluczone, że należy go utożsamić z ►Gibeonem (Ne 7,25). fr [ts]

Gibbeton (hebr. kopiec; sklepienie). Miasto położone prawd. ok. 10 km na zach. od Gezer, które wg Joz 19,44 leżało na terytorium (jeszcze środkowo-palestyńskim) Dana; w Joz 21,23 wymienione jako miasto lewitów; w rzeczywistości Gibbeton należało prawd, aż do późnych czasów królewskich do Filistynów, ponieważ są relacje mówiące, że zarówno ►Nadab [4], jak ►Zimri [3] je oblegali. Z Gibbetonem łączą się dwa ważne dla Królestwa Izraela wydarzenia: podczas oblężenia Gibbetonu Nadab został zamordowany przez Baszę

(1 Krl 15,27); podczas oblężenia za czasów Zimriego królem został wybrany dowódca wojska, ►Omri [3] (1 Krl 16,16). fg [ts]

Gibea (hebr. wzgórze).

1)    Miejscowość położona na terenie górzystym terytorium Judy; dokładne położenie nie jest znane, prawd, miasto to leżało na płd. wsch. od Timny (Joz 15,57).

2)    Gibea Beniamina, wzg. Gibea Saula; miejscowość na wzgórzu, które ma 840 m n.p.m., położona przy trasie płn.-płd., która przebiegała ok. 5 km na płn. od Jerozolimy; miejscowość ta utożsamiana jest z dzisiejszym Tell el-Ful; w Joz 18,28 Gibea wymienione jest jako miasto rodu Beniamina. Sdz 19-20 relacjonuje dramatyczne wydarzenie, kiedy to Beniaminici z Gibea (podobnie jak Sodomici w stosunku do gości Lota; Rdz 19,4-11) wykroczyli przeciwko członkowi własnego szczepu i w konsekwencji znieważyli jego kobietę oraz doprowadzili do jej śmierci. To wielkie pogwałcenie zasady gościnności spowodowało zdecydowaną reakcję ze strony zwykłych Izraelitów: Beniaminici zostali okrutnie ukarani. Epizod ten jest dowodem na sytuację chaosu panującą przed nastaniem czasów królewskich. Gibea było ojczyzną Saula (1 Sm 10,26; 11,4; w młodszych tradycjach jako ojczyzna Saula pojawia się ► Gibeon: por. 1 Krn 8,29-33). Ostatecznie Gibea zostało rezydencją pierwszego króla Izraela (1 Sm 15,34), ale niestety nie da się już jej jednoznacznie zrekonstruować. Rezydencja ta mogła mieć rozmiary 52x35 m. Jeden z 30 wojowników Dawida, Ittaj, syn Ribaja, pochodził z Gibea (2 Sm 23,29; 1 Krn 11,31), tak samo jak inny zwolennik Dawida o imieniu Joasz, syn Szemajasza (1 Krn 12,3). Z Gibea pochodziła ponadto Maaka, córka Uriela, matka króla Abiasza z Judy, następcy Roboama (2 Krn 13,2). Oczekiwane wkroczenie Asyryjczyków nastąpiło z północy przez Gibea (Iz 10,29). Żydowski historyk Józef Flawiusz wspomina Gibea jako ostatnią stację Tytusa w marszu przeciwko Jerozolimie.

3) W Joz 24,33 wymienione jako miasto kapłana ►Pinchasa [1], położone w Górach Efraima; było miejscem pochówku jego ojca, Eleazara; dokładne położenie nie jest znane, fg [ts]

Gibea Boże. Miejscowość, której położenie nie jest pewne i którą prawd, można identyfikować z ►Mispa [1]; pewne jest to, że mieściło się tam sanktuarium. Samuel przepowiedział Saulowi, że trafi tam na gromadę proroków, którzy będą w uniesieniu prorockim i że także on sam popadnie w ten stan. Spełnienie się tej zapowiedzi miało być znakiem dla Saula, że Bóg jest z nim (1 Sm 10,5-7). fg [ts]

Gibeon/Gibeonici (hebr. wzgórze). Miejscowość położona ok. 10 Krn na płn. zach. od Jerozolimy na wzgórzu o wysokości ok. 750 m, która najczęściej identyfikowana jest z dzisiejszym Al-Dżib; Joz 9 wspomina, jak mieszkańcy Gibeonu i trzech innych należących do nich miast (Joz 9,17) dzięki podstępowi uniknęli zniszczenia; między obiema grupami (tzn. Gibeonitami i Izraelitami) doszło do zawarcia paktu. Po tym, jak ich podstęp ujrzał światło dziennie, stali się oni niewolnikami, tzn. „drwalami i nosiwodami” (Joz 9,21). Ta niezbyt jednolita opowieść może wyjaśniać, dlaczego faktycznie Gibeonici przez długi okres byli zatrudnieni jako niewolnicy świątynni. Ponadto dalej znajduje się relacja (Joz 10,1-27), że Jozue ze względu na solidarność z Gibeonem poprowadził wyprawę wojenną przeciwko koalicji pięciu okolicznych królestw-miast, które zaatakowały Gibeon. Aby zyskać na czasie

i móc zadać wrogom całkowitą klęskę, Jozue miał wypowiedzieć słynne słowa: „Stań, słońce, nad Gibeonem! I ty, księżycu, nad doliną Ajjalonu!” (Joz 10,12). To zwycięstwo Izraelitów miało uzmysłowić, że ostatecznie było to zwycięstwo JHWH, który włączył do bitwy nawet siły natury. Przy „stawie Gibeonu” doszło do krwawej potyczki pomiędzy Abnerem, którego wspierali zwolennicy Iszbaala, syna Saula, a Joabem, którego wspierali stronnicy Dawida

(2 Sm 2,12-17). Obok „wielkiego kamienia w Gibeonie” Joab spotkał swojego przeciwnika Amasę i podstępnie go zabił (2 Sm 20,8). Wg 1 Krl 3,4n w Gibeonie znajdowała się „wielka wyżyna”, zanim wybudowana została świątynia w Jerozolimie; tutaj Pan ukazał się Salomonowi we śnie i przychylił się do jego prośby: Salomon nie prosił o długie życie i bogactwo, lecz prosił o mądrość (1 Krl 3,5-15). Wg tradycji z Ksiąg Kronik znajdowały się tu - aż do wybudowania świątyni w Jerozolimie - Namiot Spotkania i ołtarz całopalenia

(1 Krn 21,29; 2 Krn 1,3.13). Służbę przy tym sanktuarium Dawid powierzył kapłanowi Sadokowi i jego braciom kapłanom (1 Krn 16,39). Na podstawie tych faktów można też przyjąć, że w Gibeonie osadzony był później opowiedziany w 2 Sm 21,1-14 epizod o zemście Gibeonitów na potomkach Saula - ponieważ na Saula, który zabił Gibeonitów (być może w związku z zemstą na kapłanach z Nob, mieszkających nieopodal Gibeonu), miała spaść pomsta krwi. Zgodnie z tym w 2 Sm 21,6 nie powinno być wyrażenia „na wzgórzu Saula, który był wybrańcem Pańskim”, lecz „w Gibeonie, na wzgórzu Pana” (por. 2 Sm 21,9).

W dokumentach egip. Gibeon pojawia się jako jedno z tych miast, które faraon Szeszonk podbił w 2. poł. X w. przed Chr. W Jr 28,1 wspomniany jest fałszywy prorok o imieniu Chananiasz, syn Azzura, z Gibeonu. „U wielkiego stawu w Gibeonie” spotkali się ze sobą Jochanan i zbuntowany Izmael - który po zniszczeniu Jerozolimy (586 r. przed Chr.) brał udział w morderstwie zwierzchnika kraju ►Godoliasza [2]. Izmaelowi udało się wraz z ośmioma mężczyznami zbiec przed Jochananem (Jr 41,12-15). Ludzie z Gibeonu współpracowali przy odbudowie muru miejskiego w Jerozolimie (Ne 3,7n). Wreszcie Józef Flawiusz relacjonuje, że w 66 r. po Chr. w Gibeonie obozował rzym. naczelny wódz Cestius Gallus w czasie swojego marszu na Jerozolimę. Odkrycie 63 winiarni wykazało, że Gibeon produkował i eksportował wino. Ponadto światło dzienne ujrzały dwie imponujące instalacje wodne; w młodszej instalacji 93 stopnie schodowe prowadzą pod murem miejskim do źródła, które znajduje się poza murami. fg [ts]

Giblici. W Joz 13,5 „kraj Giblitów” wymieniony jest jako obszar, do którego Izrael rościł sobie pretensje w trakcie zajmowania kraju; prawd, chodzi tu o Fenicję. Wymieniani w

1 Krl 5,32 wraz z ludźmi Hirama z Tyru jako budowlańcy, którzy mieli obrobić drewno i kamienie na budowę świątyni, to zapewne mieszkańcy miasta Byblos. fg [ts]

Gichon (hebr. kipiący/tryskający).

1)    Jeden z czterech rajskich potoków; okrąża cały kraj Kusz (Rdz 2,13). Z powodu mitycznego kontekstu potok można jedynie z dużym trudem utożsamić z jedną ze znanych rzek (prawd. Nil). ►Eden [1].

2)    Źródło w Dolinie Cedronu u stóp góry Ofel; odgrywało ważną rolę w rytuale królewskim. Tutaj namaszczany i proklamowany był król. Źródło to dostarczało wodę pitną do Jerozolimy już w czasach przed-dawidowych (mogło ono zaopatrzyć ponad 2000 ludzi); istniał szyb, który dawał dostęp do źródła od strony centrum miasta. Źródło w późniejszym okresie służyło do nawadniania ogrodów i stoków góry Ofel; zyskało na znaczeniu za czasów króla Ezechiasza (728-699 r. przed Chr.). Aby zapewnić gotowość do obrony przed Asyryjczykami, należało najpierw doprowadzić do porządku zaopatrzenie w wodę. Król nakazał wykopać przejście podziemne przez górę Ofel, które miało poprowadzić wodę ze źródła znajdującego się na zewnątrz murów miejskich do sadzawki Siloe mieszczącej się wewnątrz murów (por. 2 Krl 20,20; 2 Krn 32,2-4). W 1880 r. w tunelu o długości 512 m odkryto epigraf, który informuje o powodzeniu tego przedsięwzięcia i wyraża radość ze spotkania kopiących (►Siloe). Mały spadek gwarantował powolne, jednostajne spływanie wody (por. słowo o „wodzie Siloam, co płynie łagodnie” w Iz 8,6 jako obraz spokojnych rządów Boga), fg [ts]

Giddalti (hebr. chwaliłem [Boga]). Śpiewak świątynny, który wymieniony jest w

1 Krn 25,4 jako dziewiąty syn Hemana i który - wg 1 Krn 25,29 - należał do 22. grupy pełniącej służbę, fg [ts]

Giddel (hebr. bardzo duży).

1)    W spisie repatriantów powracających z Zorobabelem z wygnania babil. do ojczyzny, wymieniony jest on jako ojciec rodu w jednej z grup niewolników świątynnych

(Ezd 2,47; Ne 7,49).

2)    Również wymieniony na liście repatriantów jako głowa rodu niewolników świątynnych, który bliżej jest określany jako jeden z potomków sług Salomona (Ezd 2,5 5n; Ne 7,57n). fg [ts]

Gideom (hebr. rozbicie). Miejscowość na terytorium Beniamina, która wymieniona jest jedynie w Sdz 20,45 i której położenie nie jest znane; po karygodnym występku Beniaminitów (Sdz 19) pozostałe plemiona zemściły się na nich - po tym jak zajęli Gibea - i ścigały ich aż do Gideom. Z tego powodu można przypuszczać, że Gideom położony jest na wsch. od Gibea. fg [ts]

Gideoni (hebr. moje rozbicie). Mężczyzna z rodu Beniamina, ojciec Abidana, któremu jak podaje Lb 1,11 został zlecony przegląd wojska, fg [ts]

Gigant ► Olbrzym.

Gilalaj (prawd. hebr. toczyć się). Jeden z ośmiu braci niejakiego Szemajasza, którzy według Ne 12,36 grali „na instrumentach muzycznych Dawida, męża Bożego” w czasie poświęcenia muru za czasów ► Ezdrasza [2]. fg [ts]

Giiboa (hebr. kraj górzysty). Łańcuch górski przebiegający od płn. wsch. w kierunku płd.-zach. (maksymalna wysokość do 500 m), który oddziela południową część doliny Jizreel od Rowu Jordanu; w tej (niegdyś zalesionej) górzystej krainie (por. Joz 15,15.18) śmierć w walce przeciwko Filistynom ponieśli Saul i jego syn Jonatan; Saul, będąc w beznadziejnej sytuacji, przebił się mieczem, aby nie zostać zabitym z ręki „nieobrzezanego” (1 Sm 31,1-7;

2 Sm 1,1-10). We wzruszającej ►elegii Dawid opłakuje Saula i swojego przyjaciela Jonatana (2 Sm 1,21). fg [ts]

Gilead (arab. skalista kraina; hebr. kopiec świadectwa).

1)    Miejscowość położona ok. 26 km na płn. wsch. od Rabba w Zajordaniu; wg

Sdz 11,1-11 pochodzący stamtąd ►Jefte wybrany został na przywódcę (sędziego) mieszkańców Gileadu, którzy mieli wyruszyć na wojnę przeciwko Ammonitom.

2)    W nawiązaniu do nazwy miejscowości, Gilead stał się określeniem całego kraju po wsch. części Jordanu, zarówno na płd., jak i na płn. od rzeki Jabbok. Granice tego kraju sięgały od wsch. daleko w głąb pustyni, na płd. granicę stanowiła dolina Arnon, na zach. - Jordan, a na płn. rzeka Jarmuk. Wg schematycznego opisu w Joz 13,24-28.29-31 plemieniu Gada przypadła w udziale (w przybliżeniu) część płd., a plemieniu Manassesa (w przybliżeniu) część płn. To, że zasiedlenie nie było rzeczą prostą, pokazują relacje mówiące o ciągle wybuchających konfliktach z Ammonitami w czasach sędziów i za panowania Saula, który pokonawszy Ammonitów” poprawił znacząco sytuację mieszkańców Jabesz w Gileadzie

(por. 1 Sm 11,1-12). Wzmiankuje się również, że syn Saula, Iszbaal został w Machanaim ustanowiony królem Gileadu (2 Sm 2,9). W „krainie Gilead” (prawd, na płd. od Machanaim) ►Absalom [1] wraz z izraelskimi hufcami rozbił obóz, zanim zmierzył się zbrojnie z oddziałami swego ojca Dawida, które akurat znajdowały się w Machanaim (2 Sm 17,26). Obszar, który po podziale należał do Królestwa Północnego, został w IX w. przed Chr. podbity przez Damaszek (2 Krl 10,32n). Ostatecznie dzięki zabiegom judzkiego króla Achaza (734-728 r. przed Chr.) dostał się pod władzę Asyryjczyków; wg 1 Mch 5,9 w Gileadzie zamieszkiwała ludność pogańska, która zjednoczywszy się, wystąpiła przeciw żyjącym tam Żydom. W czasach rzym. obszar ten raz jeszcze przeżywał czas rozkwitu w formie federacji Dekapolu.

3)    Ojciec Jeftego, którego matką była niewolnica (Sdz 11,1).

4)    Syn Makira i wnuk Manassesa (por. Joz 17,1; Lb 26,29), którego prawd, należy identyfikować z ►Gileadem [3].

5) Członek rodu Gada, syn niejakiego Ben-Mikaela i ojciec Ben-Jaroacha (1 Krn 5,14). fg [ts]

Gileadczyk (hebr. ten z kopca świadectwa).

1)    Należący do rodu ►Gileada [3], jeden z najbardziej znanych to ► Jefte [1]: Sdz 11,1; nie jest pewne, czy ►Barzillaj [1], wierny zwolennik Dawida, zaliczany jest do rodu Gileada, czy też jego przydomek określa jego pochodzenie z ►Gileadu [2] (2 Sm 17,27; 19,32-40;

1 Krl 2,7). 2 Sm 17,27 sugeruje pierwsze wyjaśnienie, 1 Krl 2,7 z kolei drugie (por. także

Ezd 2,61).

2)    Mieszkańcy ►Gileadu [2]; 2 Krl 15,25 wspomina „pięćdziesięciu mężów z Gileadu”, jawnych sympatyków nastawionego wrogo do Asyrii adiutanta Pekacha, z pomocą których tenże uknuł spisek i zabił w 740 r. przed Chr. panującego w Izraelu Pękachiasza. fg [ts]

Gilgal (hebr. kamienny krąg). Znaczące sanktuarium, położone ok. 2 km na płd. wsch. od starożytnego Jerycha; wg przekazu z Księgi Jozuego Jozue po przekroczeniu rzeki Jordan położył tutaj na ziemi dwanaście kamieni jako znak cudownej interwencji JHWH na rzecz swojego ludu (Joz 4,20-24). Joz 4 służyć będzie za rodzaj „stałej legendy” związanej z sanktuarium w Gilgal i jako jego legitymizacja. Inna tradycja podaje etymologię Gilgal, wedle której w tym miejscu został obrzezany lud, który wszedł do kraju Kanaan: tym samym „została zrzucona hańba z Egiptu” (Joz 5,2-9); w słowie galal (= zrzucać winę) Hebrajczyk słyszał brzmienie podobne do Gilgal. Za czasów Saula i Dawida Gilgal stanowiło znaczące sanktuarium i było politycznym centrum pewnych związków plemion, co zresztą jest ze

sobą powiązane. W Gilgal „odnowione” zostało w uroczystym akcie królestwo Saula

(1 Sm 11,14n). Blisko związany z Gilgal był Samuel. Zatrzymał się tam też Dawid w drodze do Jerozolimy po śmierci Absaloma (2 Sm 19,16.41). Sanktuarium w Gilgal było także miejscem pobytu proroków Eliasza i Elizeusza (2 Krl 2,1; 4,38). W późniejszym okresie

Amos piętnował składanie ofiar w Gilgal jako grzeszny proceder i przepowiedział rychły koniec rytuału (Am 4,4; 5,5). Ozeasz uważał Gilgal za miejsce przestępców (por. Oz 5,15); sprawowany tam kult był przez JHWH znienawidzony (Oz 9,15; 12,12), ponieważ to, co tam robiono, nie miało już nic wspólnego z miłością Boga, lecz było uprawianiem nierządu z Baalem. Znaczenie Gilgal zmniejszało się z biegiem lat; po wygnaniu babil. nie wspomina się już o nim. fg [ts]

Gilgamesz. Wkrótce po 3000 r. przed Chr. w Babilonii powstały dynastie królewskie z różnych państw-miast. Sumeryjska lista królewska wymienia ośmiu lub dziesięciu królów, którzy panowali „przed powodzią” (potopem). Zgodnie z tradycją sumeryjską po potopie „nastała władza królewska z nieba”. Wśród panujących wymieniony jest także Gilgamesz, postać legendarna, której pierwowzorem mogła być jednak postać historyczna. Jest bohaterem opartego na sumeryjskim pierwowzorze Eposu o Gilgameszu. Zapisany na dwunastu tablicach epos przedstawia przygody Gilgamesza i jego przyjaciela Enkidu. Głównym tematem jest poszukiwanie wiecznego życia. W czasie tego poszukiwania Gilgamesz spotyka Utnapisztima, babil. Noego. Poszukiwania Gilgamesza nie odnoszą skutku; wieczne życie zarezerwowane jest bogom. Dla ST obok tego tematu ważna jest przede wszystkim opowieść o potopie, która wykazuje wyraźne paralele do Rdz 6-8. me [ts]

Gilo/Gilonici (hebr. jego radość). Wg Joz 15,51 leżące w górach miasto wchodziło w skład pokolenia Judy; położenie nie jest znane. Na podstawie wymienionych wraz z nim innych miast (jak przede wszystkim Doko, Danna, Esztemo) Gilo należy szukać prawd, w okolicy Hebronu (15-20 km na płd. wsch.). Achitofel, doradca Dawida, pochodził z Gilo

(2 Sm 15,12); po tym jak Absalom nie posłuchał jego rady, powiesił się i został tam pochowany (2 Sm 17,23). fg [ts]

Gimnazjum (gr. miejsce uprawiania sportu). Gimnazjum jako instytucja prywatna albo (najczęściej) publiczna było ważnym elementem gr. edukacji. Zazwyczaj był to budynek z wewnętrznym dziedzińcem, mieścił m.in. hale do ćwiczeń, szkołę atletów, salę naukową, pływalnię i bieżnię. Do ćwiczeń, które uprawiano nago (gr. gymnos, stąd nazwa), należały: bieganie, skakanie, rzucanie, walczenie, boksowanie. Zawody odbywały się zwłaszcza podczas świąt; nagrodą za zwycięstwo był wieniec. Gimnazjum zostało rozpowszechnione przez kulturę hell. na całym starożytnym Bliskim Wschodzie; stało się punktem centralnym miast i miejscem gromadzenia się tych wszystkich, którzy sami otrzymali gr. wychowanie i którzy troszczyli się o rozpowszechnienie gr. edukacji. Właśnie w tym kontekście należy widzieć budowę gimnazjum w Jerozolimie, którą zarządził, ku przerażeniu pobożnej ludności żydowskiej, arcykapłan Jazon ok. 174 r. przed Chr. (1 Mch 1,14n; 2 Mch 4,9-14). me [ts]

Gimzo (hebr. urodzajne miejsce z platanami). Miasto na Szefeli, położone ok. 7 km na wsch. od dzisiejszej Ramii; zgodnie z 2 Krn 28,18 Filistyni za czasów judzkiego króla Achaza (734-728 r. przed Chr.) zdobyli miasta na Szefeli, a wśród nich także Gimzo wraz z okolicznymi wioskami, fg [ts]

Ginat (hebr. mur ochronny). Ojciec Tibniego; Tibni uchodził - prawd, jako przedstawiciel wiernych JHWH Izraelitów - za pretendenta do tronu po śmierci ►Zimriego [3]. Jego stronnictwo było prawd, zbyt słabe. Po jego śmierci królem został ►Omri [3] (1 Krl 16,21n). fg [ts]

Ginneton (prawd. hebr. ogrodnik). Wśród 22 wymienionych w Ne 10,2-9 kapłanów, którzy umieścili swoje imię na dokumencie odnowienia przymierza, Ginneton wymieniony jest na 15. pozycji (Ne 10,7; por. także Ne 12,16). fg [ts]

Girgaszyci (hebr. prawd, „osadnicy na gliniastej glebie”). Plemię kananejskie wymienione wraz z innymi kananejskimi ludami, które reprezentują ogół mieszkańców terenów zajętych przez późniejszego Izraela (Rdz 10,16; 15,21; Joz 3,10; Ne 9,8). fg [ts]

Girzyci. Nazwa jednego z plemion na płd. obszaru filistyńsko-judzkiego, które Dawid wybił częściowo w sposób barbarzyński (1 Sm 27,8n). Dobrze poświadczone dawne sposoby czytania nie wykluczają, że plemię to nosiło nazwę Gezeryci. fr [ts]

Giszpa (hebr. ten, który przystępuje). W Ne 11,21 Giszpa wymieniony jest wraz z Sichą jako przełożony niewolników świątynnych, którzy mieszkali na górze Ofel. fg [ts]

Gittaim (hebr. dwie tłocznie). Miejscowość, która zlokalizowana jest prawd. ok. 4 km na płd. wsch. od dzisiejszej Ramii; zgodnie z zarządzeniami, powstałymi w toku reform, które zostały przeprowadzone po wygnaniu babil. za czasów Ezdrasza i Nehemiasza, mieszkali tutaj członkowie rodu Beniamina (Ne 11,33). fg [ts]

Gittyta (hebr. tłocznia). Nazwa oznaczająca pochodzenie wojownika ►Ittaja [1] z Gat

(2 Sm 15,22; 18,2). fg [ts]

Glina / Naczynie gliniane. Tlenek glinu to mieszanina glinu i krzemu, które uwalniają się podczas wietrzenia i rozpadu skaleń, z substancjami organicznymi i mineralnymi; rozcieńczona z wodą przybiera postać łatwej do formowania masy, którą hartuje się przez wypalanie. Z gliny wykonuje się przede wszystkim naczynia, ale również figurki itp. W epoce wczesnohistorycznej naczynia były formowane rękami, od epoki brązu przy pomocy koła garncarskiego (►Ceramika). Na podstawie współczesnych analiz naukowych da się określić obszar, gdzie powstało dane naczynie gliniane, dzięki czemu można prześledzić koleje wymiany handlowej i zbadać wzajemne relacje kultur, me [msz]

Gliniana cegła ► Cegła. 

Gliniana skorupa ► Ostrakon.

Gliniana tabliczka. Na takim materiale piśmienniczym litery ryto rylcem albo wyciskano. Po „zapisaniu” tabliczkę suszono na słońcu. Gliniane tabliczki były przede wszystkim wykorzystywane w Mezopotamii; stanowią najstarsze zachowane środki przekazu tekstu, które umożliwiły zarówno wykonanie rysunków, jak też sporządzanie notatek (►Ostrakon). Teksty zapisane pismem klinowym zawierają rejestry podatkowe i fiskalne, później doszła jeszcze korespondencja polityczna i poezja. Starożytne kultury wysoko rozwinięte posiadały prawdziwe biblioteki, tzw. archiwa pałacowe; najważniejsze znajdowały się m.in. w Babilonie, Uruk, Ugarit i Hattuszy. Gr. linearne pismo B było zapisywane na tabliczkach glinianych. Oprócz tego w Iliadzie Homera jest poświadczone, że pisano także na tabliczkach drewnianych, me [msz]

Gloria (łac. cześć; chwała). Określenie na pieśń pochwalną aniołów w opowiadaniu

o narodzeniu Jezusa (Łk 2,14); w liturgii nawiązuje do tego śpiewu aniołów hymn: Gloria in excelsis Deo (= chwała Bogu na wysokościach), także modlitwa Gloria Patri (= chwała Ojcu...), me [ts]

Glosa. Literaturoznawczy termin techniczny na określenie dopisku, uwagi na marginesie, poprzez którą redaktor (glosator) objaśniał niezrozumiały tekst; takie pierwotne dopiski przenikały później często do tekstu właściwego. Odkrycie istnienia takiej glosy pomaga w przywróceniu tekstu oryginalnego i służy wyjaśnieniu historii przekazu tekstu. ►Interpolacja, me [ts]

Glosolalia (gr. mówienie językami). Termin techniczny na wyrażenie mowy ekstatycznej w niezrozumiałym, czasem bełkotliwym języku; chodzi więc tu o nadzwyczajne zjawiska językowe, wywołane natchnieniem, które rozpowszechnione są także w innych religiach. Kultura gr. w epoce NT znała porównywalne zjawiska, np. inspirację poety albo furię (manię) w czasie sprawowania kultu Dionizosa oraz język aniołów (por. 1 Kor 13,1). Paweł podkreśla, że ten ►charyzmat (por. 1 Kor 12,10; 14,2-9) nie służy tak bardzo budowaniu wspólnoty (bo prorok musi to najpierw objaśnić; por. 1 Kor 14,5), lecz jest znakiem szczególnej obecności i działania ► Ducha Świętego. Trudrto jest rozstrzygnąć, czy Łukasz miał na myśli glosolalię w opisie Pięćdziesiątnicy; podobny dar Ducha wskazany jest także w Dz 10,46 i Dz 19,6. me [ts]

Głaz. W Księdze Zachariasza (12,3) jest mowa o ciężkim głazie, którym Jerozolima stanie się dla wszystkich ludów. Tekst hebr. mówi tutaj o ^‘eben ma’amasah,co oznacza kamień używany do ćwiczeń siłowych, me [ts]

Głębia. W Biblii często służy jako obraz opresji (por. Ps 69,15n; 130,1), świata zmarłych

(Ps 88,7), skrytości Bożego działania (Rz 11,33; 1 Kor 2,10) albo tajemnic Szatana

(Ap 2,24). me [msz]

Głodu klęska ► Klęska głodu.

Głowa. Obok właściwego znaczenia słowo to w sensie przenośnym oznacza: szczyt, wierzchołek, sumę, przewodnika, dowódcę, autorytet i inne. Tak np. w 1 Kor 11,3 jest to określenie relacji mężczyzny względem kobiety i Chrystusa względem mężczyzny.

W Ef 1,22n i Kol 1,18 Chrystus nazwany jest „głową Ciała” (= Kościoła), tzn. Kościół uchodzi tutaj za organizm kierowany autorytetem Chrystusa, me [łs]

Głód. Poza naturalnym sensem (potrzeba pokarmu, np. Wj 16,3; Iz 44,12; Mt 4,2), słowo to występuje także w znaczeniu przenośnym jako tęsknota religijna, np. za chlebem mądrości (Prz 9,4n), za słowem Bożym (Am 8,11) albo za sprawiedliwością (Mt 5,6). me [łs]

Głuchota ►Choroba

Głupiec. Wg ST człowiek, który stracił kontakt z rzeczywistością, właściwy ogląd rzeczy; dlatego mianem głupca określa Biblia nie tylko człowieka głupiego czy nieroztropnego (np. Prz 12,15n; 17,28), ale także tego, który jest niegodziwy i bezbożny (np. Ps 14,1; Prz 10,23). 

me [msz]

Gniew. W Biblii gniew ludzki oceniany jest różnie. W dziełach sapiencjalnych ST, podobnie jak w egip. literaturze mądrościowej, traktuje się gniew jako zjawisko negatywne (por. np. Prz 14,17.29; 15,1; 21,14); stanowczo przed gniewem ostrzega NT (np. Mt 5,22; 1 Kor 13,5; 2 Kor 12,20; Ga 5,20; Ef 4,26.31). Tam, gdzie chodzi jednak o naruszenie Prawa Bożego lub godności bliźniego, Biblia mówi o usprawiedliwionym, a tym samym „świętym” gniewie, który partycypuje w ►gniewie Bożym (np. 1 Sm 11,6; 1 Mch 2,24.44; Mk 3,5;

Dz 17,16).  me [msz]

Gniew Boży

Biblii nie jest obcy język, w którym widać emocjonalność Boga. Antropomorfizm (przypisywanie cech ludzkich) czy też antropopatetyzm (przypisywanie ludzkich emocji) w sposobie przedstawiania Boga dotyczy również Jego gniewu. Ważne jest przy tym, że gniew nie przynależy do samej istoty Boga, lecz sama tylko świętość (►Święty): zapłonie gniewem, gdy jego świętość zostanie zakwestionowana przez ludzkie działanie. Metaforyka gniewu jest przekonującym środkiem stylistycznym, aby wyrazić, że Bóg, w którym nie ma w ogóle zła, pełen energii angażuje się w walkę ze złem. Widać to wyraźnie zwłaszcza w przepowiadaniu prorockim, w którym przedstawia się gniew Boży jako konsekwencję naruszenia Prawa Bożego lub chronionej przez Boga godności bliźniego.

Gniew Boży w ST

W skrócie można powiedzieć, że Bóg płonie gniewem wówczas, gdy człowiek poprzez różnorodny ►grzech odrzuca Bożą ofertę zbawienia (►Przymierze). Można to zobaczyć w metaforach zadeklarowanej i wzgardzonej miłości (Ez 16,8; Oz 11,4). W niektórych fragmentach wybuch gniewu JHWH przybiera dla współczesnego odbiorcy niewyobrażalne rozmiary. Należałoby się spodziewać przynajmniej racjonalnych przyczyn wybuchu gniewu. Te nie zostały przejrzyście podane, choćby wtedy, gdy Uzza pociągnięty przez woły stracił równowagę, oparł się o Arkę Przymierza i rozgniewawszy przez to Boga, stracił życie

(2 Sm 6,7). Tak jak Biblia Hebrajska zna nieświadome przewinienia, tak też wie o tym, że można nieumyślnie wzbudzić gniew Boga. Ten jest jednak nie irracjonalny czy demoniczny, jak przypuszcza część badaczy, lecz bardziej symbolizuje nienaruszalną i nietykalną świętość Boga.

W języku hebr. istnieje cały szereg pojęć tworzących pole semantyczne gniewu. W bibl. języku obrazowym af (= kipieć gniewem), podobnie jak inne emocje, jest ściśle powiązany z częściami ciała wzg. zachowaniami. Ważne miejsce zajmuje nos (af). W ten sposób ważny termin oznaczający gniew i nos pochodzą od tego samego rdzenia. Warto zaznaczyć, że również na oznaczenie cierpliwości Boga (BT: „nieskory do gniewu”), zatem czegoś zupełnie przeciwnego, używa się tego samego rdzenia (por. choćby Wj 34,6).

Na podstawie odniesień do innych języków semickich hema (= zapalczywość) można tłumaczyć też jako „piana”, „jad [węża]” albo „żar”, „gorączka”. Z tymi ostatnimi wiąże się wewnętrzne „rozpalenie”, któremu odpowiada zewnętrzny, widzialny komponent wybuchu gniewu ('af). W ten sposób można choćby w Pwt 29,22 mówić o gniewie jako o zjawisku zewnętrznym i wewnętrznym: „w swym gniewie i zapalczywości”.

Wszędzie z żarem związane jest słowo karon (= zapłonąć; żar gniewu; zob. np. Wj 15,7; 32,12). W dziele deuteronomistycznym Bóg płonący gniewem to utarte sformułowanie umieszczane tam, gdzie mowa jest o przekroczeniu przymierza i niedopełnieniu wynikających zeń zobowiązań (por. Sdz 2,20). Mamy tu do czynienia z sekwencją odstępstwo - skutek/sąd (gniew Boży i katastrofa) - nawrócenie.

Na określenie gniewu język hebr. zna jeszcze wyraz qiriah (= zazdrość, namiętność): Bóg całkowicie angażuje się na rzecz ustanowienia wyłącznego kultu, przysługującego jedynie Bogu, który wyprowadził Izraela z Egiptu, oraz przestrzegania Jego przykazań (por. Ez 5,13 z czterema synonimami słowa „gniew”).

Gniew ściśle łączy się z bibl. Zapowiedziami i obrazami sądu (sąd/sądownictwo/proces sądowy). Z teologicznego punktu widzenia dziejów okresy niedoli i katastrofa wygnania widziane są wprost jako sąd, a ten z kolei jako przejaw gniewu Bożego, który może wprawdzie trwać przez pewien czas, ma jednak prowadzić do zmiany myślenia i do nawrócenia (por. Iz 54,8-10).

W twórczości proroków gniew Boży wiąże się z Dniem Pańskim (► Dzień Pański;

Iz 13,9.13). Niekiedy podaje się Am 5,18-20 jako najstarszy fragment mówiący o „Dniu JHWH”. Jest to czas całkowicie zdominowany przez Boga. W tym nieznanym człowiekowi, ale określonym dniu, kiedy wybuchnie gniew JHWH, nikt ani nic się nie ostoi. Właśnie tekst Am 5 stara się poprzez zapowiedź i opis Dnia Pańskiego i gniewu Bożego zburzyć skostniałe i powierzchowne zabezpieczenia, które niczego nie gwarantują; prawdopodobne jest również, że prorok chce w obliczu już zaistniałej katastrofy wyjaśnić i uzasadnić jej przyczyny

(vaticinium ex eventu).

Psalmy i literatura mądrościowa podkreślają, że skutkami gniewu Bożego będą cierpienie

i ucisk (np. Ps 79,5). Gniew Boży pojawia się także tam, gdzie Bóg odwraca swoje oblicze (Hi 13,24; 13,2; 27,9).

Gniew Boży w NT

Zamieszczone w Ewangeliach, odnoszące się do kwestii gniewu Bożego mowy i czyny Jezusa (przy całym miłosiernym podejściu do ludzi gotowych do nawrócenia) należy potraktować jako kontynuację, aktualizację prorockiego przepowiadania odnośnie do gniewu Bożego. Warto jednak zaznaczyć, że niezwykle rzadko wprost mówi się o gniewie Jezusa. Przykładowo Marek wspomina o gniewie Jezusa wyczuwalnym w zwrocie do stróżów Prawa w związku z uzdrowieniem w szabat mężczyzny z uschniętą ręką (Mk 3,5). Gniewny ton da się wyczuć w mowach Jezusa, np. w groźbach przeciwko uczonym w Piśmie i ich wypaczaniu Prawa (Mt 23) czy przeciwko miastom za ich zaniedbywanie nawrócenia

(Mt 11,20-24). Uniesiony gniewem Jezus wypędził przekupniów ze świątyni (Mt 21,12n

i par.; J 2,14-17) i przeklął figowiec (czynność symboliczna; Mk 11,14). Występujący w przypowieściach gniew Boży oznacza definitywny, eschatologiczny Sąd Ostateczny

(Mt 18,34; 22,7; 25,26.41).

Dla Pawła nadane przez Jezusa Chrystusa wymiary łaski i sprawiedliwości stoją w sprzeczności z gniewem Bożym. Z punktu widzenia Apostoła Narodów nie jest on ani boską emocją, ani działaniem, lecz przeznaczeniem ludzi, którzy nie uznają Boga. Paweł stosuje pojęcie gniewu Bożego jako synonim Sądu Ostatecznego. Ale już sam kult bałwochwalczy, jak też grzechy główne są wyrazem tego gniewu (Rz 1,18 - 2,8), a ci, którzy się nie nawrócili, są „dziećmi gniewu” (Ef 2,3). Kto pogardza dobrocią Boga, która skłania do nawrócenia, „zaskarbia sobie gniew na dzień gniewu” (Rz 2,5). Wyrażenie „gniew i oburzenie”(orge kai thymos) należy rozumieć jako antytezę życia wiecznego (Rz 2,7n).

W Apokalipsie „wino zapalczywości Boga, przygotowane bez rozcieńczenia, w kielichu Jego gniewu” (14,10) czeka na tych, którzy oddawali cześć Bestii i jej wizerunkowi (15,1). Pod pojęciem thymos kryje się pełne dynamizmu wystąpienie Boga przeciwko wszystkiemu temu, co bezbożne, mla [msz]

Gnoza (gr. poznanie; zrozumienie). Pod pojęciem gnozy rozumiemy dzisiaj zbiór religijnych i światopoglądowych idei, które reprezentują określone, specyficzne cechy, określane zazwyczaj jako typowe dla „gnostyckiej” koncepcji świata. Do najważniejszych spośród tych cech zaliczają się: stwierdzenie istnienia zasadniczo zepsutego i złego świata, który jako chybiony produkt jest nieudanym dziełem stworzenia. Stworzenie albo pochodzi od złego boga, który stale walczy z dobrym bogiem (dualizm), albo jest wadliwym procesem wewnątrz pierwotnie harmonijnie stworzonego kosmosu. Człowiek ma właściwie udział w sferze boskiej, dostał się on jednak poprzez fatum lub złośliwe posunięcie stwórcy światów (demiurg) do świata ziemskiego. W ciągu swojej egzystencji żyje w złym, a nawet wrogim otoczeniu, z którego powinien się uwolnić. Przeszkadza w tym w szczególności cielesność, dlatego też do najważniejszych cech charakterystycznych gnozy zalicza się deprecjonowanie ciała. Uwolnienie człowieka utrudnione jest poprzez „strategie obronne” świata, który poprzez demony i inne działające siły chce przekonać każdą osobę do siebie. Aby walczyć z tymi mechanizmami, człowiek musi „ponownie przypomnieć” sobie o swoim właściwym pochodzeniu. Dopiero dzięki temu może się wyzwolić. Owo wyzwolenie człowiek osiąga poprzez moralno-duchową introspekcję i poprzez zrozumienie najskrytszej istoty własnego ja. Tam sięgnie źródeł, tam sięgnie do zrozumienia swojego boskiego pochodzenia. Dzięki temu poznaniu siebie samego człowiek może się wznieść ponad świat realny i ponad swoją cielesność i może - w sposób ostateczny poprzez swoją śmierć - powrócić tam, skąd właściwie przybył.

W środowisku intelektualnym i religijnym pierwszych wieków po narodzeniu Chrystusa znaleźć można te cechy w wielu religijnych systemach. Pewna dawno temu sformułowana definicja gnozy mówi, że jest całkowicie uzasadnione doszukiwanie się gnostyckich nawiązań w NT. Wymienić tu należy w szczególności Ewangelię wg św. Jana, List do Kolosan i List do Efezjan. Jednak już bardzo wcześnie zaczęto bronić się przed określanymi mianem „herezji” gnostyckimi tendencjami. Chodziło tutaj oczywiście o szczególnego rodzaju grupy powstałe wewnątrz wczesnochrześcijańskich wspólnot. Duże znaczenie ma przy tym całkiem specyficzne spojrzenie na teksty biblijne, które z gnostyckiego punktu widzenia otrzymują częstokroć całkowicie odmienną interpretację. Dotyczy to przykładowo opowieści o stworzeniu czy generalnie większej części ST, które pojmowane były wewnątrz religii gnostycznych jako opis działania złośliwego demiurga. Wczesnochrześcijańscy autorzy (szczególnie Ireneusz z Lyonu, Epifaniusz z Salaminy) rozwinęli tezę o jednoznacznie dającym się zrekonstruować „drzewie genealogicznym gnozy”, u początków której był

Szymon „Mag” z Dz 8, a która potem rozgałęziła się na wiele odłamów („szkół”). Dopiero nowożytne badania nad gnozą podały w wątpliwość tezę o pierwotnym wspólnym początku. Ważnymi gnostyckimi systemami religijnymi z czasów późnej starożytności są system setiański albo Barbelognoza, Walentynianizm, a w szczególności ►manicheizm, który stał się jedną z najważniejszych religii późnej starożytności i zapisał się w historii także dzięki imponującej ekspansji sięgającej aż po Daleki Wschód. Za jedyny przykład religii gnostyckiej w pełnym tego słowa znaczeniu, która istnieje do dzisiaj, uchodzi wspólnota religijna mandejczyków (►Mandaizm). W XX w. termin gnoza wzbudził zainteresowanie wśród badaczy zajmujących się tym tematem, uchodził także często za ogólne określenie wielu zjawisk w historii religii i filozofii. Dużym zainteresowaniem cieszyła się przy tym koncepcja kontrinterpretacji, która zdawała się na gnosryckie przewartościowanie przestarzałych modeli wyjaśniania świata. „Nowe”, bardziej prawdziwie widzenie Biblii jest przy tym jedynie częścią tej koncepcji, fw [ts]

Gnój. Określenie miejsca, w którym usiadł Hiob, gdy Szatan obsypał go złośliwym trądem (Hi 2,8). Tekst hebr. ma tutaj słowo efer, które dosłownie oznacza „popiół, proch, pył”, me [ts]

Go

Goah (prawd. hebr. wyć/ryczeć). Nazwa wymieniona tylko jeden raz w Biblii w związku z opisem nowej Jerozolimy (Jr 31,39); musi tu chodzić o miejsce w najbliższej okolicy Jerozolimy, jednak jego dokładne położenie nie jest znane. Z kontekstu może wynikać, że chodzi tu o punkt graniczny, mieszczący się na zachodzie miasta, fg [ts]

Gob (hebr. szarańcza; podwyższenie). W uzupełnieniach do drugiej księgi Samuela Gob wspomniane jest dwukrotnie jako miejsce konfliktu z Filistynami za czasów Dawida

(2 Sm 21,18n). Położenie tej miejscowości nie jest znane, fg [ts]

Godność. Nadawana królom i arcykapłanom ma ponadludzką, boską proweniencję. Przysługiwała tym urzędom na mocy wybrania i namaszczenia (1 Sm 16,12n; Syr 10,4n;

Hbr 5,4). Szczególną godnością można się było cieszyć ze względu na zasługi (Est 6,1-11) albo doświadczenie życiowe (2 Mch 6,23: wiek; Syr 10,1: mądrość). Przynależna każdemu człowiekowi godność wynika z faktu, że jest obrazem Boga (Rdz 1,26). Godność musiały jednak chronić prawa (Kpł 19: szacunek wobec rodziców, zachowanie się w stosunku do niepełnosprawnych i ubogich). W błogosławieństwach w ramach Kazania na Górze Jezus mówi o szczególnej godności, którą mają w oczach Boga ubodzy i maluczcy (Mt 5,3-11). Ochrzczeni, stając się dziećmi Bożymi, mają udział w godności Chrystusa (1 J 3,1n) i przez styl życia powinni okazywać się godnymi swojego powołania (Kol 1,10; Ef 4,1). mig [msz]

Godoliasz (hebr. JHWH uczynił wielkim).

1)    Jeden z czołowych mężów z Jerozolimy, którzy z powodu przemówień proroka Jeremiasza byli do tego stopnia rozzłoszczeni, że namówili króla Sedecjasza (597-586 r. przed Chr.), by wrzucił proroka do cysterny, aby tam umarł (Jr 38,1-6).

2)    Po zdobyciu Jerozolimy (586 r. przed Chr.) Neobabilończycy ustanowili Godoliasza namiestnikiem (2 Krl 25,22). Stał zawsze zdecydowanie po stronie Jeremiasza (Jr 39,11-14) i opowiadał się za polityką tolerowania babil. hegemonii (2 Krl 25,24). W międzyczasie król Ammonitów Baalis nakłonił Izmaela z pokolenia Dawida do zamordowania Godoliasza, ponieważ tylko jemu miała przysługiwać zgodna z prawem regencja (Jr 40,13-15); Godoliasz, któremu Izmael przyrzekł wcześniej wierność (2 Krl 25,23), powątpiewał w istnienie spisku (Jr 40,16), jednak bardzo szybko padł jego ofiarą (2 Krl 25,25). Morderstwo spowodowało, że resztka mieszkańców Judy uciekła do Egiptu z obawy przed karą ze strony Neobabilończyków (por. Jr 43,1-7). fr [ts]

Godzina. Jednostka czasu służąca jako element podziału dnia (►Rachuba czasu); w Ewangelii Janowej występujący nadzwyczaj często (i mocno akcentowany) motyw godziny zyskuje teologiczny wymiar (J 2,4; por. 8,20; 13,1). Jak to widać zwłaszcza w J 12,23.27; 16,4a; 17,1, „godzina” oznacza ustanowiony przez Boga (Ojca) decydujący, określający przyszłość czas. ms [ts]

Gog (hebr. rozszerzenie; dach).

1)    Wzmiankowany na liście rodów z pokolenia Rubena w 1 Krn 5,4.

2)    Główna postać widzenia opisanego w Ez 38-39: Gog z kraju ►Magog, „wielki książę kraju Meszek i Tubal”, powstaje przeciw Izraelowi. Nad samym Gogiem także wisi zagłada, a to z powodu jego pychy. Celem tych wydarzeń jest pokazanie, że JHWH objawi swoją chwałę: „I pozna dom Izraela, że Ja jestem Pan, ich Bóg, odtąd i na zawsze” (Ez 39,22). Chociaż za Gogiem, jak również za innymi występującymi w tym rozdziale postaciami, mogą kryć się historyczno-geograficzne fakty (Gog jest często odnoszony do lidyjskiego króla Gygesa z VII w. przed Chr.), to jednak są one tutaj skojarzone z motywami o pochodzeniu mityczno-kultowym (przede wszystkim wojna ludów, nieprzyjaciel z północy, dzień JHWH). Tym samym, choć autorzy Ez 38-39 pozostawiają konkretne proroctwo, to ich słowa zyskują do pewnego stopnia ponadczasowy, ogólnie obowiązujący charakter. W Ap 20,8 Gog

i Magog (tutaj jako imiona osobowe, por. Rdz 10,2) uchodzą za wspólników Szatana

i dowódców wrogich Bogu ludów, które po tysiącletnim królestwie pokoju przeprowadziły szturm na miasto Boga i zostały zgładzone przez spadający z nieba ogień, fg [ts]

Goim. W niektórych przekładach Biblii w Joz 12,23 król z Goim wymieniony jest na 30. pozycji spośród 31 królów pokonanych przez Jozuego. Położenie tej miejscowości jest całkowicie nieznane, tym bardziej że przekłady tekstu nie są jednolite. BT ma w tym miejscu „król Goim z Gilgal”, podczas gdy w tekście hebr. można przeczytać „Gojim przy/w Gilgal”. Być może nie chodzi tutaj o nazwę miejscowości, lecz o bliżej nieznaną grupę etniczną 

(gojim = ludy [pogańskie]) w Galilei lub Gilgal. fg [ts]

Golan (hebr. ogrodzenie). Miejscowość o nieznanym położeniu na wsch. od Jordanu, naprzeciwko płn. wybrzeża jeziora Genezaret, od której później nazwane zostało całe pasmo górskie; miejscowość leżała na urodzajnym obszarze Baszanu i zaliczana była do pokolenia Manassesa (Pwt 4,43). Jedno z miast ucieczki (Joz 20,8n) i wg 1 Krn 6,56 wyznaczone lewitom na siedzibę, fr [ts]

Golgota (aram./hebr. wzgórze czaszki; miejsce czaszki). Uformowane w kształcie czaszki, wypukłe wzgórze poza starym murem miejskim w Jerozolimie; nazwę tę i miejsce wymienia tylko NT: tam ukrzyżowany został Jezus (Mk 15,22; par. J 19,17). W pobliżu znajdował się ogród i grób (być może należący do Józefa z Arymatei, por. J 19,38-42). Dla wielu archeologów jest to miejsce ukrzyżowania i złożenia do grobu Jezusa. Przemawiają za tym ciągłość tradycji i zachowane jeszcze dzisiaj pozostałości żydowskich grobów, jak również wybudowana w czasach cesarza Konstantyna (prawd, za sprawą jego matki Heleny) Bazylika Grobu Świętego (lepiej: Kościół Zmartwychwstania Pańskiego), chociaż miejsce za cesarza Hadriana (117-138 r. po Chr.) zostało mocno zmienione, ms [ts]

Goliat (hebr. wygnanie). Był to ►Filistyn niezwykłego wzrostu, który wywoływał paniczny strach u Izraelitów (1 Sm 17,4-11). Wydaje się, że został pokonany i zabity przez Elchanana (2 Sm 21,19). Goliat jednak stał się sławny dzięki epickiej opowieści z 1 Sm 17, która mówi, że został zwyciężony przez Dawida. Jednak z tym rozdziałem wiąże się wiele niewyjaśnionych kwestii. Ponadto trzeba zauważyć, że Goliat nigdy nie jest wspomniany we właściwym opisie walki ani także po zwycięstwie Dawida (1 Sm 17,40-54); z tego powodu uważa się, że Dawid - któremu później w czasie jego królowania oddawano cześć jako zwycięzcy nad Filistynem - zabił niegdyś nie Goliata, lecz nieznanego z imienia, ale znaczącego Filistyna. Przemawia za tym także fakt, że ekwipunek najgroźniejszego wroga przechowywano symbolicznie jako dar pamiątkowy w świątyni Nob (1 Sm 22,10), podczas gdy Dawid zabrał ze sobą jako trofeum oręż pokonanego Filistyna (1 Sm 17,51.54). Tendencję do łączenia tych niejasności widać w 1 Krn 20,5 (por. także 1 Sm 21,10). fr [ts]

Gołąb ► Świat zwierząt.

Gomer (hebr. skończony/zupełny).

1)    Na tablicy narodów w Rdz 10, 1n wymieniony jako wnuk Noego; w Ez 38,6 Gomer jest opisany jako lud na płn.; przypuszcza się, że chodzi tu o Kimerów z płn.-wsch. części dzisiejszej Turcji.

2)    Żona proroka Ozeasza, która jako nierządnica kultyczna prawd, była związana z religią płodności i którą prorok musiał wziąć za żonę na znak i jako napomnienie dla ludu (Oz 1,2n).

3)    ►System miar. fr [ts]

Gomora (hebr. przykryty wodą). Jedno ze zniszczonych miast w okolicy płd.-zach. krańca Morza Martwego, które wymieniane jest zawsze z Sodomą; wg przekazu st. oba miasta zostały całkowicie zniszczone przez JHWH przy pomocy ognia i siarki (Rdz 19,24n) z powodu nieprawości ich mieszkańców (por. ciężkie pogwałcenie prawa gościnności:

Rdz 19,2-9). Abstrahując od teologicznej zawartości tej opowieści, chodzi tutaj o ludowe wyjaśnienie pewnej rzeczywistości: obszar ten jest nieurodzajny i występują na nim smoła ziemna i siarka. Nie zawsze tak było, ponieważ dawniej okolica ta była obficie nawodniona „jak ogród Pana, jak ziemia egipska” (Rdz 13,10). Sodoma i Gomora stawały się z biegiem czasu znakiem niegodziwości i w ogóle zła moralnego (por. Iz 1,10; 3,9) oraz ostrzeżeniem przed nadchodzącym sądem (por. Iz 1,9; So 2,9), także w NT (przede wszystkim Łk 17,29;

2 P 2,6; Jud 7); gorzej niż mieszkańcom Sodomy i Gomory będzie się wiodło tym, którzy odrzucają posłannictwo Jezusa, fg [ts]

Goniec. Szybki posłaniec królewski i członek osobistej straży władcy (2 Sm 15,1;

2 Krn 30,6; Est 3,13.15); jego szybki bieg jest obrazem szybko upływającego czasu (Hi 9,25). me [ts]

Gorączka. Wg antycznych przekonań nie oznaka czegoś, lecz ►choroba sama w sobie, me [pt]

Goren-Haatad (hebr. klepisko ciernia). Miejsce wspomniane tylko w Rdz 50,1 On, gdzie synowie Jakuba razem z Egipcjanami odprawiali wielki obrzęd żałobny za zmarłego ojca; jako bliższe określenie położenia przytaczane jest jedynie „po drugiej stronie Jordanu”, co jednak ze względu na okoliczności (mieszkańcy nazywani są Kananejczykami; poza tym trzeba by przyjąć, że orszak żałobny szedł wokół Morza Martwego) jest raczej nieprawdopodobne. Przyjmuje się, że podane są tu dwie różne tradycje na temat położenia miejsca grobu Jakuba. Miejsce nazwane jest w Rdz 50,11 Abel-Misraim (= smutek Egiptu / smutek Egipcjan) i powinno przypominać o tym wydarzeniu, fg [ts]

Gorgiasz (gr. straszny). Dowódca króla Antiocha IV (175-164 r. przed Chr.); razem z Ptolemeuszem i Nikanorem wyruszył na wojnę przeciwko Judzie Machabeuszowi i został przez niego pokonany pod Emaus (1 Mch 4,1.16-22) i w Idumei (por. 2 Mch 12,32-37). fg [ts]

Gorliwość. Jest to konieczny emocjonalny bodziec, który jest niezbędny przy realizacji dobra. Biblia wymienia przede wszystkim gorliwość względem Boga, gorliwość wierzącego (Ps 119,139), kapłana (por. Lb 25,11; Syr 45,23), proroka (por. słowa Eliasza w 1 Krl 19,10), jak również samego Jezusa (J 2,13-17) i apostoła (2 Kor 11,2). Jednakże nie każde działanie powodowane gorliwością odpowiada oczekiwaniom Boga, czego Paweł musiał doświadczyć i co otwarcie przyznaje (Ga 1,14). Ponadto gorliwość czasem mogła się rozwijać w kierunku zazdrości. Działo się tak zwłaszcza wtedy, kiedy mężczyzna z nieufnością podejrzewał żonę o zdradę. Aby zyskać w takiej sytuacji pewność, pojawiła się instytucja swego rodzaju wyroku Bożego w ramach „ofiary o posądzenie” (Lb 5,11-31). fr [ts]

Gortyna (prawd, minojska nazwa o nieznanym znaczeniu). Miasto położone na płd. wybrzeżu wyspy Krety ze śladami zaludnienia z epoki brązu; wspomniane w 1 Mch 15,23 jako jedno z miast, do których rzym. konsul Lucjusz (142 r. przed Chr.) kazał posłać listy obwieszczające umocnienie sojuszu pomiędzy Rzymianami a arcykapłanem Szymonem.

Wg żydowskich relacji na Krecie zamieszkiwała znaczna społeczność Żydów, a ich główną siedzibą miała być Gortyna. fg [ts]

Gorzki. Taki smak mogły mieć zioła i jagody (por. Wj 12,8; Pwt 32,32), woda (naturalnie: Wj 15,23 albo za sprawą przekleństwa: Lb 5,17n), księga połknięta przez proroka na rozkaz Boga (tym razem z powodu swojej treści; por. też Ap 10,10). Gorzki może również stać się człowiek przez swoje zachowanie lub słowa (por. Dz 8,23), dlatego ostrzega się chrześcijan, by nie poddawali się zgorzknieniu (Ef 4,31). Wymierzona kara, własne zaniedbania lub trudne doświadczenia życiowe sprawiają, że czuje się gorycz zwątpienia (1 Sm 1,10;

Mt 26,75). ms [msz]

Gorzkie Jezioro. Wielkie Jezioro Gorzkie znajduje się na płn. od Zatoki Sueskiej

i na płd. wsch. od Pitom. Wg części egzegetów chodzi o ten zbiornik wodny, gdzie rozegrała się scena przejścia przez morze (►Wyjście), fr [msz]

Gorzkie zioła. Spożywane są podczas żyd. święta Paschy po uprzednim zanurzeniu w occie. Mają przypominać i uzmysławiać gorycz lat spędzonych w niewoli, zanim pod wodzą Mojżesza lud Izraela wyszedł z Egiptu (por. Wj 12,8). ms [msz]

Gospoda. W tekstach Rdz 42,27 oraz Łk 10,34 mamy do czynienia z zajazdem dla karawan lub miejscem, gdzie można zjeść posiłek i przenocować (gr. pandocheion). Jeśli natomiast w Łk 2,7 mowa jest o tym, że „nie było dla nich [Józefa i brzemiennej Maryi] miejsca w gospodzie”, mamy do czynienia ze złym tłumaczeniem: w przedstawionej sytuacji Józef oczywiście nie musiał szukać gospody - w wiosce, gdzie praktycznie mieszkali sami jego krewni! Powiedziane jest raczej, że jedyny pokój w domu (gr. katalyma; por. Łk 22,11), mogący pełnić funkcję „pokoju gościnnego”, był już zarezerwowany - w tej sytuacji lepszym miejscem dla brzemiennej Maryi była „stajnia”. „Gospodarz” nie był więc nieprzychylny, wręcz przeciwnie - był uprzejmy, me [łs]

Gospodarka. Przed zajęciem i osiedleniem w Kanaanie Izraelici byli gospodarczo samowystarczalni: sami produkowali wszystko, co było niezbędne do życia; owce

i kozy dostarczały mleko, mięso i wełnę. Po zajęciu kraju coraz bardziej zaczęła dominować gospodarka agrarna: uprawiano pola, sadzono owoce i winną latorośl. Również ta forma gospodarowania uniezależniała od innych - producent i konsument byli jednym. Dotyczyło to także np. ubrań. To, co zostało wytworzone ponad własne potrzeby (nadprodukcja), sprzedawano w miastach. Zwłaszcza począwszy od okresu monarchii (ok. 1000 r. przed Chr.) utrzymanie dworu i rozwój miast zapewniał ciągły wzrost tej „nadprodukcji”. Jej część w postaci opłat i podatków trafiała do skarbu państwa (por. 1 Sm 8,15; 1 Krl 4,7-5,8), część natomiast do konsumentów przez wymianę handlową. Powoli zaczęło tworzyć się jasne rozgraniczenie na producentów i konsumentów. Ci pierwsi byli często posiadaczami wielkich majątków ziemskich, którzy swój coraz większy udział w rynku zapewniali sobie kosztem rolników gospodarujących na małym areale (por. Am 8,4-6). Oprócz tego przede wszystkim w miastach znaczenie miało rzemiosło, tworzyły się zawody takie jak: murarz, cieśla, garncarz, kowal, farbiarz, wytwarzający wyroby ze skóry. Te profesje świadczyły sobie wzajemnie usługi i handlowały ze sobą, co przybierało również wymiar międzynarodowy (por. 1 Krl 10,22-29; 20,34). W epoce hell. nadal zasadniczo gospodarka oparta była na rolnictwie i rzemiośle, jednakże obok uprawy lnu w Dolinie Jordanu oraz rybołówstwa na jeziorze Genezaret coraz intensywniejszy stawał się handel międzynarodowy. Ponieważ od czasu powstania gospodarki pieniężnej istniały rozmaite waluty, których kursy były zmienne, narodziły się banki. Świadectwem znaczenia rolnictwa w gospodarce Palestyny w epoce NT są zwłaszcza przypowieści Jezusa, me [msz]

Gospodarka leśna ► Leśnictwo.

Goszen (egip. obszar zalewowy).

1)    Miejsce pobytu Izraelitów w Egipcie wymienione w historii Józefa i w opowieściach

o plagach w Księdze Wyjścia, gdzie na zaproszenie Józefa udała się cała rodzina Jakuba

(Rdz 45,9n); przebywali tam przez 430 (Wj 12,40) lub 400 lat (Rdz 15,13), stając się dużym narodem (Wj 12,37 wymienia 600 000 mężów, liczbę, która nie przedstawia faktycznej liczebności, lecz ma wartość symboliczną), i musieli odrabiać pańszczyznę przy budowie miast Pitom i Ramses (Wj 1,11). Chociaż nazwa Goszen nie jest (jeszcze) udokumentowana w tekstach egipskich, to jednak miejsce to można dość pewnie identyfikować z obszarem wsch. delty Nilu. Chodzić tu może zwłaszcza o Wadi Tu mi lat, urodzajny pas ziemi oraz stolicę tego rejonu za czasu Ramzesa II - Pitom (Tell el-Maskhuta).

2)    Miejscowość znajdująca się na liście miast pokolenia Judy, która położona jest w Górach Judzkich (prawd. ok. 20 km na płd. zach. od Hebronu; Joz 15,51). fg [ts]

Gościnność. Zalicza się ona do podstawowych zasad życiowych plemion koczowniczych. Człowiek obcy, sam pozbawiony praw, przyjmowany jest do wspólnoty stołu swojego gospodarza, co jednocześnie oznacza przyjęcie do wspólnoty dającej ochronę i gwarantującej pokój. Wędrowcowi proponowana jest woda, aby mógł sobie umyć stopy (Rdz 18,4). Namaszczany jest oliwą, aby mógł się odświeżyć (Ps 23,5), potem jest bardzo uprzejmie goszczony. ST zna kilka bardzo pięknych przykładów gościnności (Rdz 18,1-8; 2 Krl 4,8-11). Naruszenie prawa gościnności oznacza wielką hańbę (Rdz 19,5-7; Sdz 19,16-26). W Iz 58,7 gościnność względem ubogich zakwalifikowana jest (wśród wielu innych uczynków) jako post, który podoba się JHWH. Tego dziedzictwa nomadzkiego Izrael przestrzegał zawsze. Odgrywa ono znaczącą rolę także dla wspólnoty nt. Jezus w swoich przypowieściach wychwala cnotę gościnności (por. Łk 10,34n; 11,5n). W przybyszu, obcym spotyka się samego Jezusa (Mt 25,35-40). Jezus jest gospodarzem, który myje bliźnim nogi (J 13), zaprasza grzeszników do stołu (Mk 2,15), wszystkich do Niego przychodzących wystawnie ugaszcza (por. rozmnożenie chleba), a ostatecznie sam oddaje siebie na pokarm dający pokrzepienie w drodze (J 6). Dziedzictwo nomadzkie Izraela stało się generalną formą egzystencji ludzi wierzących. Tak jak Abraham zawsze jest w drodze w kierunku ojczyzny, tak też Jezus jest pielgrzymem i cudzoziemcem w drodze do niebiańskiego Jeruzalem. Do okazywania gościnności wzywają także inne pisma nt.: „Nie zapominajcie też o gościnności, gdyż przez nią niektórzy, nie wiedząc, aniołom dali gościnę” (Hbr 13,2). fr [ts]

Gotoniel. Wg Jdt 6,15 był to ojciec naczelnika miasta Betulii, Chabrisa. fr [łs]

Gotowanie ► Kucharz.

Gozan (akad. Guzana). Obszar położony w płn.-zach. Mezopotamii przy płn. granicy Syrii; zostali tam deportowani Izraelici po upadku Królestwa Północnego (722 r. przed Chr.;

2 Krl 17,6; 18,11). W przemówieniu posłańców Sennacheryba przed oblężeniem Jerozolimy wśród ludów zwyciężonych przez Asyryjczyków wymienione zostają także ludy z Gozan

(2 Krl 19,12). Najważniejsze miasto na tym obszarze odkopane zostało na początku XX w. w ruinach Tell Halaf. fg [ts]

Góra. Kraj, w którym osiedlił się Izrael, to kraina pełna wzgórz i pagórków. Wyjątek stanowi jedynie kilka żyznych dolin (jak np. części Szefeli, Dolina Jordanu, równina Jizreel). Góry uważane były za miejsca ucieczki dla ludzi (Rdz 19,17; Mt 24,15n). Kiedy we wczesnym okresie uzbrojeni najeźdźcy zagrażali Izraelowi, w swoich bojowych rydwanach mogli się poruszać tylko na otwartym polu, natomiast w terenie górzystym ten rodzaj broni był całkowicie nieskuteczny. Z góry można zbiec i zaatakować wroga (por. zwycięstwo Baraka i Debory dzięki atakowi z góry ►Tabor [1]: Sdz 4,6-16), ponadto góry dostarczają ogromnej ilości kryjówek (jedną z nich wykorzystał Dawid podczas swojej ucieczki, kiedy w obawie przed Saulem schronił się w górach: 1 Sm 23,19-25). Izrael kontynuuje tym samym tradycję, którą wcielał w życie w trakcie zajmowania Kanaan u. Ponieważ równiny były niedostępne z uwagi na fortyfikacje wzniesione przez miejscową ludność, osiedlano się najpierw w trudno dostępnych rejonach górzystych (por. Sdz 1,34n).

Góry odgrywały szczególną rolę w religii Izraela. Na górze ►Synaj (Wj 19,11), przez inne tradycje nazywanej ►Horeb (Wj 17,6) ukazał się JHWH (por. Wj 19,12n.; 18-20) i przekazał Mojżeszowi obie tablice z przykazaniami (Wj 31,18). Tam Bóg zawarł z ludem przymierze (Wj 24,3-8); na górze ►Nebo [1] miał umrzeć Mojżesz (Pwt 34,1-9). Góry ►Garizim i ►Ebal [1] wznosiły się ponad Sychem (Joz 8,33) i będą związane z tamtejszym kultem.

Na górze ►Moria (2 Krn 3,1; por. Rdz 22,2) Salomon zbudował świątynię; ►Samaria [1] jest górą, którą kupił król Omri (885-874 r. przed Chr.) i założył na niej gród noszący tę samą nazwę - stolicę Królestwa Północnego (1 Krl 16,24). Na ►Karmelu [1] doszło do decydującego „pojedynku wiary” pomiędzy zwolennikami Baala a prorokiem Eliaszem

(1 Krl 18). ►Syjon był najpierw górą nieopodal Jerozolimy (2 Krl 19,31). Jednak wkrótce stał się centralnym miejscem objawień JHWH (Iz 2,3) i wysławianą „świętą górą Boga”

(Ps 48,3). Na górze Jezus pouczał swoich uczniów (Mt 5-7; ►Kazanie na Górze); Piotr, Jakub i Jan doświadczyli teofanii i epifanii (Przemienienie Pańskie; Mt 17,1n). Przed swoją męką Jezus wielokrotnie udawał się na ►Górę Oliwną (Mk 11,1; 14,26) i stamtąd wstąpił do nieba (Dz 1,11n). Góry, sięgając nieba, wskazują na to, co boskie, co przekracza codzienność. Ważne wydarzenia religijne, które działy się na górach, wywoływały wrażenie, że już ze względu na samo miejsce czynności kultyczne mają wzniosły charakter. Z tego powodu na górach umieszczano ołtarze i sanktuaria. ►Wyżyna kultyczna, fr [msz]

Góra Boża. W historii religii koncepcje góry Bożej rozwinęły się głównie dlatego, że wierzchołki gór uchodziły za miejsca najbliższe bogom (zamieszkującym niebo); tworzyły one jakby pomost pomiędzy niebem a ziemią. Wywierały niezwykłe wrażenie nie tylko z powodu swojej wysokości, lecz przede wszystkim z powodu wyeksponowania, szczególnie na tle nizin (np. ►Hermon, ►Tabor [1] i in.). Góry były preferowanymi miejscami adoracji Boga i kultu (por. Rdz 22,2; 1 Krl 18-19); były także miejscami ►teofanii (Wj 3,1; 19nn). Również w ST natrafiamy na ideę góry Bożej, zarówno jako siedziby Boga, jak też jako miejsca Jego objawienia. I tak największe znaczenie wraz z odpowiednią historią oddziaływania posiadały w ST przede wszystkim góra Boża ►Horeb (1 Krl 19), zwana też ►Synaj (Wj 19), a w późniejszych pismach skupiająca na sobie wszystkie nadzieje eschatologiczne góra Boża ►Syjon w Jerozolimie (por. Ps 48,3; 24,3; Ez 20,40; Dn 9,20).

Na górze Horeb/ Synaj rozegrały się praktycznie wszystkie główne teofanie i tu miało miejsce przekazanie Tory. Terminem Syjon początkowo określana była twierdza w Mieście Dawidowym (wzgórze płd.-wsch.), później Wzgórze Świątynne (płn.-wsch.), a dopiero po zniszczeniu świątyni (70 r. po Chr.) tym mianem określane było stopniowo i przede wszystkim pod wpływem (judeo)chrześcijańskim płd.-zach. wzgórze Jerozolimy. Syjon pojawia się często także jako symbol całej Jerozolimy (szczególnie w tekstach eschatologicznych, mówiących o zgromadzeniu sprawiedliwych i pielgrzymce ludów). Syjon - w przeciwieństwie do Horebu/Synaju - nigdy nie był wyraźnie określony jako góra Boża, aczkolwiek był i jest postrzegany i czczony właśnie ze względu na swoje powiązanie z ideą góry Bożej. Jako miejsce zamieszkania JHWH góra ta jest także punktem centralnym i pępkiem świata, a nawet wszechświata (Ps 48; Ez 5,5; 38,12). W NT idea góry Bożej pojawia się w coraz mniejszym stopniu, prawd, zostaje jednak zachowane pojmowanie gór jako miejsc szczególnej bliskości Boga. Są to przede wszystkim góry związane z takimi wydarzeniami jak: kuszenie, przemienienie, ►Kazanie na Górze i ukazywanie się uczniom na górach, których nazw Ewangelie nie podają. Także ►Góra Oliwna (przede wszystkim jako miejsce modlitwy) odgrywa w życiu Jezusa ważną rolę; później z Górą Oliwną zostanie połączona tradycja o wniebowstąpieniu Jezusa. av [ts]

Góra Oliwna. Położona na wsch. od ►Jerozolimy; rozciąga się z niej widok na miasto (por. Mk 13,3); jej wysokość wynosi ok. 820 m. Pomiędzy Górą Oliwną i Górą Świątynną znajduje się Dolina Cedronu. Grzbiet góry (długi na ok. 4 km) rozciąga się z płd. w kierunku płn.-wsch. i zatrzymuje zimne wiatry z płn. oraz ciepłe wiatry ze wsch. Góra ta nazywa się po hebr. Har Hazzetim. Znajduje się w odległości mniej więcej jednej drogi szabatowej od miasta (ok. 1 Krn: Dz 1,12). Jej nazwa nawiązuje do licznych drzew oliwnych, rosnących przy niej w czasach bibl; także dzisiaj w Ogrodzie Oliwnym u stóp góry (ale także - jeśli tylko są to tereny niezabudowane - na jej zboczach oraz wysoko na samej górze) stoją stare, sękate drzewa oliwne. W ST Góra Oliwna wspominana jest rzadko. Dawid, gdy uciekał przed swoim synem Absalomem, obrał drogę przez Dolinę Cedronu i Górę Oliwną (2 Sm 15,30). Wg

Za 14,4 JHWH zstąpi na Górę Oliwną, gdy przybędzie, by zaprowadzić swoje rządy królewskie. W NT Góra Oliwna odgrywa ważną rolę: z Góry Oliwnej Jezus udał się przed męką do Jerozolimy (Mk 11,1); noce przed swoją męką spędzał na tej właśnie górze

(Łk 21,37); spoglądając na miasto z Góry Oliwnej, Jezus przepowiedział zniszczenie Jerozolimy (Mk 13,1-3; Mt 24,2; Łk 21,5n - wg Łk 19,41-44 Jezus płakał, przewidując to nieszczęście). Po Ostatniej Wieczerzy Jezus udał się przez Dolinę Cedronu (J 18,1) na Górę Oliwną, gdzie miała miejsce Jego modlitwa i trwoga konania i tam również został pojmany (Mk 14,26.32-49 par.). Z Góry Oliwnej Jezus został (40 dni po swoim zmartwychwstaniu; por. Dz 1,3) wywyższony i przyjęty do nieba (apostołowie powrócili z tamtego miejsca do Jerozolimy; Dz 1,9-12). ms [łs]

Góra Misar (hebr. mała [góra]). Był to prawd, znany, ew. rzucający się w oczy szczyt górski w masywie Hermonu (Ps 42,7). fr [łs]

Góralek przylądkowy / Góralek abisyńskl ► Świat zwierząt.

Górne Miasto. Część Jerozolimy wznosząca się od Doliny Tyropeonu ku zach.; tutaj na krańcu zach. położony był pałac Heroda (prawd, także pałac Hasmoneuszy). ms [łs]

Górnictwo. Ponieważ Palestyna jest uboga w złoża metali, natrafiamy na niewielką ilość śladów i pozostałości kopalń. Odkrycia archeologiczne wykazały istnienie kopalń miedzi i rud na Półwyspie Synajskim, na wsch. brzegu Jordanu i paśmie Libanu. Wykopaliska dowiodły, że Salomon założył kopalnię miedzi nieopodal Esjon-Geber na płn. wsch. od zatoki Akaba. Z poglądowym poematem górniczym mamy do czynienia w Hi 28,1-11. me [msz]

Góry Beter ► Beter.

Góry Efraima ► Góry Judzkie.

Góry Judzkie / Góry Efraima. Choć Palestyna nie posiada tak wysokich gór, jak położone na płn. regiony z Libanem, Antylibanem czy górą Hermon, to jednak dzięki wielu obszarom może być określana mianem kraju górzystego. Góry oferują schronienie, przez co są symbolem ochrony i wytrzymałości. Okolicami górzystymi są przede wszystkim tereny Samarii z Górami Efraima (mniej więcej pomiędzy równiną Jizreel a Betel; wg Sdz 3,27 izraelici z Góry Efraima uderzyli na Moabitów i ich pokonali) i część Judei z Górami Judzkimi; góry te wznoszą się łagodnie od strony Szefeli i osiągają wysokość ok. 800 m; do Rowu Jordanu i Morza Martwego opadają stosunkowo stromo i obfitują w rozpadliny.

Joz 11,21 wymienia Góry Judzkie jako tereny zamieszkiwane przez Anakitów; zostali oni potem wytępieni. Jaskinie tych gór służyły nierzadko jako kryjówki przed napaściami i schronienie przed pościgiem (np. Dawida przed Saulem; por. 1 Sm 23,24). Wg Ewangelii Łukasza Maryja śpieszyła do Elżbiety „w góry do pewnego miasta w [pokoleniu] Judy”

(Łk 1,39); miejscowość ta, wg tradycji zwana Ain Karim, leży dość blisko Jerozolimy ms [ts]

Gra.

1)    Gra/zabawa jest beztroskim zajęciem, które służyło jedynie rozrywce i było podstawową potrzebą dzieci i dorosłych (por. „igrająca Mądrość” w Prz 8,30n); w Biblii są wspomniane gry wojenne młodych wojowników (2 Sm 2,14) i (jako obraz) zawody, które w gr. i rzym. starożytności były ulubionym zajęciem (Mdr 4,2; 1 Kor 9,24n; 2 Tm 2,5). Także wyszydzenie Jezusa przez żołnierzy (Mk 15,l6-20a) polegało prawd, na pewnej zabawie, którą rzym. żołnierze praktykowali ze skazańcami w określone święta (np. Saturnalia). Podczas wykopalisk wykopano szereg ►zabawek.

2)    ►Muzyka, ►Instrumenty muzyczne, me [ts]

Grad. Wspomniany jest w Biblii częściej jako zjawisko towarzyszące burzy. Uchodzi za dowód potęgi JHWH (Ps 148,8). Grad z ogniem jest wspomniany jako jedna z egip. plag

(Wj 9,18-34). Ponadto grad przejdzie w czasie ostatecznym nad trzecią częścią ziemi

(Ap 8,7). me [łs]

Granat ► Kamienie szlachetne; ► Świat roślin.

Granica. Pierwotne wyobrażenie granicy jako obszaru panowania i obszaru chronionego przez bóstwo znajduje się już w Rdz 4,14; granice były oznaczane kamieniami granicznymi; kto przebywał po drugiej stronie od tych kamieni, ten już nie zaznawał tej ochrony. W ST granica określa przestrzeń życiową narodu, klanu lub rodziny (także wytyczenie granicy ziemi dziedzicznej w Lb 34,1-15 wskazuje jeszcze na stare wyobrażenie o obszarze pod ochroną bóstwa). Próba przywłaszczenia sobie posiadłości sąsiada poprzez przeniesienie oznaczeń granicznych uchodziła za zbrodnię zasługującą na przekleństwo (Pwt 27,17). me [ts]

Gra Słów. Zestawienie podobnie brzmiących słów o odmiennym znaczeniu. W większości przypadków tłumaczenia nie są w stanie oddać gry słów pratekstu. Na podstawie egip. Tekstów piramid można przyjąć, że gry słów wywodzą się z magii, me [msz]

Grecja / Grecy. Półwysep Attycki i Peloponeski, jak również wyspy na Morzu Egejskim tworzyły w starożytności trzon terytorium Grecji (gr. Hellas).

Po tym, jak plemiona indoeuropejskie przywędrowały z płn. i połączyły się z miejscową ludnością (ok. 1900 r. przed Chr.), między XVI a XIV w. przed Chr. w Mykenach (na Półwyspie Peloponeskim), pod wpływem starej minojskiej kultury Krety, doszło do pierwszego rozkwitu sztuki i religii gr., która oddziaływała na obszary Syrii, Palestyny i Egiptu. Wyspy Egejskie i zach. wybrzeże Azji Mniejszej zostały skolonizowane ok. 1100 r. przed Chr.; w IX w. przed Chr. doszło do przemiany fenickiego pisma spółgłoskowego i powstania pierwotnego alfabetu. Dalsze kolonie powstały pomiędzy rokiem 800 i 500 przed Chr. w całym regionie śródziemnomorskim, m.in. na Sycylii. Nie istniało jednak jednolite państwo. Świat grecki składał się z dużej ilości państewek. Funkcję łączącą te jednostki sprawowały, obok języka, przede wszystkim wyrocznia w Delfach i igrzyska olimpijskie. W latach pomiędzy wojnami z Persami a tzw. wojną peloponeską (przeciwko Sparcie) Ateny przeżyły pod panowaniem Peryklesa czas klasycznego rozkwitu (448-431 r. przed Chr.), który charakteryzował się jedynymi w swoim rodzaju dokonaniami w zakresie sztuki, filozofii i polityki. Nowa epoka rozpoczęła się w IV w. przed Chr., kiedy to Macedończycy przejęli hegemonię w Grecji i kiedy Aleksander Wielki (336-323 r. przed Chr.) stworzył tam światowe imperium. Po jego śmierci mocarstwo to rozpadło się na państwa diadochów; najważniejszymi z nich były królestwo Ptolemeuszy (Egipt) i królestwo Seleucydów (Syria), które walczyły między sobą m.in. o Palestynę. W imperium Aleksandra i jego następców rozwinął się hellenizm, synteza gr. i bliskowschodniej kultury oraz duchowości. Od II w. przed Chr. panowanie w Grecji i na Wschodzie przejął Rzym. Gr. religia była pierwotnie religią naturalną. Już w VIII w. przed Chr. bogowie - na pierwszym miejscu Zeus - przedstawiani byli jako nieśmiertelne postacie ludzkie z nadludzkimi atrybutami. Uchodzili oni za bóstwa „ogólnogreckie”, tzn. nie istniała żadna wyłączna więź z poszczególnymi miejscami lub świątyniami. W ludowej pobożności wielką rolę odgrywały kulty misteryjne. W epoce hell. na znaczeniu zyskał kult panującego; oprócz tego dokonało się połączenie gr. motywów religijnych wraz z kultami bliskowschodnimi z niedającym się już ogarnąć pluralizmem religijnym (►Synkretyzm). ST wspomina wielokrotnie (np. Rdz 10,2) ►Jawan i chodzi tu prawd, o krainę Jonię jako część Grecji. NT określa prowincję ► Achaj ę jako Grecję (Dz 20,2); Grekami NT nazywa bardzo często nie-Zydów posługujących się językiem gr. - określenie to jest więc często identyczne z „poganami” (Rz 1,16). Paweł akcentuje w

1 Kor 1,22-24, że cechą Greków jest ich dążenie do mądrości; Łukasz relacjonuje w

Dz 17,22-34 (mowa na Areopagu) kluczową scenę zetknięcia się Ewangelii z tradycyjną kulturą gr. me [ts]

Grecka literatura ► Literatura grecka. 

Grecki język ► Język grecki.

Grecy ► Grecja.

Grobowiec ► Grób.

Groby królewskie. Są to konstrukcje grobowe, najczęściej monumentalne, kosztowne, godne króla; szczególną sławę zdobyły groby królewskie z Ur, w których obok kosztownych przedmiotów odnaleziono częściowo także służbę oraz żołnierzy, którzy podążyli z królem na śmierć. Nie mniejszy rozgłos towarzyszył odkryciu w Dolinie Królów grobu faraona Tutenhamona, znanego ze znalezionych w nim, jedynych w swoim rodzaju, kosztownych przedmiotów. Skaliste doliny z Teb Zachodnich stanowiły miejsca pochówku dla królów egipskich od czasów Nowego Królestwa, podczas gdy faraonowie ze Starego Królestwa składani byli w piramidach. Wskutek ograniczonego do minimum kultu zmarłych w Izraelu nie istniały żadne powiązane z tym groby królewskie. W Mieście Dawidowym (por.

1 Krl 2,10) jako grobów używano jaskiń w skałach, których należy szukać po wsch. stronie wzgórza płd., a które w czasach rzym. służyły jako kamieniołomy. „Groby królewskie” w Dolinie Cedronu, prezentowane w dzisiejszej Jerozolimie, pochodzą z początku z naszej ery. fg [ts]

Groby Sędziów. Wielka komora grobowa wykuta w skale w Jerozolimie, ok. 2,5 km na płn. zach. od Bramy Damasceńskiej, pochodząca z okresu późnohell./wczesnorzym. Zgodnie z tradycją żyd. groby znajdujące się w wielkiej komorze uważa się za miejsce ostatniego spoczynku członków Sanhedrynu. me [msz]

Grom. Jako zjawisko naturalne uchodził za przejaw działania JHWH (Ps 18,14), stąd też rozumiany był również jako głos JHWH (Jr 25,30) i obok ►piorunów stanowił fenomen towarzyszący ►teofanii (Wj 19,16). Niekiedy starożytni gromowi (a nie piorunowi) przypisywali niszczycielską siłę (Ps 29,3-9). me [ts]

Gromu synowie ► Boanerges.

Grosz ► Monety.

Groźba ► Proroctwo.

Gró

Grób. W epoce kamiennej groby dzielono na groby wolnostojące i groby domowe. Najprostszą formą pochówku był grób wolnostojący; istniał on już przed - pochodzącymi z czasów epoki kamiennej - jaskiniami mieszkalnymi (na ślady takich grobów natrafiono np. w jaskiniach góry Karmel). Występowanie grobu domowego potwierdzone jest we wczesnej i środkowej epoce kamiennej i ma formę miejsca pochówku w jaskini, w której mieszkano.

Z czasów młodszej epoki kamiennej pochodzą znaleziska w Jerychu, wskazujące na istnienie grobów pod powierzchnią domu mieszkalnego. Oprócz tego za miejsce pochówku służyła wykuta w skale eliptyczna jama. Dalszy rozwój istniejącej w epoce kamiennej praktyki wykonywania grobów w jaskiniach nastąpił od środkowej epoki brązu (mniej więcej II tys. przed Chr.) i przybrał postać grobu szybowego. Do pionowo wydrążonego w skałach szybu dołącza się poziomą izbę, w której umieszczano zmarłego. W późnej epoce brązu dalszy rozwój tej formy doprowadził do tego, że szyb zastąpiono schodami. Dla epoki żelaza charakterystyczna jest forma grobu ławowego\ w izbie grobowej w ścianach bocznych wydrążano ławy, na których składani byli zmarli. Jeśli następny zmarły musiał zostać złożony do grobu, wówczas ława była opróżniana, a kości wrzucane były do połączonego z grobem dołu; z tej praktyki wywodzi się biblijne wyrażenie „zejść do grobu” jako parafraza śmierci (por. Ps 88,5). W czasach hell. grób ławowy rozwinął się w grób zsuwowy: od środkowej izby grobowej w trzech ścianach jamy grobowej drążone były każdorazowo trzy (niekiedy także sześć, w dwóch piętrach) tunele dla każdego zmarłego; tunele mogły być zamykane płytą, na której mogły znajdować się epigrafy (Egipt). Zwłoki zmarłego składane były później w ossuariach (skrzyniach na kości). W czasach rzym. doszło do wykształcenia się grobu łukowego, w którym na miejscu ław pojawiły się nisze ze sklepieniem kolebkowym. Z nich rozwinął się później (III w. przed Chr.) łukowy grób zaopatrzony we wgłębienie na kości. W Qumran odkryto szczególną formę grobu: pojedyncze nisze wykopane w ziemi jedna obok drugiej, po złożeniu zwłok nakrywane były kamieniami (z nieco większymi kamieniami na końcach), tak aby zmarły nie został zasypany ziemią. Zazwyczaj były zamykane stertą ułożonych na sobie kamieni. W późnym okresie hell. jako zamknięcie grobu służył dający się toczyć kamień; mogło to obowiązywać także w czasach nt. (►Grób Jezusa).

Wyniki badań archeologicznych wskazują generalnie na dwie tendencje: po pierwsze górować zaczęła postępująca indywidualizacja. Podczas gdy w starszych formach grobów składane były zwłoki kilku zmarłych z jednej rodziny do czego nawiązuje wyrażenie „połączyć się ze swoimi przodkami”, to od czasów hell. wraz z wprowadzeniem grobu zsuwowego każdy zmarły był izolowany od pozostałych; to zainteresowanie indywidualnością przejawia się również w inskrypcjach na płytach nakrywających oraz na monumentach grobowych (por. 1 Mch 13,25-30; Łk 11,47n). Po drugie, daje się zauważyć coraz większy dystans w stosunku do ► zwłok, co prawd, doprowadziło do wprowadzenia ►ossuarium; ów dystans daje się zrozumieć na tle przepisów i wyobrażeń dotyczących czystości i nieczystości rytualnej, które stawały się w życiu codziennym coraz ważniejsze. W związku z tym pojawił się także zwyczaj, aby każdej wiosny bielić groby (Mt 23,27) i dzięki temu czynić je widocznymi, tak aby przez nieuwagę nie wejść na nie, a przez to zaciągnąć nieczystość rytualną, me [ts]

Grób Dawida. Krol Dawid został pochowany w ►Mieście Dawida (1 Krl 2,10). Tam również znajdowało się miejsce pochówku jego następców. Miejsce to było znane również w czasach powygnaniowych, a nawet w czasach NT (Ne 3,16; Dz 2,29). Wykopaliska potwierdzają ulokowanie podobnych grobów między Ofelem a Doliną Cedronu. Wg Józefa Flawiusza groby miały zostać splądrowane w I w. (przez zwolenników domu panującego). Miejsce, które dziś czczone jest jako grób Dawida, leży wprawdzie na wzgórzu znajdującym się na płd. zach. od wspomnianych wykopalisk, ale jest traktowane bardziej jako miejsce pamiątkowe niż jako archeologiczny dowód. ►Syjon, fr [ts]

Grób Jezusa. Jezus, jak relacjonują wszyscy czterej Ewangeliści, zaraz po swojej śmierci został zdjęty z krzyża i złożony do pustego, „nowego grobu” (J 19,41). Grób ten znajdował się bardzo blisko ►Golgoty. Złożeniem do grobu zajęli się, wg informacji z Ewangelii Janowej, Józef z Arymatei i Nikodem (por. także Mk 15,43-46), zamknięciu grobu przez zatoczenie kamienia przyglądały się kobiety (Mk 15,47). Wiele faktów przemawia za prawdziwością miejsca grobu Jezusa w Jerozolimie tam, gdzie podaje to tradycja chrześcijańska. Od czasów Konstantyna (306/324-337 r.) stoi na tym miejscu Bazylika Grobu Świętego, znacznie rozbudowana przez krzyżowców. ►Grób. ms [ts]

Gruczoł. W Biblii gruczoły jako narządy wydzielnicze nie są jeszcze znane. Niemniej są wzmiankowane poszczególne gruczoły, jak również różne rodzaje ich wydzieliny (np. żółć, ślina), me [ts]

Grupa Chrystusa. Wzmiankowana w 1 Kor 1,12 jedna z frakcji we wspólnocie chrześc. w ►Koryncie, która odwoływała się do wywyższonego Chrystusa; nie jest sprawą jednoznaczną, czy Paweł, używając tego określenia, miał na myśli konkretną grupę, czy też jest to sformułowanie ironiczne. me [msz]

Grzebień ► Włosy, ► Ozdoba.

Grzech/Zadośćuczynienie

Język Biblii jest bogaty w słowa, które rozświetlają istotę grzechu z różnych punktów widzenia. Pojęcie grzechu doświadczyło w ramach chrześcijańskiego przepowiadania zawężenia do sfery moralnej, co nie odpowiada wielości pierwotnych znaczeń i wymiarów. Podstawowa idea, że grzech jako akt ludzki psuje relację względem Boga, zakłóca ustalony przez Niego porządek, staje się względna i powinna zostać rozszerzona, zwracając uwagę, że „potęga grzechu”, która narusza więź człowieka ze Stwórcą i stworzeniem, już wcześniej ściągała człowieka na swoje tory. W każdym razie grzech jest wszechobejmującym wydarzeniem, które pociąga za sobą fundamentalne zakłócenie relacji podmiotu względem środowiska i świata, w którym się obraca, a nawet względem kosmosu; jako biblijny topos grzech ma konsekwencje natury uniwersalnej i ma wymiar kosmiczny.

Biorąc pod uwagę tło starożytnego Bliskiego Wschodu, trzeba zauważyć, że z abstrakcyjnymi pojęciami, jak wina, przestępstwo i przekroczenie tabu, powiązane są odpowiednie skutki. I tak akad. słowo oznaczające winę/grzech - arnum oznacza także karę. Słowo dinum oznacza nie tylko sąd, lecz także kazus prawny i odpowiadający mu wyrok. Obecna w Biblii świadomość istnienia ►związku przyczynowo-skutkowego została szczególnie wyraźnie zrelatywizowana w nauczaniu Jezusa. To samo odnosi się także do właściwości grzechu, który oddziałuje, wpływając na pokolenia ludzi (por. Wj 20,5n; 32,7); jest to także wyraźnie wyostrzone, np. w Pwt 24,16; Jr 31,29n; Ez 18,2-4).

Starotestamentalna terminologia związana z grzechem

Główne pojęcie związane z grzechem to hatta’t. Oznacza ono „uchybienie”, które może się zdarzyć świadomie, ale także i nieświadomie. Abstrakcyjne pojęcie ra’/ra’ah jako podstawowe słowo w znaczeniu złego czynu, tłumaczone jako przymiotnik „zły” (przeciwieństwo do „dobry”) oznacza przede wszystkim przemyślaną, zaplanowaną złośliwość.

Słowo ‘awal jako przewrotność albo zafałszowanie jest powiązane z zastosowaniem prawnym. Stoi zatem w radykalnej opozycji do „sfery sprawiedliwości” stworzonej poprzez wydarzenie wyjścia (por. Iz 26,10).

Słowo oznaczające grzech w znaczeniu „wykrzywienia” - ‘awon - oznacza zarówno wykroczenie natury społecznej (jak choćby w 1 Sm 3,14), jak również odwrócenie się od JHWH (Iz 1,4). Zastosowanie terminu ‘awon daje do zrozumienia, że chodzi tutaj

o postawę, która uwzględnia w szczególny sposób sam lud Boży i pewien aspekt jego relacji (za którą on sam ponosi odpowiedzialność) względem swojego Boga; stąd też często pojawia się owo skrzywienie, wypaczenie także w literaturze prorockiej (por. szczególnie Iz 5,18-23).

Słowo oznaczające występek, pesza’ oddaje ideę zerwania relacji z kimś, bunt, który może być skierowany przeciw komuś, z kim człowiek jest w relacji zaufania (por. Prz 28,24).

Na płaszczyźnie teologii st. wszystkie te pojęcia odzwierciedlają nieprzestrzeganie relacji związanych z tym, co określane jest mianem ►przymierza. Owa założona przez Boga relacja bliskości względem ludzi jest na etapie tekstu końcowego ukazana w modelowy sposób już w ogrodzie rajskim. Człowiek, który po ►grzechu pierworodnym (Rdz 3) znajduje się przed zamkniętymi bramami ogrodu, a więc poza pierwotną zażyłą relacją z Bogiem, choć nie całkiem utracił towarzyszenie Boga i Jego opiekę, to jednak znajduje się w mocy dynamizmu, który prowadzi do pierwszego morderstwa i do innych przypadków grzechu (Rdz 4,6-9; 9,22; 11,1-9) - aż po prorockie nauczanie i jego wieloraki żal i oskarżenie z punktem szczytowym orędzia, mówiącym, że grzech prowadzi do zniewolenia, i ze stereotypowym stwierdzeniem w deuteronomistycznym dziele historycznym: „on/ ona uczynił/a to, co złe jest w oczach Pana” jako teologicznym fundamentem ciągłego nawracania z niewoli i utraconej niezależności (np. Sdz 4,1 n.6.14-16).

Przebłaganie

Zranienie relacji z Bogiem, które dokonuje się przez grzech w jego wielowarstwowości, domaga się ponownego odbudowania tej relacji przez zadośćuczynienie, którego człowiek nigdy nie jest w stanie uczynić, lecz które pojmowane jest jako łaskawy dar Boga, nieustannie zwracającego się ku człowiekowi i towarzyszącego mu (por. Ps 85,2-4; 1 Krl 8,31 n.33n).

Grzech pojmowany jest także jako nieczystość zaciągnięta na skutek kontaktu. Narasta ona i staje się niczym niewidoczny trąd, który Bóg może oczyścić, „kropiąc hizopem”. Podstawowym tekstem jest tutaj Ps 51. W nim umieszczone są wszystkie wspomniane wyżej słowa, którym przeciwstawione jest oczyszczające działanie JHWH, wraz z centralnym aspektem: uwolnienie człowieka od grzechu za sprawą JHWH rozpoczyna nową egzystencję i przez to staje się aktem stwórczym.

Grzech w NT

W NT daje się zauważyć, że najważniejsze słowo wyrażające grzech - hamartia - występuje zaskakująco często w liczbie pojedynczej. To daje do zrozumienia, że grzech przede wszystkim prowadzi do złych czynów ludzkie usposobienie, a dopiero potem objawia się w tym, co nazywamy popularnie grzechem, czyli w złych czynach. Stąd też w nauczaniu Jezusa grzech rozumiany jest jako izolacja, jako choroba, potrzebująca lekarza, który by ją uleczył (Mk 2,17). Z przypowieści Jezusa oraz z Jego czynów widać, że zwrócenie się do Boga wywołuje podźwignięcie się człowieka z kręgu zła, co jest widoczne choćby w przypadku marnotrawnego syna, który wraca (Łk 15,1), bądź też Zacheusza (Łk 19,1-10). Jednakże wymaga to w obliczu zbliżającego się królestwa Bożego postawy radykalnego odwrócenia się od zła, czyli nawrócenia, co wyraża się w retoryczny sposób w podniesieniu wymagań („ja jednak wam powiadam”) bądź też w wezwaniu do odcięcia członków, które prowadzą do zła (por. Mt 5,27-30).

Punkt wyjścia Jana jest silnie chrystocentryczny: grzech tego stworzonego przez Boga świata (kosmos) polega na nierozpoznani u i odrzuceniu jedynego, posłanego na świat z miłości Syna (3,16), Logosu, który stał się człowiekiem, jak to zostało wyrażone w programowy sposób w Prologu: „świat Go nie poznał... swoi Go nie przyjęli” (J 1,10n).

U Pawła grzech jawi się jako wroga człowiekowi siła, w której moc jest on wydany (jest bezbronny). Stąd też kiedy mowa jest o grzechu, Paweł używa metaforyki niewoli (Rz 7,23) i militarnego panowania (6,13n), Grzech należy wprawdzie istotowo do człowieczeństwa, jednakże nie pozwala człowiekowi być w pełni sobą, poprzez to że koncentruje jego uwagę na samym grzechu. Widoczne staje się to poprzez ukazanie relacji ►Prawo Boże i grzech: Prawo sprawia znajomość grzechu (Rz 3,20), skupia jednak uwagę człowieka na tym

(Rz 7,7), nie wyzwalając go, ponieważ wyzwolenie staje się rzeczywistością za sprawą Jezusa Chrystusa (Rz 8,2n). Grzech wyobcowuje człowieka względem drugiego, jak również względem jego właściwego określenia i jest to prawie równoznaczne ze śmiercią (Rz 5,21). Krzyż Chrystusa jednakże gładzi winę podpadającego pod grzech człowieka (Kol 2,14) i buduje pokój między Bogiem, a będącym daleko rodzajem ludzkim (Ef 2,16; kol 1,20). List do Hebrajczyków mowę o grzechu wiąże z abstrakcyjnością naznaczoną mocno terminologą kultyczno-kapłańską (Hbr 9,26; 10,2). Grzech został raz na zawsze usunięty przez przyjście Chrystusa jedynego Kapłana i ostateczną ofiarę (Hbr 9,26; 10,18); z drugiej jednak strony rozbrzmiewa wezwanie, aby nie dawać się zwodzić grzechowi (Hbr 3,13), by uwalniać się z więzów grzechu i stawiać grzechowi opór aż do przelania krwi (Hbr 12). mla [ts]

Grzech pierworodny. Klasycznym tekstem w chrześcijańskiej tradycji, opisującym upadek pierwszych ludzi, jest opowiadanie w Rdz 3, chociaż nie pojawia się tutaj żadne z hebr. słów, które oznacza „grzech”. Podczas gdy w dogmatyce akcent został położony na tym, że w tekście ukazano kulminacyjny punkt odejścia od Boga, bibl. autor chce pokazać, że ludzie zapragnęli być tacy jak Bóg, zdecydowali się sprzeciwić Jego rozporządzeniom i przez to sprowadzili nieszczęście. Łac. termin peccatum originale (= grzech będący u źródeł, początkowy grzech) nie został najszczęśliwiej oddany w języku polskim, podkreśla bowiem pochodzenie ►grzechu w ogóle; w istocie zaś chodzi o fakt skażenia grzechem natury ludzkiej. Grzech pierworodny to termin pojawiający się w chrześcijańskiej dogmatyce (na temat jego właściwego rozumienia spierano się zacięcie, zwłaszcza w okresie reformacji), nie jest natomiast żadnym terminem bibl. Naturalnie dogmatyka powołuje się na różne teksty bibl. ST i NT, które przynajmniej częściowo (według opinii niektórych egzegetów wyraźnie i przekonująco) opowiadają i wyjaśniają źródło i pierwotną przyczynę powszechnej grzeszności człowieka: Rdz 3,1-24 opowiada o grzesznym upadku pierwszych ludzi. Tutaj oczywistą rzeczą jest, że ten tekst z Księgi Rodzaju nie jest relacją o charakterze historycznym, wprowadzającą do opowiadania historii ludzkiej, lecz jest odpowiedzią na nurtujące ludzi pytanie: skąd pochodzi śmierć i grzech, który ją powoduje? W tle tego pytania stoi przekonanie, że JHWH wszystko stworzył jako dobre i że jest miłośnikiem życia (por. Rdz 1,31; 2,25). Obok tekstu Rdz 3 (ukazującego zerwanie więzi między Bogiem a człowiekiem, jak również między ludźmi nawzajem) w tej pierwotnej historii (Rdz 1-9) są ukazane jeszcze inne wyjaśnienia przyczyn (etiologie) takiego stanu: bratobójstwo (Rdz 4), potop (Rdz 5,5-9,17), zerwanie więzi międzypokoleniowej (Rdz 9,18-29) i wreszcie budowa wieży Babel jako etiologia zerwanych relacji między ludami (Rdz 11,1-9). Pomimo tego Bóg decyduje się zainicjować nowy początek, powołując Abrahama (Rdz 12,1-3). Te wszystkie opowiadania chcą powiedzieć: takie jest ludzkie życie; nie potrafią jednak dokładnie wyjaśnić wewnętrznego związku między czynem i jego konsekwencjami. Klasyczny tekst o „grzechu pierworodnym” w NT - Rz 5,12-21 - rozważa tę kwestię w oparciu o pewne przeciwstawienie: Adam (Rz5,12) i Jezus (5,15). Paweł wysławia pełne łaski działanie stanowiące zbawczy czyn Jezusa i wszystko przezwyciężającą moc oraz chwałę owego dzieła Bożego dokonanego w Jezusie Chrystusie; niejako ponure tło, które ów Jezusowy czyn rozświetla, tworzy bez wątpienia czyn Adama i jego oddziaływanie: „Albowiem jak przez nieposłuszeństwo jednego człowieka wszyscy stali się grzesznikami, tak przez posłuszeństwo Jednego wszyscy staną się sprawiedliwym” (Rz 5,19). Ojcowie gr. Kościoła (przede wszystkim Jan Chryzostom) nie wyprowadzają stąd dowodu na „grzech pierworodny”; na Zachodzie (szczególnie od czasów Augustyna) traktuje się ten tekst jako „dowód za”. Dzisiejsza egzegeza jest tutaj bardzo powściągliwa. ms [ts]

Grzesznik. Osoba, która popełniła ►grzech, przez co oddala się od Boga będącego źródłem życia, tracąc „na intensywności tego Bożego życia”; Bóg nikogo nie zmusza do czynienia dobra, nawet wtedy, kiedy On sam cierpi na skutek zawinionego przez człowieka nieszczęścia (którego zresztą wielu ludzi nie chce rozpoznać; por. Rdz 6,5; Oz 11,7-9;

Łk 19,41-44). Celem Boga jest pełnia życia, co jest możliwe za sprawą nawrócenia człowieka do Boga (por. Ez 18,32). fr [ts]

Godgota ►Chor-Haggidgad.

Guma ► Żywica.

Guni (hebr. mój ogród).

1) Na liście rodowej synów Jakuba, którzy udali się do Egiptu, Guni wymieniony jest jako drugi syn Neftalego (Rdz 46,24; 1 Krn 27,13). Od niego wywodzi się ród Gunitów

(Lb 26,48).

2) Na liście rodowej Gada jako głowa dużej rodziny przytoczony jest niejaki Achi, wnuk Guniego (1 Krn 5,15). fg [ts]

Gunita. Potomek ►Guniego [1]. fg [ts]

Gur (hebr. lwiątko; szczenię). Król judzki Ochozjasz (841 r. przed Chr.) został zabity przez Jehu i jego ludzi w czasie ucieczki, „u wejścia do Gur, które leży przy Jibleam” (2 Krl 9,27). fg [ts]

Gur-Baal (hebr. pobyt Baala). Miejscowość, której położenie nie jest znane; prawd, jest ona położona na płd., ew. na płd. wsch. Judy. W 2 Krn 26,7 jest mowa, że król Ozjasz (767-739 r. przed Chr.) odbył skuteczną kampanię wojenną m.in. „przeciwko Arabom, mieszkającym w Gur-Baal”. fg [ts]

Gwiazda / Gwiazdozbiór

W odróżnieniu od prawie wszystkich religii starożytności dla ST gwiazdy nie są żadnymi samodzielnymi istotami albo bóstwami. Są one raczej stworzeniami Bożymi, które same z siebie nie mają żadnej mocy (Rdz 1,16; Ps 8,4). Poddane są one woli JHWH, wypełniają tę wolę i głoszą Jego chwałę (Ps 19,2).

W symbolicznym sposobie mówienia ich liczba służy unaocznieniu niezliczonej wielości (Rdz 15,5; 22,17; Pwt 1,10; Jr 33,22). Do ich blasku przyrównany jest blask sprawiedliwych albo też wspólnoty (Dn 12,3; Ap 1,16.20). W apokaliptyce upadli aniołowie i grzesznicy są odniesieni do gwiazd albo planet (np. Dn 8,10). Wg proroków Sąd Ostateczny będzie poprzedzony m.in. upadkiem gwiazd (Iz 13,10; J1 2,10; Mt 24,29). W wypowiedzi prorockiej Lb 24,17 (Balaam) wymienia „Gwiazdę z Jakuba”; ta wypowiedź interpretowana była w duchu mesjańskim (np. w odniesieniu do Bar-Kochby); w tym samym kluczu trzeba widzieć oczekiwanie gwiazdy przez mędrców/ magów ze Wschodu (Mt 2,1-12).

Poszczególne gwiazdy albo gwiazdozbiory

Do najbardziej widocznych gwiazdozbiorów należy Orion (Am 5,8; Hi 9,9). Wg Hi 38,31 nosi on „więzy”, co być może jest nawiązaniem do mitu o związanym na niebie olbrzymie albo też należy rozumieć to wyrażenie jako „pas”. „Lwica z dziećmi” (BT: niedźwiedzica) w Hi 38,32 oznacza prawd. Aldebarana wraz z gromadą Hiad. Hi 38,31 wymienia Plejady (Siedem gwiazd). Hi 9,9 oprócz Oriona i Plejad wymienia także Niedźwiedzicę, jak również „Strefy Południa”; te ostatnie to być może pas 15 gwiazd na płd. od równika niebieskiego, które znane są w astronomii babil. jako „Droga Ea”. Gwiazdy znaków zodiaku wspomniane zostały w 2 Krl 23,5 i Hi 38,32. W Babilonii i Asyrii nazwy gwiazdozbiorów i gwiazd - z których wiele było dobrze znanych - pochodzą najczęściej z mitologii; to samo odnosi się do opowieści o gwiazdach w rzym. i gr. starożytności.

Kult gwiazd

Nawet jeśli w oficjalnej teologii Izraela gwiazdy były tylko „światłami”, w Sdz 5,20 i Hi 38,7 przebłyskuje idea gwiazd jako ożywionych istot. Przede wszystkim w VIII i VII w. przed Chr. Palestyna znalazła się pod wpływem asyryjskim i kult gwiazd spotkał się z dużym oddźwiękiem (2 Krl 17,16; 21,3-5; 2 Krn 33,3: „zastępy niebieskie” to gwiazdy). Pwt 4,19 i So 1,5 w sposób zdecydowany sprzeciwiają się temu; Mdr 13,1-9 (por. w. 2: światła niebieskie) surowo osądza głupotę ludzi, którzy w gwiazdach upatrują bogów.

Czytanie z gwiazd (astrologia)

Wraz z kultem gwiazd rozwinęła się przede wszystkim w Babilonii i Asyrii sztuka dawania wyroczni: kapłani uważali, że mogą na podstawie obserwacji konstelacji gwiazd dać wyjaśnienie dotyczące przyszłych losów.

W czasach asyr., neobabil., a przede wszystkim pers., gr. i rzym. rozpowszechniła się działalność astrologów (zwanych Chaldejczykami albo magami) aż po Judeę, Grecję

i Rzym. W Iz 47,13 spotykamy astrologów, podobnie jak w Dn 2,2 (Chaldejczycy). Z bibl. punktu widzenia astrologia stoi w jawnej sprzeczności z wiarą w JHWH. Bóg objawia swoją wolę nie poprzez gwiazdy, lecz poprzez ludzi (np. proroków). Oglądanie się na gwiazdy i próba odczytania z nich przyszłości jest bezużyteczna (Iz 47,13) i jest wyrazem zarozumiałości (Hi 38,33).

Wiedza o gwiazdach (astronomia)

Jest to nauka, która rozwinęła się w Babilonii i Asyrii; wyrosła z kultu gwiazd i astrologii i już wcześnie dała imponujące rezultaty, które potwierdzone zostały przez nowożytną astronomię.

Planety

Już w dawnych czasach Babilończycy pośród rzeszy gwiazd odkryli pięć, które poruszały się w sposób niezależny pomiędzy pozostałymi i stąd nazwane zostały „dzikimi owcami”. Do nich dołączono jeszcze Słońce i Księżyc, przez co osiągnięto klasyczną liczbę siedmiu planet, które w starożytności wymieniane były w następującej kolejności: Księżyc, Słońce, Jowisz, Wenus, Saturn, Merkury, Mars. Także Egipcjanie znali pięć wspomnianych planet. Można przyjąć, że asyr. kult gwiazd w IX w. przed Chr. był znany także w Izraelu. Prawd, owe mazzalot z 2 Krl 23,5 nie są gwiazdozbiorami, ponieważ te nie były przedmiotem kultu, ale - w kontekście wzmianki o Słońcu i Księżycu - właśnie planetami. Także siedem lamp świecznika w świątyni (Wj 25,32-37; Menora), które według Za 4,2.10 są siedmioma parami oczu Pana, obiegającymi całą ziemię, to wyobrażenia planet (na temat Wenus: ►Jutrzenka, ►Królowa nieba).

Gwiazdy/Gwiazdozbiory/ Planety w NT

W NT Gwiazda Poranna (Planeta Wenus) jest symbolem przychodzącego podczas paruzji Chrystusa (Ap 22,16). Siedem złotych świeczników z Ap 1,12n.20;2,1 odnosi się, podobnie jak wspomniany wcześniej siedmioramienny świecznik, do planet, podczas gdy siedem gwiazd w ręku Syna Człowieczego (Ap 1,16; 2,1; 3,1) wg dawnych wyobrażeń astrologiczno-mitologicznych symbolizuje siedem gwiazd Małej Niedźwiedzicy, która uchodziła za oś świata. Wspomniane w Jud 13 „zabłąkane gwiazdy” są, pomimo gr. terminu planetai, raczej kometami albo meteorami użytymi symbolicznie dla ukazania błędnowierców. Co do gwiazdy mędrców (Mt 2,2.79n.) Johannes Kepler (1630) przyjął, że była to koniunkcja planet Jowisza i Saturna w gwiazdozbiorze Ryb w 7 r. przed Chr. me [ts]

Gwiazda poranna ► Jutrzenka.

Gwóźdź. Gwoździe z drewna, brązu, żelaza, a także i ze złota były stosowane do przymocowywania lub też zawieszania różnych przedmiotów (Jr 10,4; Wj 26,32). me [ts]