HYDROTERAPIA

Wodolecznictwo, czyli hydroterapia to jedna z najstarszych metod leczniczych. Stosowana była już od starożytności (Egipt, Grecja, Rzym). Za prekursorów wodolecznictwa uważa się Priessnitza i Kneippa, a w Polsce pionierem nowoczesnego wodolecznictwa był lekarz balneolog Norbert Żniniewicz.

Hydroterapia obejmuje kilkadziesiąt rodzajów zabiegów wykorzystujących do celów leczniczych właściwości fizyczne wody gospodarczej w różnych postaciach: ciekłej, stałej i pary wodnej. Woda jest nośnikiem bodźców fizycznych i chemicznych.

WŁAŚCIWOŚCI FIZYCZNE WODY

Pojemność cieplna: zdolność do pobierania i zachowywania ciepła.

Przewodnictwo cieplne: określa szybkość transportowania ciepła (odbierania i oddawania). Ogrzanie i chłodzenie tkanek w wodzie jest wielokrotnie szybsze niż w powietrzu. Różnice przewodnictwa ciepła przez wodę i powietrze powodują, iż w tych samych zakresach temperatur odbieramy różne wrażenia cieplne. Powietrze o temperaturze 23-30°C wywołuje wrażenie ciepła, natomiast woda, aby spowodować takie wrażenie powinna mieć temperaturę 38-40°C.

Ciśnienie hydrostatyczne: ciśnienie wody działające na osobę w niej zanurzoną, prostopadle do powierzchni ciała, wzrasta liniowo wraz z głębokością zanurzenia, największe w kąpieli całkowitej, utrudnia wdech a ułatwia wydech, powoduje przesunięcie krwi w części żylnej z obwodu do serca co powoduje dalej - wypełnienie żył szyjnych, wzrost centralnego ciśnienia żylnego, wzrost objętości serca, wyzwolenie diurezy

Ciśnienie hydrodynamiczne: powstaje pod wpływem wymuszonego ruchu strumienia wody lub pod wpływem ruchu ciała zanurzonego w wodzie. W masażu źródłem tego ciśnienia są różnego typu urządzenia wytwarzające strumień wody, który skierowany na tkankę masowaną stanowi bodziec mechaniczny

Wypór wody (pływalność): zależy od temperatury, ciśnienia atm, zawartości soli w wodzie, wzrasta proporcjonalnie do głębokości, powoduje pozorną utratę masy ciała, ułatwienie ruchów, rozluźnienie mięśni. Zastosowanie w kinezyterapii jako odciążenie

Lepkość (spójność): molekuły wody przyciągają się, co powoduje nieznaczne zwiększenie oporu dla wykonywanych ruchów w wodzie.

Opór wody: czynniki mechaniczny stanowiący utrudnienie dla ruchów w wodzie. Zwiększa się wraz z szybkością wykonywanych ruchów i powierzchnią ciała - wykorzystany w kinezyterapii do wzmacniania mięśni

Przewodnictwo elektryczne: ze względu na pewną ilość jonów występujących w wodzie przewodzi prąd elektryczny i wykorzystywana jest w zabiegach elektryczno-wodnych.

Woda jako rozpuszczalnik: jest rozpuszczalnikiem dla związków chemicznych. Można ją również nasycać gazami (dwutlenek węgla, powietrze, tlen).

ZAKRES TEMPERATUR WODY I TERMINOLOGIA

TERMINOLOGIA	TEMPERATURA WODY W °C
Bardzo zimna	1-8 °C
Zimna	8-20 °C
Chłodna	20-27 °C
Letnia	28-33 °C
Neutralna, obojętna	37°C
Ciepła	34-37 °C
Gorąca	38-43 °C
Bardzo gorąca	44-60 °C

Fizjologiczne działanie wodolecznictwa polega na kompleksowym oddziaływaniu bodźców: temperatury, ciśnienia hydrostatycznego i hydrodynamicznego. Czynniki te działają wspólnie, ale mogą również mieć działanie przeciwstawne.

Działanie biologiczne hydroterapii:

►Gospodarka cieplna: hydroterapia równoważy zaburzenia krążenia i trenuje system regulujący.

►Układ nerwowy: poprawia funkcje układu nerwowego, trofikę tkanek, ćwiczy odruchy wegetatywne, normalizuje napięcie układu nerwowego autonomicznego.

►Wydzielanie wewnętrzne: hamowanie zwiększonej produkcji hormonów lub jej zwiększenie przy niewydolności gruczołów.

►Układ krążenia: poprawa krążenia obwodowego, mniejsze obciążenie serca.

►Układ oddechowy: korzystny wpływ na zaburzenie oddychania, eliminacja utrudnień w oddychaniu, rozluźnienie skurczów oskrzeli (zimno zwiększa częstotliwość oddechów i pojemność oddechową).

►Tkanki: poprawa napięcia, elastyczności, ukrwienia i ciepłoty, odżywienia i krążenia chłonki, ma pozytywny wpływ na choroby tkanki łącznej.

►Skóra: poprawia odżywienie, korzystnie wpływa na jej funkcje (odporność, wydzielanie toksyn i końcowych produktów przemiany materii).

►System odpornościowy: aktywizacja.

Działanie zależy bezpośrednio od siły działającego bodźca.

Siła działania jest zależna od:

• Temperatury wody (bodziec jest tym silniejszy im większa różnica temperatur ciała i wody użytej do zabiegu); Im wyższa, niższa temperatura tym czas zabiegu powinien być krótszy.

• Wielkości powierzchni ciała poddanej terapii;

• Okolica zabiegowej ciała na którą działa bodziec (silniej na kończynę górną niż dolną);

• Długość czasu trwania zbiegu (im dłużej tym silniej);

• Kombinacji zabiegów ciepłych i zimnych (silniejsze działanie);

• Poziomu wody - w kąpieli

• Dodatkowych bodźców (mechanicznych, elektrycznych, chemicznych);

• Ciśnienia strumienia wody - przy polewaniu

• Częstotliwości zabiegów i długości przerw między nimi.

• Rytmu biologicznego - w godzinach od 3⁰⁰ do 15⁰⁰ występuje faza rozgrzewania organizmu, zaś od 15⁰⁰ do 3⁰⁰ faza ochładza­nia

• Głębokości zanurzenia - w kąpieli

Przeciwwskazania do zabiegów wodoleczniczych (ogólne):

• o temperaturze obojętnej - niewydolność krążenia, deficyt ciepła w organizmie

• zabiegów zimnych - niewydolność krążenia, niskie ciśnienie, brak reaktywności naczyń i wrażliwość na zimno, miażdżyca, cukrzyca, choroby ze skurczem naczyń

• zabiegów ciepłych - gruźlica, stany ropne

• zabiegów gorących - RZS, SM, nerwice, nowotwory, nadczynność gruczołów wewnętrznych, nadciśnienie, miażdżyca, cukrzyca, wszystkie choroby w których ciepło spowoduje zaostrzenie, choroby ze skurczem naczyń i choroby w których może dojść do krwawienia

• zabiegi zimno-ciepło - słaba reaktywność naczyń, chwiejność ciśnienia krwi, miażdżyca, cukrzyca, choroby ze skurczem naczyń

Zasady obowiązujące przy kwalifikowaniu chorych do zabiegów wodoleczniczych i przy ich wykonywaniu.

►Siła biologicznego działania zabiegu wodoleczniczego zależy od temperatury wody, części ciała poddanej zabiegowi i wielkości jej powierzchni, ciśnienia z jakim woda działa na tę powierzchnię i czasu trwania zabiegu. Im bardziej temperatura wody użyta do zabiegu różni się od temperatury ciała i im większa jest powierzchnia ciała poddana zabiegowi, tym krócej powinien trwać zabieg.

►Zabieg wykonany z wzrastającą temperaturą wody lub ciepłą wodą powinien być zakończony zimnem.

►Należy uwzględnić aktualną dyspozycję chorego do zabiegu (zdenerwowanie, zaczynająca się choroba, miesiączka, zaostrzenie objawów choroby) – odstępujemy od zabiegu oraz ocenić stan gospodarki cieplnej chorego: zziębnięcie – nie wykonujemy zabiegów zimnych, przegrzanie– nie wykonujemy zabiegów gorących

►Siłę bodźcowego działania zabiegów wodoleczniczych można zwiększyć przez równoczesne dodatkowe zastosowanie bodźców mechanicznych, chemicznych lub elektrycznych.

►W planie leczenia należy uwzględnić stopniowe zwiększanie siły zabiegu. Zaczyna się od słabszych zabiegów i stopniowo przechodzi do silniejszych.

►Należy uwzględnić biologiczne rytmy mechanizmów termoregulacji. W godzinach od 3:00 do 15:00 występuje faza rozgrzewania organizmu, a w godzinach od 15:00 do 3:00 występuje faza ochładzania organizmu. Każdy bodziec a więc i reakcja organizmu jest silniejsza jeśli stosuje się go niezgodnie z rytmem czyli rano zimne zabiegi a po południu ciepłe i gorące.

►Prawidłowo dobrany i wykonany zabieg wodoleczniczy wywołuje odczyn naczyniowy.

►Zimnych zabiegów wodoleczniczych nie wolno wykonywać u zziębniętego pacjenta, ponieważ istniejący w tym przypadku niedobór ciepła zostałby pogłębiony przez zimny zabieg. Oziębione części ciała nie mogą być poddane bezpośrednio działaniu gorącej wody, ponieważ może ona pogłębić istniejący już skurcz naczyń krwionośnych. Ogrzewanie zziębniętych części ciała należy wykonywać stopniowo, najlepiej za pomocą zabiegów o stopniowo wzrastającej temperaturze. Osoba wykonująca zabieg wodoleczniczy powinna obserwować twarz pacjenta zwracając uwagę na barwę warg i policzków.

►Bladość skóry pojawiająca się przy wykonywaniu ciepłych zabiegów może wskazywać na zbyt silny spadek ciśnienia krwi. Bladość skóry lub silny jej odczyn podczas zimnych zabiegów jest wyrazem nieprawidłowej reakcji naczynioruchowej. W każdym z tych przypadków zabieg należy przerwać.

►Jeśli skóra po zimnym zabiegu nie ulega zaczerwienieniu i ogrzaniu, czemu powinno towarzyszyć uczucie ciepła, to należy wywołać fizjologiczny odczyn naczyniowy poprzez rozcieranie ciała. Można podać gorący napój lub wykorzystać kąpiel o wzrastającej temperaturze.

►Brak prawidłowego odruchu naczyniowego po zimnym zabiegu może być wynikiem zastosowania zbyt silnego bodźca (zbyt niska temperatura lub zbyt długi czas zabiegu). Przed zabiegami należy ocenić stan gospodarki cieplnej organizmu pacjenta.

►Błędem jest zastosowanie zabiegu obniżającego ciśnienie krwi u osoby z niskim ciśnieniem lub stosowanie takiego zabiegu u osoby chorej na nadciśnienie i używające leki obniżające ciśnienie krwi bez wystarczającej kontroli ciśnienia.

►W czasie zabiegu należy obserwować stan skóry i twarzy pacjenta jak również kontrolować tętno. Tętno ok. 100 uderzeń na minutę stanowi przeciwwskazanie do cieplnych zabiegów wodoleczniczych. Jeżeli w czasie zabiegu tętno osiągnie taką wartość zabieg należy przerwać.

►Każdorazowo po zastosowaniu ciepłego i gorącego zabiegu należy zastosować krótkotrwały zabieg zimny lub chłodny, by doprowadzić do stabilizacji ciśnienia krwi i wstrzymać utratę ciepła przez organizm. Nie powinno się wykonywać zabiegu na czczo i bezpośrednio po jedzeniu - ostatni posiłek należy spożyć co najmniej 2h wcześniej. Przed stosowaniem większych zabiegów należy opróżnić pęcherz i jelita, ew. wykonać lewatywę.

NIEPRAWIDŁOWE ODCZYNY NACZYNIOWE

PRZYCZYNY: niewłaściwie dobrany lub nieprawidłowo wykonany zabieg, nerwowość pacjenta, labilność naczyń krwionośnych, różne stany chorobowe

POSTĘPOWANIE: przerwać zabieg, próba przeciwdziałania nieprawidłowej reakcji, konsultacja z lekarzem

RODZAJE NIEPRAWIDŁWYCH ODCZYNÓW:

► SPACZONY ODCZYN TĘTNICZY: przedłużony skurcz naczyń włosowatych i tętniczych podczas działania zabiegów zimnych

Objawy: bladość skóry, uczucie zimna, ból kurczowy,

Postępowanie: przerwać zabieg, ciepła kąpiel, okład, natrysk, masaż, podać ciepły napój

► SPACZONY ODCZYN ŻYLNY: rozszerzenie żył, zastój krwi w skórze

Objawy: marmurkowate, niebiesko - czerwone zabarwienie skóry, ochłodzenie skóry

Postępowanie: przerwać zabieg, wykonać kąpiel częściową o stopniowo wzrastającej temperaturze, wysoko unieść kończynę i wykonać nią delikatne ruchy

► SPACZONY TĘTNICZO - ŻYLNY ODCZYŃ NACZYNIOWY- zaburzenia dopływu krwi tętniczej i odpływu krwi żylnej

Objawy: czerwono - niebieskie zabarwienie skóry, względne ocieplenie

Postępowanie: przerwać zabieg, zastosować zimny zabieg wodoleczniczy, obserwować skórę

► ODCZYN PARADOKSALNY – polega na tym, że bodziec cieplny powoduje zwężenie naczyń, a zimny rozszerzenie

Postępowanie: jeżeli wywołał tę reakcję bodziec ciepły, to należy zastosować zabieg zimny, a jeżeli zimny, to stosujemy zabieg ciepły

► NIEWŁAŚCIWA REAKCJA OGÓLNA

Objawy: zawroty i bóle głowy, kołatanie serca, nudności

Postępowanie: przerwać zabieg, gdy twarz jest blada - ułożyć płasko; gdy twarz żywo czerwona - posadzić. Jeśli objawy nie ustępują wezwać lekarza.

WPŁYW KĄPIELI NA ORGANIZM

CZYNNOŚĆ LUB UKŁAD	KĄPIEL CIEPŁA	KĄPIEL ZIMNA
Oddychanie	↑ wentylacji minutowej płuc w stosunku do kąpieli w temp. obojętnej, w gorącej może się zmniejszyć. Hiperwentylacja pobudzenie psych.	↑ wentylacji minutowej, potem nieregularne, płytkie oddechy, ↑ ciśnienia dwutlenku węgla w pęcherzykach, kwasica.
Przemiana materii	↑ zużycia tlenu w temp. powyżej 38°C, przyspieszenie procesów przemiany materii.	↑ zużycia tlenu w temp. poniżej 32°C, ↑ węglowodanowej i tł., co zaspokaja zw. zapotrzebowanie organizmu na ciepło.
Nerki	↑ wydzielanie moczu w ciepłej, ↓ w gorącej kąpieli	Krótkotrwałe: ↑ czynności nerek, długotrwałe: ↓ wydzielania moczu (białko,

Wpływ zabiegów z wykorzystaniem wody zimnej, ciepłej i gorącej na tkanki i narządy

Układ	Woda zimna	Woda ciepła	Woda gorąca
Naczynia krwionośne powierzchowne	Skurcz naczyń z następowym rozszerzeniem	Rozszerzenie naczyń skóry	Krótkotrwałe zwężenie naczyń z następowym rozszerzeniem
Naczynia krwionośne głębokie	Odczyn drogą odruchową zgodnie z prawem Dastre-Morata
Czynność serca	Zwolniona	Przyspieszona	Przyspieszona
Ciśnienie krwi	Podwyższone gł. skurczowe	Obniżone skurczowe	Podwyższone bardziej skurczowe
Układ oddechowy	Poprawa, potem pogorszenie wentylacji, kwasica. Chłodna: poprawa wydolności	Poprawa wentylacji	Hiperwentylacja, zasadowica
Układ nerwowy	Wzrost pobudliwości nerwów obwodowych	Obniżenie pobudliwości	Obniżenie pobudliwości obwodowych nerwów czuciowych
Nerki	Wzmożenie czynności wydzielniczej	Wzmożenie czynności wydzielniczej	Zmniejszenie czynności wydzielniczej
Wydzielanie potu	Zmniejszone	Wzmożone	Silnie wzmożone
Gruczoły przewodu pokarmowego	Zwiększone wydzielanie	Zmniejszone wydzielanie	Zmniejszone wydzielanie
Mięśnie szkieletowe	Wzmożone napięcie	Zmniejszenie napięcia	Znaczne zmniejszenie napięcia
Przemiana materii	Wzmożenie	Bez zmian	Wzmożenie

Podział zabiegów wodoleczniczych.

Podstawą leczniczego działania wody jest czynnik termiczny, ciśnienie hydrostatyczne i ciśnienie hydrodynamiczne.

Zabiegi z wykorzystaniem ciśnienia hydrostatycznego wody

Kąpiele całkowite i częściowe

• Kąpiel zimna i chłodna

Kąpiel zimna – temperatura od 8⁰C do 20⁰C, czas trwania od 8 sekund do 1 minuty

Kąpiel chłodna – temperatura od 20⁰C do 27⁰C, czas trwania od 5 minut do 15 minut

W czasie tych kąpieli chory powinien wykonywać energiczne ruchy i rozcierać ciało w celu przyspieszenia odczynu naczyniowego. Z chwilą wystąpienia uczucia rozgrzania i widocznego zaczerwienienia skóry kąpiel należy przerwać. Ciało przed kąpielą powinno być ciepłe, po kąpieli zaleca się gimnastykę.

Wskazania:

- choroby przemiany materii

- otyłość

- cukrzyca

Przeciwwskazania:

- choroby serca i ukł. krążenia

- choroby układu moczowego i jelit

- niedokrwistość

- nerwice

- nerwobóle

- stany wyczerpania

- brak reaktywności naczyń i wrażliwość na zimno,

• Kąpiele nasiadowe

Obejmują dolną część ciała, do wysokości pępka i górną część ud z wyłączeniem dolnej części kończyn dolnych.

Wyróżniamy:

• Kąpiele nasiadowe zimne - temperatura wody wynosi 15-20°C, a czas zabiegu – 5-10 sekund

Działanie:

- wywołują znaczne przekrwienie narządów jamy brzusznej i miednicy,

- pobudzają czynność motoryczną jelit.

Wskazania:

- zaparcia i wzdęcia

- żylaki odbytu

- niektóre choroby ginekologiczne

Przeciwwskazania:

- ostre stany zapalne brzucha i miednicy

- choroby ukł. moczowego

- niewydolność krążenia

• Kąpiele nasiadowe zmiennocieplne - temperatura wody wynosi 15-20°C i 40-42°C,

zabieg polega na naprzemiennym zanurzaniu ciała w wodzie gorącej na 3-5 minut i w zimnej na 20-30 sekund. Zabieg zaczynamy od siedzenia w wannie z gorącą wodą, kończymy siedzeniem w zimnej wodzie, ilość zmian – 3.

Działanie:

- wywołują przekrwienie narządów jamy brzusznej i miednicy,

Wskazania:

- stosowane w hemoroidach,

- w zaparciach,

- w przewlekłych stanach zapalnych narządów rodnych.

• Kąpiel kinezyterapeutyczna – od 34⁰C do 37⁰C (dla dzieci +2⁰C )

Wykonuje się: w wodzie gospodarczej, w wodzie mineralnej (indywidualna i grupowa), w basenie lub wannie kinezyterapeutycznej

W tych kąpielach wykorzystuje się działanie odciążające i oporowe. Opór możemy dawkować poprzez szybkość ruchu, wielkość powierzchni ćwiczonego odcinka i głębokość zanurzenia.

Wskazania:

- schorzenia narządu ruchu: zwyrodnieniowe, pourazowe i pooperacyjne

- choroby układu nerwowego z zaburzeniami czynności ruchowych

- wady postawy

- choroby reumatyczne w okresie przewlekłym bez zaostrzeń

Przeciwwskazania:

• niewydolność krążenia

• niewyrównane wady serca

- czynna gruźlica płuc

- nowotwory

- krwawienia i skłonność do krwawień

- gruźlica stawów

- zakaźne choroby skóry

- niewydolność narządów

- nadciśnienie

- choroby reumatyczne w okresie zaostrzenia

- infekcje i stany zapalne

• Kąpiel ozonowa

Jest to kąpiel w wodzie nasyconej mieszanką ozonowo - tlenową połączona z hydromasażem ciała. Ozon i tlen przenikają bezpośrednio przez skórę poprawiając ukrwienie, dotlenienie i odżywienie wszystkich tkanek, oczyszcza skórę i usuwa martwy naskórek, spowalnia proces starzenia się skóry, działa antycelulitowo i zmniejsza rozstępy. Ma działanie przeciwzakrzepowe, bakteriobójcze, przeciwzapalne, regenerujące tkanki.

Wskazania:

• niedokrwienie kończyn dolnych na tle miażdżycy i cukrzycy,

• choroba niedokrwienia serca w lekkich postaciach,

• nerwica wegetatywna,

• nadpobudliwość nerwowa,

• przewlekle zapalenie pęcherza,

• zapalenie stawów,

• choroba Parkinsona,

• sloniowacizna nóg,

• uczucie ciężkich nóg,

• obrzęki limfatyczne

Przeciwskazania:

• stan po świeżym zawale,

• świeże krwawienia,

• nadczynność tarczycy

Źródła:

• Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA
  Autor: Wojciech Paweł Kasprzak, Agata Mańkowska
  Wydawca: PZWL, Warszawa 2008

• Balneologia i hydroterapia
  Autor: Wiesław Kochański
  Wydawca: AWF Wrocław, 2002

• Podstawy diagnostyki i rehabilitacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej cz.I i cz.II

autor: Szmigiel Czesław, Kiebzak

wydawca: AWF Kraków, 2010