TYPY WIEDZY: 1)Teologiczna – pierwsze stadium wiedzy; wiedza oparta na wierze, odwołuje się do siły naturalnej: wyjaśnianie rzeczywistości poprzez religię, np. Bóg, bogowie, duchy. Wykorzystywana na co dzień, np. „Bóg tak chciał”; 2)Racjonalna – wiedza oparta na rozumie. Jej początki są związane z pojawieniem się filozofii, np. starożytna Grecja. Poznanie rzeczywistości poprzez sam rozum, badania poprzez wiedzę a priori – wiedza dana z góry, nie empiryczna, taki charakter ma np. matematyka, logika, geometria; 3)Wiedza oparta na autorytecie – charyzmatyczny przywódca – zaufanie ze względu na cechy tej jednostki, np. w polityce – taką jednostką był np. Stalin, Lenin (nie krytykowano ich wypowiedzi, zapewnili sobie pełne podporządkowanie społeczeństwa), papież (dla kultury katolickiej – autorytet w kwestii wiary); 4)Wiedza potoczna – każda jednostka używa tego rodzaju wiedzy, czerpie ona z pozostałych rodzajów wiedzy – konglomerat. Cechy wiedzy potocznej: a)Wiedza wynikająca z intuicji – wiedza intuicyjna (niewiele wiemy o jej źródłach); b)Jest nieusystematyzowana, nie podporządkowana – nie tworzy żadnych systemów; c)Pochopne uogólnienia (stereotypy); d)Jest odporna na argumenty, jest dogmatyczna; e)Nie da się zmienić sposobu sądu w wiedzy potocznej, bo nie ma sposobu sprawdzenia myślenia (sądu) w tej wiedzy; f)Jest trwała – to różni ją od wiedzy naukowej. 5)Wiedza naukowa – wiedza oparta na doświadczeniu, faktach, danych empirycznych, na stwierdzonych zdarzeniach. Pojawiła się w wieku XVIII. Pomysł na naukę nowożytną, była związana z angielskim empiryzmem – Dawid Hume. Wiedza ta podatna jest na zmiany.
NAUKA JAKO TYP WIEDZY: 1.Od strony filozoficznej obszernie i dokładniej fundamenty współczesnej nauki stworzył filozof angielski(szkocki) David Hume. Jego pomysł dotyczący uprawiania nauki polegał na tym, że jego zdaniem jedynym sposobem poznania otaczającej nas rzeczywistości nie jest prosty opis poszczególnych zdarzeń, ale poszukiwanie stałych zależności między zdarzeniami. Konsekwencją poszukiwania stałych zależności było formułowanie praw nauki, które mogły składać się na powstawanie coraz bardziej skomplikowanych teorii. Drugim autorem, który stworzył podwaliny współczesnej nauki był Isaac Newton. Doszedł on do wniosku, że rzeczywistość, która nas otacza jest bardzo skomplikowana. W związku z tym jedynym sposobem, który umożliwia poszukiwanie zależności między zdarzeniami jest idealizacja tej rzeczywistości, czyli dążenie do jej uproszczenia poprzez pomijanie elementów mało istotnych i poprzez nacisk na cechy przyczyny, zjawiska istotne, ważne z punktu widzenia dla danego aspektu rzeczywistości. Newton zastosował idealizację w swojej teorii fizyki. Przykładowo w fizyce Newtona ciało wprawione w ruch porusza się ruchem jednostajnie przyspieszonym.2.Wiedza pozytywna Comte’a: to Comte wymyślił ten termin, ale cała nauka pozytywna była wcześniej, np. Kopernik, Galileusz, Kepler, Newton, Hume. Cechy wiedzy pozytywne j: a)Podstawą wiedzy jest empiria – wiedza powinna opierać się na nagromadzonych faktach, które wynikają z badań i doświadczeń, b)Nauka szuka powiązań pomiędzy faktami i zdarzeniami (nie wystarczy mieć tylko faktów),c)Efektem szukania faktów są prawa nauki, czyli: A→B – związek przyczynowo – skutkowy, d)Jeśli wiemy, że A→B, możemy przewidywać, dysponując prawami nauki możemy przewidywać – jeśli pojawi się A, możemy przewidywać, że pojawi się B; e)Naukę można wykorzystać jako użytkowanie, np. socjotechnika – praktyczne wykorzystanie wiedzy naukowej – jeśli chcemy by pojawiło się B, musimy wywołać 3.Podstawowe założenia nauki: a)Natura jest poznawalna – poznanie otaczającej nas rzeczywistości i rzeczywistości społecznej, b)Natura jest uporządkowana, c)Nauka zakłada, że zdarzenia w rzeczywistości mają naturalne przyczyny, d)Nauka opiera się na doświadczeniu, obserwacji obserwowalnych faktów (za Comte), e)Nauka jest lepsza od ignorancji (od niewiedzy); Ignorant – wie wszystko najlepiej, jest przekonany o swojej maksymalnej wiedzy, głupiec; f)Nauka jest sceptyczna.
CO RZECZYWIŚCIE JEST RZECZYWISTE? Babbie wyróżnia 3 stanowiska wobec tego pytania: 1.Premodernizm – rzeczywisty jest świat jednostki (rzeczywiste jest to co ja widzę), jednostka przekonuje innych do swojego myślenia lub eliminuje myślenie innych. Jeden rodzaj rzeczywistości – rzeczywistość właściwa jednostki; 2.Modernizm – rzeczywistość to świat jednostki, ale jednocześnie jednostka uznaje prawo innych do własnego punktu widzenia, przyjmuje go do wiadomości i toleruje. Wiele rodzajów rzeczywistości, w związku z czym występuje relatywizm (mankament) z określeniem co jest prawdą (ponieważ istnieje wiele prawd). Pojawił się: 3.Postmodernizm – istnieje wiele obrazów rzeczywistości, sama rzeczywistość nie istnieje. Każdy obraz niesie coś sensownego, z różnych punktów widzenia różnych jednostek. Rezultat postmodernizmu: a)Jedna prawda – prawda jednostki, b)Wiele prawd – wiele prawd, które istnieją obok siebie (każda prawda niesie w sobie jakąś wiedzę). Przykłady: 1) Kultura: a) Etnocentryzm – moja kultura jest najlepsza, wyostrzenie etnocentryzmu to ksenofobia (lęk przed obcymi) (podejście premodernistyczne), b)Relatywizm kulturowy – każda kultura ma jakieś dobre wartości i jest dobra dla grup, które ją posiadają (podejście modernistyczne), c) Nowa polityka – nie należy dbać o kultury, trzeba nakłaniać ludzi do przyjmowania różnych wartości kulturowych, wymieszać kultury (polityka transkulturowości – należy tak prowadzić politykę by kultury się mieszały) (podejście postmodernistyczne); 2) Polityka: a) System jednopartyjny – jako najlepszy i jedyny (podejście premodernistyczne – np. system faszystowski, monarchia),b) Wielopartyjna demokracja – tworzymy koalicję (podejście modernistyczne), c)Rząd pragmatyczny (podejście postmodernistyczne); 3)Nauka: a)Jedna teoria naukowa jest słuszna i właściwa, inne się mylą (np. charakterystyczne dla czasów socjalistycznych – słuszne były tylko teorie marksistowskie) (podejście premodernistyczne),b) Istnieje wiele teorii, a każda z nich niesie ze sobą jakieś ważne wartości i równorzędne paradygmaty (np. na Zachodzie) (podejście modernistyczne),c)Istnieje wiele teorii, ale nie ma systemu (rezygnacja z systemów teoretycznych) (podejście postmodernistyczne);4)Religia: a) Jedna religia jest właściwa (postawa premodernistyczna),b)Tolerancja religijna – ekumenizm. Każda religia jest dobra (podejście modernistyczne),c)Traktowanie religii zgodnie z zasadą „brania” z różnych religii cech, które odpowiadają jednostce (podejście postmodernistyczne).
SOCJOLOGIA W POSZUKIWANIU PRAWDZIWEGO OBRAZU RZECZYWISTOSCI napotyka na co najmniej 3 rodzaje problemów:1.kłopot z definicją, określeniem tego co jest rzeczywistością społeczną, albo inaczej to co jest przedmiotem badań socjologii.-Comte socjologia o społeczeństwie, a głównym elementem jest rodzina, -wg Durkheima socjologia zajmuje się faktami społecznymi, -wg Webera działaniami społecznymi, -wg Interakcjonizmu procesami komunikowania -etnometodologia zakłada, że istotą rzeczywistości jest to, że jest ona stworzona w sposób spontaniczny poza świadomością ludzką. W rezultacie mamy do czynienia z wieloma różnymi obrazami rzeczywistości, z których żaden nie powinien pretendować do miana obrazu prawdziwego. Całkiem nie dawno w okresie PRL do miana jedynej prawdziwej teorii społeczeństwa pretendował marksizm. 2. Różnorodność Metod : w zależności jaka metoda będzie zastosowana, są różne zastosowania rzeczywistości metody:- ankieta, metoda sondażu-metoda eksperymentalna - metoda obserwacji-analiza treści- analiza materiałów zastanych. W instytucjach prowadzących badania praktyczne np. badania reklamy stosuje się zasadę, że wykorzystywane są różne metody, by porównać uzyskiwane w ten sposób różne dane o rzeczywistości społecznej. 3)Pozycja badacza- W socjologii poszukiwano takiego punktu widzenia pozycji badacza, która umożliwiłaby uzyskanie prawdziwego obrazu np. marksizm uważał, że takim punktem widzenia jest przyjęcie interesów klasy robotniczej gdyż tylko klasa robotnicza jest zainteresowana budową sprawiedliwego społeczeństwa. Z kolei twórca socjologii wiedzy. Mannheim uważał iż obiektywnym punktem widzenia jest pozycja inteligencji (naukowców, ludzi wykształconych). Aktualnie uważa się, że nie ma żadnego punktu widzenia, żadnej pozycji, która mogłaby pretendować do poznania jednej prawdy do rzeczywistości społecznej.
ROZWÓJ NAUKI: Dysponujemy dwoma podst. teoriami: Kuhn: a)Nauka rozwija się poprzez rewolucję, b)Nauka nie rozwija się stopniowo, c)Podczas rewolucji tworzą się nowe paradygmaty: rozbudowane założenia teoretyczne, nowe teorie, pewne specyficzne metody (np. paradygmat Arystotelesa, funkcjonalizm, marksizm), d) Okres nauki normalnej (rozwój paradygmatu). Gdy rozwój osiągnie poziom maksymalny, dochodzi do rewolucji. Rozwój nauki jest cykliczny; Popper: a)Krytyka nauki normalnej Kuhna, b)Bezkrytyczny rozwój danego paradygmatu, c)Nauka powinna charakteryzować się stałą krytyką (ciągle i zawsze), d)Nauka poddana jest ciągłym zmianom (nauka normatywna),e)Środowisko wg Poppera powinno być otwarte (wzór): - otwarte na zmiany,- liberalne,- tolerancja (każde proponowane rozwiązanie, teoria może się pojawić jako przedmiot swobodnej dyskusji); f) Istotne w uprawianiu nauki było odróżnienie odkrycia i kontekstu uzasadnienia; odkrycie – nie ma znaczenia skąd pochodzi jego źródło, uzasadnienie – musi podlegać kryteriom obowiązującym w danym momencie w metodologii naukowej.
ETAPY PROCESU BADAWCZEGO: Proces badawczy jest określonym sposobem zdobywania wiedzy, który może być rozpatrywany w kilku wymiarach:- podstawowy wymiar klasyfikacji to wymiar typu oraz modelu badań, - drugi wymiar to metody, techniki i narzędzia badawcze. Etapy procesu badawczego: Problem, Hipotezy, Plan badawczy, Pomiary, Zbieranie danych, Analiza danych, Uogólnianie (generalizowanie). Cechy procesu badawczego: Cykliczność - rozpoczyna się od postawienia problemu, a kończy się na wstępnych wnioskach (uogólnieniach), wnioski sformułowane w ramach jednego cyklu stanowią początek cyklu następnego; Samokorekcja - testowane są wstępne wnioski czy hipotezy, a jeśli zostaną one odrzucone wprowadza się nowe;
CELE NAUK SPOŁECZNYCH: 1.Eksploracja – odkrywanie czegoś. Mamy do czynienia z nowym obiektem badanym – należy wstępnie go zbadać czyli eksplorować (np. rozwój Internetu – badanie pod względem społecznym); 2.Opis – po wstępnym rozpoznaniu naszego obiektu, opisuje się go (w miarę dokładne opisanie danej rzeczywistości); 3.Wyjaśnianie – związane z rozwojem nauki nowożytnej (wiek XVII i XVIII). Hume (przedstawiciel angielskiego empiryzmu): celem nauki jest wyjaśnianie – szukanie wzajemności pomiędzy zdarzeniami, same opisy nie są wystarczające. Analiza następstw (powiązań między zdarzeniami) – w ten sposób nauka zaczęła ustalać prawa nauki (w postaci twierdzeń ogólnych lub statystycznych);Wyjaśnienia możemy podzielić na: a)wyjaśnienie idiograficzne – wymieniamy możliwie jak najwięcej czynników, które mogą wywołać zjawisko, zgodnie z naszą wiedzą, np. dlaczego upadła Polska szlachecka – można wymienić wiele czynników; b) wyjaśnienie nomotetyczne – analiza niewielkiej ilości czynników, które według naszej wiedzy powodują, są przyczynami danych procesów, zjawisk, są ograniczone (odrzucamy mniej istotne czynniki). Badamy zależności pomiędzy wybranymi czynnikami; nomotetyczny czyli taki, którego celem jest określenie pewnych praw; 4.Przewidywanie – jest logiczną konsekwencją wyjaśniania i jego odwrotnością. Pozwala na sformułowanie prawa nauki. Prawo nauki możemy zapisać logicznie – jako A powoduje B (proste zdanie logiczne): A→B W wyjaśnianiu interesuje nas, dlaczego pojawiło się B – pojawiło się, gdyż było A (a A powoduje B), w przewidywaniu natomiast interesuje nas co będzie gdy pojawi się A – mogę przewidywać, że pojawi się B (to jest właśnie odwrotność); 5.Rozumienie – w szczególności dotyczy ono nauk społecznych. Jest to poznanie dokładnego mechanizmu (w warunkach przyrodniczych) wcześniej stwierdzonych następstw (zdarzeń). Verstehen (Weber) – niem. rozumieć; problem rozumienia związany jest z koniecznością interpretacji ludzkich działań – należy wnikać w sens i motywację ludzkich działań. Główne narzędzia pozwalające na verstehen to typy idealne (pewne konstrukty pojęciowe, w rzeczywistości praktycznie niespotykane, a składające się z istotnych aspektów badanej rzeczywistości).
ROLA POJĘĆ: 1.Pojęcia jako konstrukty: pojęcia, którymi posługuje się jednostka są efektem ustalania wspólnych obrazów mentalnych (przewrót kopernikański – człowiek w sposób arbitralny tworzy siatkę pojęciową i nijako nazywa ją poznawaniem świata, który chce opisać (Kant)). Pojęcia nie są ani prawdziwe, ani fałszywe. Powinny być przede wszystkim użyteczne; 2.Funkcje pojęć: Wyróżniamy 4 podstawowe ich funkcje: a)Pozwalają jednostkom na komunikację między sobą, b)Kształtują, budują perspektywę na świat (rzeczywistość), punkt widzenia, c)Pozwalają na klasyfikowanie, porządkowanie otaczającej nas rzeczywistości (świata),d)Są zasadniczo częściami składowymi teorii. 3.Główne wady pojęć: a)Są nieostre (gdy nie można wyraźnie wyznaczyć granic), b)Są wieloznaczne (gdy nie można pokazać tego, co chcemy wyodrębnić, o co konkretnie chodzi).4.Zakresy pojęć: a)Zakresy tożsame – dwa pojęcia znaczące to samo, np. krzesło, stuhl (po niem.), b)Zakresy nadrzędności – zakres pojęcia A mieści się w zakresie pojęcia B, np. mieszkaniec Polski, c)Zakresy częściowego pokrywania się, c)Zakresy są nierozłączne, oddzielne.
DEFINICJE: 1.Każda definicja składa się z definiendum (pojęcie definiowane) i definiensu (określenie termin) 2.Definiowane jest bardzo kłopotliwe; cechy dobrej definicji: a)Powinna odwoływać się do pojęcia nadrzędnego, b)Powinna dotyczyć unikatowych właściwości opisywanego przedmiotu, c)Wyliczenie cech wspólnych definiowanych przedmiotów, d)Powinna zawierać zdanie twierdzące (czym jest definiowany przedmiot), e)Często ma charakter kontekstowy, tzn. odwołuje się do otoczenia, w którym się definiowany przedmiot znajduje. 3.Rodzaje definicji: a)Podział podstawowy:- realne – definicje, których autor stara się oddać realną rzeczywistość, realne cechy definiowanego przedmiotu (odbicie rzeczywistości). Problem polega na tym, że autorzy różnych definicji nie mogą dojść do zgody, na czym polega owo realne odbicie (definicje realne są bez sensu), np. marksizm;- nominalne – nie mają na celu odbicia rzeczywistości. Ich główna cecha: są arbitralne, mają charakter umowny. Są użyteczne (przerwanie sporów, która definicja jest właściwa – właściwa jest ta, na którą się umawiamy, że jest);b)Podział szczegółowy:- perswazyjne – zawierają 3 warstwy określeń: określenia, które mają charakter opisowy pod względem rzeczywistości, określenia używane w funkcji ekspresywnej (jaki jest stosunek, ocena jednostki tego co jest przedmiotem definicji) i określenia używane w funkcji impresywnej (mają wywołać nie tylko u mnie emocje, ale także u odbiorców, chcę by otoczenie przyjęło moją definicję). Czyli definicje perswazyjne mają charakter: opisowy, ekspresyjny i impresyjny. Nie są dobre, należy ich unikać, ale nie jest to możliwe;- cząstkowe – dzielą daną rzeczywistość na to, co jest desygnatem oraz na resztę, która desygnatem nie jest. Zasadnicza cecha: zamieszczamy w niej jeden z warunków, który określa desygnat (dzielimy rzeczy na 3 kategorie): 1) coś, co nie jest desygnatem mojego pojęcia,2) coś, co jest desygnatem,3) coś, co w mojej definicji nie jest uwzględnione, ale może być przy innych definicjach wykorzystane (być desygnatem innego pojęcia).Definicje te są użyteczne. - pojęcia syndromatyczne :1) wybieramy kilka, kilkanaście cech, właściwości,2) zakładamy, że właściwości te są ze sobą powiązane, tworzą związek (syndrom),Np. w socjologii: osobowość autorytarna, osobowość nowoczesna. W naukach społecznych trudno jest utrzymać założenie syndromu, w związku z tym często zależność między właściwościami ma charakter statystyczny; - operacyjne – w każdej nauce istotne są pomiary, w nauce służą one do pomiaru przedmiotów badań.
POJĘCIE ZMIENNEJ: Zmienna to właściwość empiryczna mająca dwie lub więcej wartości, np. płeć – K/M, klasa społeczna – niższa, średnia, wyższa. Odniesienie do socjologii: socjologia posługuje się językiem zmiennych, co oznacza, że nie zajmuje się zdarzeniami jako całością, nie interesuje się człowiekiem ale zmienną, która go dotyczy. Jednostki są nośnikami zmiennych. Zmienna pełni istotną rolę – poprzez analizę zależności między nimi. Zależności te możemy analizować w dwojaki sposób (związki między zmiennymi): 1.Co do kierunku – interesuje nas czy wzrost wartości jednej zmiennej związany jest ze wzrostem lub spadkiem wartości drugiej zmiennej, np. czy wzrost wykształcenia w grupie badanych powoduje zwiększenie czy zmniejszenie wysokości płacy. Jeśli wzrost wartości jednej zmiennej powoduje wzrost wartości drugiej zmiennej to zależność jest pozytywna, jeśli spadek – negatywna; 2.Co do siły – siła zależności mieści się między dwoma skrajnymi sytuacjami: a) Brak zależności – siła zależności = 0, tzn. że znając wartości jednej zmiennej nie możemy w żaden sposób przewidzieć wartości drugiej zmiennej; b) Idealna zależność – siła zależności = 1, tzn. że znając wartość jednej zmiennej ze 100% - ową pewnością możemy przewidzieć wartość drugiej zmiennej.
Rodzaje zmiennych: I podział: Zmienne niezależne i zmienne zależne: zmienna zależna: to ta, którą badacz chce wyjaśnić, zmienna niezależna: to ta, za pomocą której badacz chce wyjaśnić zmiany wartości zmiennej zależnej (czasem nazywana zmienną wyjaśniającą). To taka zmienna, która może mieć wpływ na zmienną zależną. O tym, która zmienna jest niezależną, decyduje badacz uwzględniając ogólną wiedzę o rzeczywistości, np. 2 zmienne: wykształcenie i wysokość zarobków – zmienną niezależną będzie wykształcenie, ponieważ wysokość zarobków nie zawsze jest zależna od wykształcenia, wykształcenie poprzedza wysokość zarobków.
Z reguły kilka zmiennych niezależnych wpływa na zmienną zależną (zjawiska społeczne są bardzo złożone).
Podział ten nie jest podziałem stałym. W analizie związków między zmiennymi jedna zmienna zawsze będzie pełnić funkcję niezależnej, a druga zależnej. Dodatkowo wyróżniamy: zmienną kontrolną - wykorzystywana jest do sprawdzania, czy obserwowany związek pomiędzy zmienną zależną i niezależną nie jest związkiem pozornym - czyli takim, który można wyjaśnić za pomocą innych zmiennych, niż te uwzględnione w hipotezie badawczej, np. w analizie związków między zmiennymi okazało się, że na poglądy polityczne ma wpływ zarówno wykształcenie, jak i wysokość zarobków; Hipoteza - proponowana przez nas odpowiedź, jakiej można udzielić na pytanie badawcze. Jest ona wyrażana przy pomocy jasno określonego związku pomiędzy zmienną zależną i zmienną niezależną. Jeżeli hipoteza zostanie odrzucona, należy zbudować następną, jeżeli przyjęta włączona będzie do wiedzy naukowej. Cechy hipotezy: 1.jasno sformułowana (należy zdefiniować pojęciowo tzn. za pomocą innych pojęć i operacyjnie zmienne tj. opisując procedury, jakie należy wykonać by zbadać dane pojęcie); 2.konkretna (badacz określa związki pomiędzy zmiennymi – dodatnie lub ujemne); 3.sprawdzalna (za pomocą dostępnych metod); 4.nie jest wartościująca (wartości wyznawane przez badacza, subiektywne preferencje nie powinny wpłynąć na proces badawczy). II podział: Zmienne ciągłe – nie mają najmniejszej jednostki, np. długość, Zmienne dyskretne – posiada wartość minimalną np. pieniądze, liczba dzieci w rodzinie. Ten podział jest istotny ze względu na obliczenia statystyczne . Inne wzory są dla zmiennych ciągłych, inne dla dyskretnych. III podział (ważna jest kolejność): Ten podział związany jest z tzw. podziałem poziomym – kolejne rodzaje zmiennych oznaczają wyższy poziom podziału. Każda zmienna posiada co najmniej 2 warstwy. Zmienne nominalne – wiedza jednostki o wartości danej zmiennej ograniczona jest do tego, że wartości te są różne, np. mamy zmienną jest płeć, która ma 2 wartości – K i M, a wiemy o nich tylko tyle, że są różne. Na poziomie nominalnym możliwa jest tylko klasyfikacja wartości; cechy: 1.powinna zawierać wszystkie możliwe klasy (wartości), 2.poszczególne klasy (wartości) powinny być odrębne. Możemy określić liczebność (policzyć poszczególne wartości); klasa najbardziej liczna to tzw. moda (klasa modalna); Zmienne porządkowe – na tym poziomie wyróżniamy co najmniej 3 wartości (klasy), a dodatkowa informacja oprócz tego, że klasy są różne to to, że jedna klasa jest wyższa lub niższa od drugiej klasy, np. klasa A jest niższa od klasy B; A<B<C; Klasa B jest niższa od klasy C, lub odwrotnie: A>B>C. Wartości są różne oraz wyższe lub niższe pod danym względem. Możemy wskazać modalną i obliczyć medialną – taka wartość, która na skali wyższości – niższości dzieli zbiorowość na dwie połowy. Zmienne interwałowe – wartości są między sobą różne, są wyższe i niższe oraz dodatkowo wiemy o ile są większe i mniejsze – znamy interwały, np. zarobki są wysokie, średnie lub niskie, ale także wiemy o ile są mniejsze lub większe – zmienna staje się zmienną interwałową. Główna cecha tego poziomu to to, że możemy w tym (i tylko tym) przypadku wyliczyć średnią arytmetyczną, która stanowi podstawę wielu badań statystycznych. Od tego poziomu możemy dokonywać wszelkich obliczeń matematycznych. Zmienne ilorazowe – mają dodatkowo tzw. zero naturalne – możemy powiedzieć o ile coś jest większe i ile razy jest większe.
WSKAŹNIKI: wskaźnik- to takie zdarzenie, własność jakiegoś zdarzenia, że stwierdzenie jego (jej) istnienia pojawienia się lub stopnia intensywności staje się przesłanką wnioskowania, iż w określonych przypadkach z pewnością lub określonym prawdopodobieństwem wystąpi zdarzenie, własność zdarzenia.3 podstawowe rodzaje wskaźników: 1.Definicyjne – ustalamy arbitralnie (definicyjnie) co takiego jest wskaźnikiem danej zmiennej, np. inteligencja jako zmienna, co to jest inteligencja w badaniu psychologicznym? – to, co mówią testy na inteligencję; 2.Empiryczne – w tym przypadku zarówno zmienna, jak i wskaźnik są obserwowalne. Ale wskaźnik jest dostępny empirycznie dlatego wykorzystujemy go w ten sposób; 3.Inferencyjne – takie, w których po pewnych zewnętrznych właściwościach domyślamy się (inferencyjny = wywnioskowany) tego, jakie są wartości danej zmiennej. Zewnętrzne obserwacje prowadzą nas do stwierdzenia pewnej własności ukrytej, która sama w sobie nie jest obserwowalna. Co może być wskaźnikiem: 1.Konkretne zachowania,2. Podmioty materialne, 3.Wypowiedzi respondentów.
ŁAŃCUCH KOMUNIKACYJNY: Służy do analizy wskaźnikowej funkcji wypowiedzi. Końcowe ogniwo tego łańcucha to wypowiedź zanotowana przez badacza. Wcześniejsze ogniwo – wypowiedź respondenta. Jeszcze wcześniejsze – wiedza respondenta o przedmiocie wypowiedzi. Jeszcze wcześniejsze – stan rzeczy tego co było przedmiotem wypowiedzi: |rzeczywistość -> wiedza o rzeczywistości w naszych badaniach ->wypow naszych respondentów -> odebrane przez badacza wypowiedzi. |Między ogniwami w trakcie badań mogą zachodzić różnego typu zakłócenia, które należy brać pod uwagę przy ocenianiu tzw. wskaźnikową funkcję wypowiedzi. Zakłócenia: 1.Zakłócenie w relacji komunikacyjnej – badacz nie dosłyszał odpowiedzi lub nie zrozumiał wypowiadającego się; 2.Zakłócenie w relacji ekspresyjnej – ukrywanie prawdy, własnych poglądów z jakichś powodów przez badanego; 3.Zakłócenie w relacji poznawczej – pytamy rozmówcę o coś, czego on nie wie albo nie zna.
RODZAJE TWIERDZEŃ: Twierdzenia – zdania mówiące o rzeczywistości. W odróżnieniu od definicji, mogą być prawdziwe bądź fałszywe. Podstawowy podział twierdzeń: 1.Analityczne – takie, w których prawdziwość zaangażowania jest a priori (z góry), spotykamy takie w matematyce, logice, geometrii; 2.Syntetyczne – mają charakter empiryczny: ich fałszywość lub prawdziwość musi być uzasadniona przy pomocy materiału empirycznego (poprzez obserwację). Dzielą się na: a) Jednostkowe – mają jeden desygnat (odnoszą się do pojedynczego przypadku), b)Ogólne – mają wiele desygnatów, występują w dwojakiej formie: - Prawa ogólne – mają ponadczasowy, uniwersalny charakter (cecha uzasadniona),- Generalizacje historyczne – mają ograniczenia czasoprzestrzenne, ale dotyczą wszystkich desygnatów, oraz - Twierdzenia bezwyjątkowe, - Twierdzenia statystyczne – dotyczą wszystkich desygnatów, ale z określonym prawdopodobieństwem; c)Szczegółowe – odnoszą się do wielu desygnatów, ale szczegółowo mówią o niektórych spośród tych desygnatów.
RODZAJE PRAWDOPODOBIEŃSTWA: 1.Prawdopodobieństwo subiektywne – intuicyjna opinia z jakim prawdopodobieństwem pojawi się jakieś zdarzenie, np. na 50% będzie jutro padać; 2.Prawdopodobieństwo obiektywne – jego poziom wynika z prawa wielkich liczb i oparty jest na rachunku statystycznym, np. jaka jest szansa, że 16 – letni Polak dożyje 60tki; 3.Prawdopodobieństwo wynikające z układu dyspozycyjnego – np. gra w kości – prawdopodobieństwo wyrzucenia np. szóstki; 4.Prawdopodobieństwo tzw. praw korelacyjnych – jak dalece wpływa zmienna niezależna na zmienną zależną (z jaką siłą). W każdych badaniach w naukach społecznych poziom prawdopodobieństwa (siła tego związku) jest różna.
TWIERDZENIA PRZYCZYNOWE: Przyczyna – do przyczyny zdarzenia D będziemy zaliczać ogół zdarzeń i stanów rzeczy składających się na warunek wystarczający odpowiednio do skutku i będących tego warunku koniecznymi składnikami, np. co jest przyczyną śmierci zająca na polowaniu? – pociągnięcie za spust, wycelowanie, celne uderzenie, nabój w broni. Przy analizie przyczyny jakiegoś zjawiska wyróżniamy tzw. warunek konieczny, by to zdarzenie mogło nastąpić, następnie warunek wystarczający do tego, by zdarzenie nastąpiło. Najlepiej mieć oba warunki jednocześnie. Należy uwzględnić także tzw. warunki towarzyszące. Twierdzenia przyczynowe – formowane są przeważnie w języku potocznym w kategoriach „wpływu”. Filozofia pozytywistyczna: zakłada, że między zdarzeniami możemy mówić o następstwie (kategorie przyczyny są niepotrzebnym, metafizycznym trendem); 1.Pozytywiści – „coś jest przyczyną czegoś”, sensowne jest mówienie o następstwie zdarzeń, a nie przyczynie; 2.Determiniści – nie można mówić w uzasadniony sposób o przyczynowości, można to udowodnić. Różnica pomiędzy naukami społecznymi a przyrodniczymi, tzn. częstotliwość używania twierdzeń jest zasadne dla nauk przyrodniczych.
ZADANIA ELIPTYCZNE I TAUTOLOGICZNE: Zdanie eliptyczne – takie zdania, które zawierają określoną treść, np. „Polacy całują kobiety w rękę” – nie wiadomo czy wszyscy Polacy, czy we wszystkich sytuacjach, czy wszystkie kobiety. Zmiana zdania eliptycznego, które podlega falsyfikacji: należy zamienić to twierdzenie w inne. Tautologia – jest to zdanie prawdziwe ze względu na przyjęty w nim sens użytych słów, np. „wszyscy ludzie pomagają swoim bliskim”. Co zrobić by uchronić się od tautologii? – zarówno poprzednik, jak i następnik w tym zdaniu są zdefiniowane wedle słów, które mają różne znaczenia, w związku z tym należy poszukać innych pojęć, które nie są takie same pod względem zakresu. Aby zmienić tautologie w zdanie znaczące musimy zmienić terminy w następniku i poprzedniku zdania tak, aby miały one różne znaczenia, a nie tylko wyrażone innymi słowami.
SĄDY SPOSTRZEŻENIOWE: te oparte są na obserwacji zmysłowej, od samego początku są podstawą w formułowaniu twierdzeń; są podstawą uzasadnienia twierdzeń, ich główną cechą jest to, że są oparte na doświadczeniu zmysłowym. W naukach społecznych, socjologii mamy szereg metod, które służą do zbierania owych sądów spostrzeżeniowych. Sa to takie metody jak: metoda sondażowa, metoda obserwacji, analiza treści, analiza danych statystycznych i przede wszystkim jako główna metoda w nauce: eksperyment. Przykładowo: każda odpowiedz na poszczególne pytania, ankiety to jest sąd spostrzeżeniowy.
ROZUMIEJĄCA OBSERWACJA ZJAWISK: jako empiryczna podstawa w naukach społecznych. Socjologia jako nauka empiryczna ugruntowała się w okresie II wojny światowej, od chwili powstania przez około 100 lat socjologia poszukiwała sposobów, aby stać się nauka bardziej empiryczną, na rozwój empiryczny socjologii wraz z rosnącą samowiedzą metodologiczna socjologii coraz bardziej jasne, ze obserwacja, zbieranie wszelkich sądów spostrzeżeniowych musi być rozumiejąca. Oznacza to w wypadku nauk społecznych, w socjologii: 1) Proces poznania w naukach społecznych zawsze polega na daleko idącej selekcji obserwowanych zjawisk. Zjawiska te wyłączamy z ogółu, organizujemy w specyficzny sposób oraz poddajemy interpretacji. Badanie w aspekcie, nie ogółu. 2) W procesie poznawania zjawisk społecznych bardzo istotną rolę odgrywa język, jakim się posługujemy. Wg Nowaka im bogatsza paleta odcieni zjawisk wyróżniana przez język, tym subtelniej rozróżniamy owe zjawiska. Bogactwo języka to bogactwo obserwacji. Poza tym należy pamiętać, że poszczególne języki, szczególnie z różnych grup językowych różnią się między sobą sposobem określenia, np. czasu, relacji. Różnie też dzielą wg używanych słów otaczająca ją rzeczywistość. W XXw. sformułowano w tym względzie teorię Sapira- Whorfa. 3) Rozumiejąca obserwacja w socjologii polega na tym, iż badana rzeczywistość możemy postrzegać tylko przez przyjęcie określonych paradygmatów, teorii, hipotez, w których zasadniczą rolę odgrywa arbitralnie przyjęta aparatura pojęciowa. 4) W obserwowaniu zjawisk empirycznych w naukach społecznych podstawową rolę odgrywa rozumowanie wskaźnikowe, gdyż najczęściej to, co społeczne, nie jest bezpośrednio obserwowalne. W trakcie doboru wskaźników musimy dokonywać upraszczających zabiegów i godzić się często na ogólnikową, niepewną interpretację tych wskaźników. 5) Na rozumiejącą obserwację naukach społecznych składa się doświadczenie wewnętrznie badane, które może nawet ingerować w cały proces, poszczególne etapy procesu badawczego.
UOGÓLNIENIE OBSERWACJI JEDNOSTKOWYCH: Twierdzenia są wynikiem uogólniania sądów spostrzeżeniowych. Uogólnianie sądów spostrzeżeniowych może mieć dwojaką postać: może opierać się na tzw. Indukcji zupełnej, kiedy ogólne zdanie jest prostą koniunkcją wszystkich zadań jednostkowych, czyli twierdzenie zakresu nie wychodzi poza wybrane sądy spostrzeżeniowe. Takie zdanie ogólne nie wiąże się z błędami popełnianymi w trakcie uogólniania, ale poznawczo jest nieciekawe, banalne, bo dotyczy tylko przebadanych przypadków. W nauce zdecydowanie częściej korzystamy z tzw. Indukcji niezupełnej, kiedy ogólne twierdzenie wychodzi poza zakres przebudowanych przypadków, zadań. W takiej sytuacji możemy jednak popełnić błąd przy przenoszeniu twierdzeń na zakres zdarzeń, czy inaczej z próby na populacje. W związku z definicją pojawia się problem próby oraz reprezentatywności próby. Rozróżniamy próby losowe i nie losowe. W przypadku próby losowej reprezentatywność ma charakter statystyczny, czyli poziom reprezentatywności możemy dokładnie obliczyć przy pomocy rachunku prawdopodobieństwa co również pozwala określić poziom błędu przy przenoszeniu błędów z próby na populacje. W przypadku próby grup nielosowych, możemy mieć do czynienia z reprezentatywnością typologiczną, czyli po badaniach możemy w przeliczeniu porównać strukturę naszej próby np. ze względu na płeć, wiek, w strukturę populacji o ile wiemy jaką strukturą charakteryzuje się badana populacja.
INDUKCJONIZM I DEDUKCJONIZM jako strategie uzasadniania twierdzeń: Zwolennicy indukcjonizmu uważają, że coraz lepsze uzasadnianie twierdzeń wymaga ciągłego prowadzenia sądów spostrzegawczych. W tym przypadku indukcja może przybierać 2 postaci: 1)to tzw. Indukcja enumeracyjna, która polega na założeniu, że im więcej zebranych przypadków tym lepiej uzasadnione twierdzenie, prawo.2)indukcja eliminacyjna , która w zbieraniu przypadków kładzie nacisk nie tylko na ilość, ale także na ich różnorodność. Indukcja eliminacyjna posługuje się podstawowymi kanonami: 1)Kanon jednej zgodności: A B C D E -> Z |~A B~C~D~E ->Z 2)Kanon jednej różnicy A B C D E -> Z |A~B C D E -> Z Kanon jednej zgodności określa warunek wystarczający pojawienie się jakiegoś zachowania. Kanon jednej różnicy pozwala określić warunek niezbędny i wystarczający. Oby dwa kanony w naukach społecznych nie jest łatwo stosować ze względu na skomplikowanie zjawisk społecznych. Drugim sposobem uzasadnianie twierdzeń jest redukcjonizm, który współcześnie nazywany jest również hipotetyzmem opisanym przez Karola Poppera. Hipotetyzm Poppera przyjmuje założenia, iż nie możliwe jest całkowite uzasadnienie prawa twierdzenia ogólnego. Kolejne obserwacje wg Poppera nie podnoszą sensu prawidłowości twierdzenia. Główną cechą praw, twierdzeń ogólnych powinno być to, że nie są one sprzeczne ze znanymi faktami. Wg Poppera praw nie można uzasadnić, prawa należy obalać. Główne funkcje praw twierdzeń ogólnych to dostarczanie wyjaśnień. Po sformułowaniu ogólnej hipotezy należy przede wszystkim szukać faktów, które by ja obaliły, a nie faktów które by ją potwierdziły. Oby dwie strategie uzasadnień twierdzeń ogólnych należy postrzegać nie jako sprzeczne ale jako komplementarne.