Teoria przekładu – wykład 2 „Czy tłumaczenie jest możliwe?” czyli nieoznaczoność przekładu

Willard Van Orman Quine (1908 - 2000)

NIEOZNACZONOŚĆ PRZEKŁADU – niemożność stwierdzenia czy dane tłumaczenie tekstu wyjściowego w pełni odpowiada znaczeniu tego tekstu.

[„GAVAGAI” = królik (?)] Czy tłumaczenie języka jest tożsame z tłumaczeniem tekstu?

EKWIWALENCJA DOŚWIADCZENIA – tłumaczenie może być nieokreślone z punktu widzenia filozofa/logika, ale jest określone z normalnego, ludzkiego punktu widzenia (Tabakowska) Czy pojedyncze wyrazy mogą być „absolutnymi ekwiwalentami”?

Olgierd Wojtasiewicz (twórca polskiej nauki o tłumaczeniu)

TEKST EKWIWALENTNY – tekst b w języku B jest odpowiednikiem tekstu a w języku A, jeśli tekst b wywołuje taka samą reakcję (zespół skojarzeń) u odbiorcy, co tekst a.

Ale:

-Czy tekst x w języku X zawsze wywołuje takie same reakcje u różnych odbiorców?

-Czy tekst x w języku X zawsze wywołuje takie same reakcje u tego samego odbiorcy?

HIPOTEZA SAPIRA - WHORFA

1.Język da się opisać.

2.Język narzuca ludziom nim mówiącym pewne ograniczenia kognitywne, pewien sposób kategoryzacji rzeczywistości.

Czy tłumaczenie to oddawanie sposobu rozumowania autora a w języku A, czy tworzenie nowej jakości w regułach świata języka B?

UNIWERSALIA - system odniesień i odpowiedniości między kulturami

Anatomia i fizjologia

Ból i przyjemność (płacz i śmiech)

Umiejętność komunikowania się

Zdolność do rozumienia i uczenia się nowych wzorców zachowań

Umiejętność i potrzeba tworzenia sztuki, muzyki i literatury

Pojęcie dobra i zła

Upływ czasu

„Babcia umarła, pogrzeb we środę” (Lem)

TŁUMACZENIE JEST MOŻLIWE DZIĘKI:

Podobieństwu struktur mentalnych i językowych (scenariusze).

Umiejętności wczuwania się w inne sposoby myślenia.

Zdolności do empatii i elastyczności ludzkiego umysłu.

Globalizacji (coraz mniej ludzi monolingwalnych i jednokulturowych)

2. TEKSTY TWORZONE W CELACH KOMUNIKACYJNYCH SĄ MNIEJ LUB BARDZIEJ PRZEKŁADALNE

J. C. CATFORD – TEORIA NIEPRZYSTAWALNOŚCI JĘZYKÓW

Krytyka definicji tłumaczenia jako „transkodowania tekstu z języka A na język B” i pojęcia międzyjęzykowego „transferu znaczenia”

TEKST W JĘZYKU WYJŚCIOWYM MA ZNACZENIE W JĘZYKU WYJŚCIOWYM, A TEKST W JĘZYKU DOCELOWYM MA ZNACZENIE W JĘZYKU DOCELOWYM

(np. rosyjski tekst ma rosyjskie znaczenie na tej samej zasadzie co rosyjską fonologię, ortografię, gramatykę i leksykę)

LUDZKI POTENCJAŁ KOGNITYWNY JEST BARDZO PODOBNY (Tabakowska)

*Śnieg i jego nazewnictwo w językach eskimoskich

*Zwroty i wyrażenia opisujące smak wina w języku francuskim

ZNACZENIE NIE JEST WŁASNOŚCIĄ JĘZYKA TYLKO LUDZKIEGO UMYSŁU

TEKST POTENCJALNY A TEKST OSADZONY W KONTEKŚCIE

Doświadczenie J.D. Bransforda

H.P. GRICE - KONCEPCJA IMPLIKATURY KONWERSACYJNEJ

Komunikując się ze sobą ludzie odwołują się do zasady współdziałania, która nakazuje uczestnikowi aktu komunikacyjnego dostosować się do aktualnej sytuacji i celu rozmowy.

Główne maksymy:

„ilość” – nie mówić zbyt dużo / mało

„jakość” – mówić prawdę

„związek” – mówić na temat

„sposób” – mówić jasno i zrozumiale

KOMUNIKACJA POLEGA NA WYCIĄGANIU WNIOSKÓW Z TEGO CO ZOSTAŁO POWIEDZIANE, A NIE NA „DEKODOWANIU” TEKSTÓW (Grice)

„Ale ciekawy wykład!”

Ironia nie jest realizowana przez to co zostało powiedziane, ale przez POWIEDZENIE tego co zostało powiedziane – przez takie a nie inne sformułowanie wypowiedzi. (IMPLIKATURA)

PODSUMOWANIE

Możemy częściowo obalić „koncepcję nieoznaczoności” Quine’a, ale to nie jest równoważne z postulatem „absolutnej przekładalności” wszelkich możliwych tekstów.

PROBLEMY:

1.Tłumaczenie to forma komunikacji językowej.

2.Komunikacja ta jest dodatkowo skomplikowana różnicami językowymi i kulturowymi.

3.W akcie komunikacji uczestniczy osoba trzecia – tłumacz.

4. Komunikacja między użytkownikami języka X nigdy nie jest stuprocentowo skuteczna. („rozumienie absolutne”)

5. Komunikacja nie jest „dekodowaniem” języka.

DLATEGO:

1.Nie możemy nigdy powiedzieć, że zrozumieliśmy wszystko z tekstu X.

2.Nie możemy powiedzieć o przekładzie – „tłumaczenie idealne”.

Teoria przekładu – wykład 3 Tłumaczenie dosłowne – „litera nie zabije ducha”

I. TŁUMACZENIE DOSŁOWNE

-Vladimir Nabokov (1899 – 1977) pisarz i tłumacz

-tłumaczenie dosłowne to jedyny dopuszczalny typ tłumaczenia

-„tłumaczenie dosłowne nie *zabije* dzieła jeśli jest wielkie”

„Eugeniusz Oniegin” (RU ->ENG)

- niemożliwe tłumaczenie rymowanym wierszem

- melodyka, rymy, rytmy, skojarzenia mogą zostać oddane przy pomocy przypisów

- „godziwa dokładność” = zastąpienie rymowanego tetrametru nierymowanymi wersami różnej długości

Wnioski dla tłumacza poezji:

1.Przypisy powinny być dłuższe niż sam tekst

2.„rhyme” rhymes with „crime”

3.Nieporadne tłumaczenie dosłowne > parafraza

KRYTYKA

1.Nie istnieje dychotomia: tłumaczenie dosłowne - tłumaczenie wolne.

2.Każde tłumaczenie może być umieszczone w ramach pewnego kontinuum, bliżej lub dalej tych skrajnych znaczeń.

3.Tłumaczenie wolne ≠ trywialne uproszczenie.

4.Problemy:

- niezrozumienie oryginału

- łamanie reguł języka docelowego

- tekst niezrozumiały dla czytelnika docelowego

Dante G. Rossetti: „poetry is not exact science”

TŁUMACZENIE INTERLINEARNE

• Antoine Berman (1942 – 1991), francuski historyk, tłumacz i teoretyk przekładu

• Opowiadał się za ideą tłumaczenia semantycznego (przeciwnik tłumaczenia komunikacyjnego).

• Czym jest „tłumaczenie dosłowne”?

- trudność w odnalezieniu dosłownego ekwiwalentu słowa / struktury gramatycznej

- tekst docelowy może być niezrozumiały i niegramatyczny (szczególnie w przypadku języków które nie są pokrewne)

„Tłumaczenie interlinearne” – odwzorowanie struktury tekstu oryginalnego w celu ukazania odbiorcy specyfiki języka wyjściowego”

(ma zastosowanie w językoznawstwie i antropologii)

Celem takiego tłumaczenia nie jest komunikacja międzykulturowa -> czy to nadal jest tłumaczenia sensu stricto?

On mógłby być pierwszy, on pada (jest spuszczane) ich czółno Tolabwaga, już on mógłby być czysty morze. Później wszyscy wodzowie, zwykły członek społeczności ich czółno oni padają (są spuszczane) z tyłu. Przypuśćmy my padamy my jesteśmy pierwsi, one mogłyby odwrócić się (przeciw nam) duchy; moglibyśmy płynąć Dobu, nie my znajdujemy świnia naszyjnik. (Malinowski 1986/1922:578)

Ale:

obecne pewne dostosowania i adaptacje: czas narracyjny = czas teraźniejszy, czas „potencjalny” tłumaczony przez słowo „mógłby”

obecne komentarze w nawiasach

Łódź Tolabwaga będzie wodowana jako pierwsza; w ten sposób powierzchnia morza zostanie oczyszczona. Potem spuszcza się na wodę łodzie wszystkich wodzów oraz zwykłych członków społeczności. Gdybyśmy wodowali naszą łódź jako pierwsi, duchy (przodków) rozgniewałyby się na nas; popłynęlibyśmy na Dobu i nie dostalibyśmy tam ani świń, ani naszyjników. (Malinowski 1986:579)

Malinowski: „słowa jednego języka nigdy nie dają się przetłumaczyć na słowa innego języka”

Sapir: „każde słowo lub fraza mogą być wyposażone w nieskończenie wiele znaczeń”

PODSUMOWANIE:

Tłumaczenie jest możliwe jeśli przez „tłumaczenie” będziemy rozumieć stosowanie środków zastępczych, zwrotów metaforycznych, idiomów itp. Jednak trzeba pamiętać, że tłumaczenie musi oznaczać nie tylko stosowanie innych słów ale też nawiązanie do innych rzeczywistości kulturowych w których te słowa funkcjonują.

II. MIT SŁOWNIKA

1. „Słowniki podają ekwiwalenty tłumaczeniowe jednostek leksykalnych języka wyjściowego”

SŁOWO = CEGIEŁKA

„Słowniki przekładowe” są oparte na założeniu, że jednostkom leksykalnym L1 da się przyporządkować jednostki leksykalne L2 o *takim samym znaczeniu*”

L. Zgusta (1924 – 2007) – słowniki dwujęzyczne nie powinny zamieszczać parafraz / definicji

- idea „płynnego tłumaczenia”

KRYTYKA

Igor Burkhanov:

1) nie wszystkie słowniki muszą być przekładowe

2) nigdy nie uzyskamy płynnego tłumaczenia

Praktyczna porada dla tłumacza:

Ekwiwalenty znalezione w słowniku dwujęzycznym należy weryfikować za pomocą słowników monoligwalnych.

opis wyrazu + etymologia + przykłady zastosowań

• Słowniki podaja głównie informacje statystyczne: zdaniem autorów w wybranym zbiorze tekstów dany wyraz najczęściej tłumaczy się za pomocą podanych odpowiedników.

• Przykład:

„sformować” – to form, to shape, to fashion, to draw out, to organise

„to fashion” - (shape) wy/modelować, ulepić

- (make) z/robić (out of sth)

2. Międzyjęzykowe absolutne ekwiwalenty.

• Terminy naukowe:

- muszą mieć zasięg międzynarodowy

- nad unifikacją pracują całe zespoły

- aparatura naukowa jest jednolita (np. system metryczny)

- musza być precyzyjne i jednoznaczne, nie powinny mieć synonimów ani znaczenia emotywnego.

(jednostka leksykalna L1 = jednostka leksykalna L2)

• Nomenklatura – nazwy łatwych do wyodrębnienia elementów rzeczywistości używane w danej dziedzinie wiedzy.

Problemy:

- dziedziny uwarunkowane kulturowo (historia)

- botanika i zoologia (jednolitość tylko w zakresie łaciny)

- dyscypliny sportu typowe dla danego regionu

- różne tempo rozwoju dyscyplin naukowych w różnych krajach (brak terminologii)

Przykłady (za K. Hejwowskim)

BIG BANG

BIG CRUNCH

HUMANOIDS

„piped music”

„captive audience”

3. Czy znaczenie zawarte jest w słowach?

SŁOWO + SŁOWO + SŁOWO = suma ich znaczeń (?)

Hejwowski:

- znaczenie wyrazy / zwrotu kształtuje się gdy dana jednostka leksykalna użyta jest w konkretnej sytuacji komunikacyjnej

- znaczenia wyrazu nigdy nie da się opisać do końca w żadnym słowniku

TEORIA SEMANTYKI ENCYKLOPEDYCZNEJ

Ronald Langacker (1942 - ) językoznawca, twórca gramatyki kognitywnej

DYNAMICZNY MODEL NACZENIA JEDNOSTKI LEKSYKALNEJ:

- wyrazy nie mają stałego ani ograniczonego znaczenia

• wyraz aktywuje różne domeny kognitywne (kontekst + wiedza użytkownika)

• znaczenie danej jednostki leksykalnej będzie inne za każdym razem

KRYTYKA AUTORYTETU SŁOWA PISANEGO

„Czy podręczniki do gramatyki i słowniki reprezentują pełnię wiedzy na temat języka?”

• żadne opracowania gramatyczne nie są w stanie opisać języka w całości

• słowniki – uzależnione od budżetu, czasu, korpusu tekstów

• Słowniki komputerowe

system gramatyczny + słownik ≠ udane tłumaczenie

4. Słowniki są potrzebne jako punkt wyjścia.

Metafora: „pole o nieostrej granicy”

Czy „four” można przetłumaczyć jako „dwa”, a „three” jako „jeden”?

„The organ had four chambers, not three as in modern reptiles.”

PODSUMOWANIE

• „Tłumaczenie dosłowne” potraktowane dosłownie nie ma sensu – nie istnieją odpowiedniości między językami na poziomie jednostki leksykalnej / frazy / zdania / konstrukcji gramatycznej.

• Teoretycy używali skrótów myślowych:

- ekwiwalenty leksykalne = statystyczna informacja w słowniku

- ekwiwalenty struktur gramatycznych = najbardziej podobne konstrukcje w L2

„FOLWARK ZWIERZĘCY” G. Orwell

Russian Revolution and its betrayal by Joseph Stalin.

„Rosyjską Rewolucję i jej zdradę przez Józefa Stalina.”

Russian Revolution = „rewolucja październikowa”

zdrada przez kogoś (?)

„Rewolucję październikową i zdradę jej ideałów, jakiej dopuścił się Józef Stalin”

Teoria przekładu – wykład 4

Tłumaczenie funkcjonalne, czyli: „nieznajome i nietypowe niesie zagrożenia: niezrozumienie tekstu i poczucia braku stabilności”

EKWIWALENCJA DYNAMICZNA vs. EKWIWALENCJA FORMALNA

• Eugene Nida – najbardziej znany przedstawiciel funkcjonalizmu

• Postulaty:

• tłumacz powinien zachować neutralność wypowiedzi

• odbiorca powinien być skonfrontowany z zachowaniami mającymi znaczenie w jego kulturze

• wzorce kulturowe języka wyjściowego powinno się zastąpić wzorcami języka docelowego

TŁUMACZENIE BIBLII

• „wilk w owczej skórze” -> lampart

• „chleba naszego powszedniego”-> ryby

-> pochrzyny

Ale jak daleko możemy się posunąć?

„Baranek Boży” -> prosiaczek (?)

PROBLEMY:

1. Religijne: wierność „słowu objawionemu”

2. Teoretyczne: „Czy to nadal jest ekwiwalencja?”

Czy tekst X w języku A jest nadal tekstem X w języku B, czy może mamy do czynienia już z tekstem Y?

3) Psychologiczne: reakcja odbiorcy.

Odbiorca:

- może posiadać jakąś wiedzę o świecie

- może znać język obcy

- może odebrać zabieg tłumacza, jako postawę protekcjonalną

„Ten meteor jest wielkości Gubałówki!”

Biblia w języku kiriwina.

Ikonograficzny wizerunek pasterza owiec spełnia funkcję poznawczą.

Słowa „sipi” (owca) i „lam” (baranek) występują tylko w języku kościelnym.

TEORIA RELEWENCJI

• Ernst-August Gutt oparł swoje wnioski o prace Dana Sperbera i Deirdre Wilson.

• „teoria komunikacji jednojęzycznej”

- każda komunikacja podejmowana w dobrej wierze niesie przesłanie o optymalnej relewencji

- „optymalna relewencja” to korzyści komunikacyjne dla odbiorcy w konkretnym momencie uzyskane przy minimalnym wysiłku potrzebnym do zrozumienia danej wypowiedzi (optymalizacja)

Komunikacja polega na wyciąganiu wniosków z tego, co zostało powiedziane.

Uproszczenia są pożądane, bo potencjał kognitywny odbiorcy jest ograniczony.

Przykład:

„Kochanie, czy widziałeś mój sweter?”

• Gutt wysunął następujące postulaty:

1. Tłumaczenie = międzyjęzykowe zastosowanie interpretacyjne

2. Produkt tłumaczenia = tekst w j. docelowym, który interpretacyjnie przypomina oryginał

Powinno się porównywać nie teksty oryginału i przekładu, ale ich interpretacje.

KRYTYKA:

• Co to są „odpowiednie” korzyści komunikacyjne?

• Czy komunikacja ma zawsze przynosić korzyści uczestnikom?

• Czy jeśli wzmożony wysiłek przyniesie lepsze korzyści to mimo wszystko mamy upraszczać tekst?

PROBLEMY Z TŁUMACZENIEM FUNKCJONALNYM / DYNAMICZNYM

1. Tekst przetłumaczony dynamicznie staje się tekstem ważnym w kulturze docelowej.

Tekst B jest zależny od tekstu A. Czy uświadamiać czytelnikowi różnice między tekstem oryginalnym a tłumaczeniem?

Przykład:

Kubuś Puchatek Winnie-the-Pooh

- niedźwiedzica w Londyńskim Zoo

- Winnipeg, Kanada

Brian Sibley „Hejże ha! Niech żyje Miś” (historia tej niedźwiedzicy) – jakim imieniem powinniśmy ją nazwać?

Die Hard Szklana pułapka

Die Hard 2

Die Hard: with a Vengeance

2) Absolutyzacja potrzeb odbiorcy. (Vermeer i Reiss)

• Nie ma „dobrego tłumaczenia” tylko „tłumaczenie odpowiednie dla danej grupy odbiorców”.

• O wszystkim decyduje cel przekładu.

• oryginał = oferta informacyjna, która ma być dopasowana do odbiorcy

KRYTYKA:

• Krąg odbiorców jest określony odgórnie (może być odpowiednio szeroki lub wąski).

Przykłady:

- ontogeneza i filogeneza skorupy żółwi

vs.

- powieść Agaty Christie

„a 650-pound plant-eater”

• roślinożerca ważący 650 funtów

• roślinożerca ważący ok. 300 kg (650 funtów)

• roślinożerca ważący 650 funtów (300 kg)

• roślinożerca ważący 292,5 kg

• roślinożerca ważący ok. 300 kg

WNIOSKI

1. Nida: „złe tłumaczenia są efektem tłumaczenia dosłownego” – zbyt duże uproszczenie. Są to po prostu błędy niedoświadczonych tłumaczy.

- kopiowanie struktury tekstu

- używanie pierwszych ekwiwalentów ze słownika

2) Tłumaczenia dynamiczne są niebezpieczne bo błędy tłumacza są niewidoczne dla odbiorcy („gładkie tłumaczenie”)

PODSTAWA SPORU:

UDOMOWIENIE vs. EGZOTYZACJA

autor czytelnik (tłumaczenie dosłowne)

autor czytelnik (tłumaczenie dynamiczne)

Pitiful debate

Switzerland’s neutrality is at risk. Thomas Steinhauer shattered a U.S. record by spitting a cherry pit nearly 83 feet, but U.S. cherry-spit rule book author Herb Teichman claims foreigners often permit running starts and, worse, canned cherries. „I’d like to see them come to our turf and spit on our rules,” he says. This spat’s getting juicy.

Teoria przekładu – wykład 5 ANALIZA TEKSTU – MODEL PRZEKŁADU KOGNITYWNEGO

PROCES INTERPRETACJI TEKSTU

Ludzka pamięć zorganizowana jest w pewne struktury, które są wykorzystywane przy produkcji i rozumieniu tekstów.

Tłumaczenie nie jest operacja na tekstach czy też językach ale umysłach: tłumacza, autora tekstu, modelowego odbiorcy oryginału i projektowanego czytelnika przekładu.

POZIOM PIERWSZY – JEDNOSTKI LEKSYKALNE I SYNTAGMY

Struktury najbardziej związane z tekstem i znajdujące w nim swoje odbicie.

„syntagmy” = dłuższe lub krótsze ciągi wyrazów (od frazeologizmów po struktury zdaniowe)

Możliwe jest tłumaczenie syntagmatyczne, np. tłumaczenie kabinowe przy użyciu „zautomatyzowanych prefabrykatów językowych”

POZIOM DRUGI – RAMY CZASOWNIKOWE

Każdy czasownik otwiera „ramę czasownikową”

Rama zawiera:

- patiens - cel

- agens - miejsce

- narzędzie - czas

- doznający - zakres

- źródło

Czasownik „otwierać”:

• Ktoś otworzył drzwi kluczem.

• Ktoś otworzył drzwi.

• Drzwi otworzyły się. (nacechowane)

• Klucz otworzył drzwi. (nacechowane)

Nie zawsze czasownik jest konieczny żeby otworzyć ramę.

Kot + pies = gonić, polować

Ramy czasownikowe mogą mieć zastosowanie metaforyczne.

• metonimia: „język” = sposób porozumiewania się za pomocą głosu i pisma

• personifikacja: „język wyraża myśli”

• metafora: „język żywy / martwy”

„łamanie języka”

„znajdowanie wspólnego języka”

POZIOM TRZECI – SCHEMATY: SCENY I SCENARIUSZE

SCENY: zestawy zdarzeń, stanów i relacji + typowe miejsca, sprawcy i patiensy zorganizowane na zasadach tematycznych lub funkcjonalnych („poczekalnia u dentysty”)

SCENARIUSZE: są zorganizowane na zasadzie sekwencji / chronologii („zjedzenie obiadu w restauracji”)

SCHEMATY: najogólniejsze struktury naszej pamięci pozwalające simę nam orientować w sytuacjach.

POZIOM CZWARTY – BAZA WYPOWIEDZI

„BAZA KOGNITYWNA” = wszystko co myślimy w danej sytuacji (odczucia, obrazy, wrażenia) – zbyt obszerna żeby ją zwerbalizować. Nadawca dokonuje selekcji elementów, które chce przekazać odbiorcy.Odbiorca nie odtworzy dokładnie komunikatu (wiedza, doświadczenia, strategie komunikacyjne, temperament)

POZIOM PIĄTY – STRUKTURA GŁĘBOKA WYPOWIEDZI

STRUKTURA GŁĘBOKA = niewielki fragment bazy wypowiedzi, który zdaniem nadawcy dobrze reprezentuje całość i pozwoli odbiorcy najpełniej zrekonstruować bazę wypowiedzi (ale jednocześnie ukryje pewne motywy nadawcy). Na tym poziomie tekst jest werbalizowany „na próbę”.

POZIOM SZÓSTY – TEKST WŁAŚCIWY

Tekst, z którym konfrontowany jest odbiorca.

ROLA TŁUMACZA

ETAP 1: TŁUMACZ JAKO ODBIORCA TEKSTU ORYGINALNEGO:

- analiza struktur powierzchniowych

• dopasowanie ram czasownikowych

• łączenie ram w typowe sceny / scenariusze

• interpretacja zamysłu nadawcy

• skonstruowanie bazy wypowiedzi

ETAP 2: REKONSTRUKCJA BAZY KOGNITYWNEJ NADAWCY

• (poprzez: znajomość kultury L1, wiedzę fachową na dany temat, znajomość strategii komunikacyjnych itp.)

• - tłumacz stawia się w sytuacji pierwotnych odbiorców tekstu

• - tłumacz ocenia zakres zrozumienia tekstu

• - tłumacz szacuje miejsce analizowanego tekstu na mapie tekstów L1

ETAP 3: TWORZENIE TEKSTU PRZEKŁADU

Tłumacz:

• wyobraża sobie przyszłych czytelników

• szacuje miejsce tekstu na mapie tekstów L2

• buduje model tłumaczenia (model świata przedstawionego w tekście, modalność tekstu, hierarchia ważności różnych elementów tłumaczenia)

• tworzy próbny tekst (w głowie / pierwszy szkic na komputerze)

• wprowadza poprawki i tworzy wersje końcową