Rehabilitacja i pielęgniarstwo niepełnosprawnych dr Bielawska
Rehabilitacje nazywamy „zorganizowanie medyczno-społeczne działanie, które umożliwia rekonstrukcje funkcji uszkodzonego narządu i przystosowanie do normalnego życia w społeczeństwie tych osobników, którzy na skutek urazu lub schorzenia zdolność tę utracili „a także „w procesie współdziała szereg instytucji i organizacji, których wspólny wysiłek zmierza do zmniejszenia liczby osobników skazanych przez chorobę na życie po za nawiasem społeczeństwa”
Rehabilitacja jest procesem medyczno – społecznym, który dąży do zapewnienia osobom niepełnosprawnym godnego życia w poczuciu pożyteczności społecznej i bezpieczeństwa społecznego oraz zadowolenia – prof. Wiktor Dega (twórca polskiej szkoły rehabilitacji)
Pojęcie rehabilitacja zostało wprowadzone do użytku w 1918 roku przez Douglasa C. McMurtie, dyrektora Instytutu Czerwonego Krzyża dla Inwalidów w Nowym Jorku, które ogranicza się do problemów socjalno – zawodowych.
Określenie wywodzi się z języka łacińskiego habilitas – zręczność, sprawność oraz przedrostka re – przywrócenie, zwrotność
Określenie to jest niepełne z uwagi na fakt, że cechuje się wieloznacznością i budzi zastrzeżenia w odniesieniu do was wrodzonych (nie można wówczas mówić o „przywróceniu” sprawności u osób niepełnosprawnych od urodzenia).
Zastrzeżenia budzi także fakt zdefiniowania niepełnosprawności z uwagi na wiele jej rodzajów i trudności w ustaleniu granicy między niepełnosprawnością a sprawnością (indywidualnego pacjenta). Skutkuje to wieloma definicjami – ogólnych lub zbyt szczegółowych, bo odnoszących się do szczególnego rodzaju schorzenia lub uszkodzenia czy problemu.
Osoba niepełnosprawna to osoba, której stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnianie ról społecznych a w szczególności zdolności do wykonywania pracy zawodowej, ogranicza funkcje rodzinne, uniemożliwia korzystanie z dóbr społecznych.
Europejskie Forum Niepełnosprawności w Parlamencie Europejskim w 1994 roku zaproponowało rozszerzoną definicję osoby niepełnosprawnej:
„Osobą niepełnosprawną jest osoba w pełni swych praw, znajdująca się w sytuacji upośledzającej ją na skutek barier środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, których z powodu występujących uszkodzeń nie może przezwyciężyć w taki sposób jak inni ludzie. Bariery te są często zwiększone przez deprecjonujące postawy ze strony społeczeństwa. Do zadań społeczeństwa należy eliminowanie, zmniejszanie lub kompensowanie tych barier, aby każdej jednostce umożliwić korzystanie z dóbr publicznych, respektując jednocześnie jej prawa i przywileje.”
Definicja podana przez Światową Organizację Zdrowia podaje różne stopnie niepełnosprawności określane jako:
Uszkodzenie (impairment) – oznacza utratę lub niepełnosprawność struktury lub funkcji psychicznej, fizjologicznej lub anatomicznej
Niepełnosprawność (disability) – określa wszelkie ograniczenie lub brak (wynikający z uszkodzenia) możliwości wykonywania pewnych czynności w sposób lub w zakresie uznanym za normalny dla ludzi
Upośledzenie – niepełnosprawność (handicap) – oznacza poszkodowanie wynikające z uszkodzenia lub niepełnosprawności, które ogranicza lub uniemożliwia danej osobie pełnienie takich ról, jakie uznaje się za normalne (uwzględniając wiek, płeć, czynniki społeczne i kulturowe).
Uszkodzenie to brak lub deformacja anatomicznej struktury organizmu bądź też jej brak lub zaburzenie przebiegu fizjologicznych lub psychicznych funkcji organizmu.
W klasyfikacji uszkodzeń wyodrębnia się dwie podgrupy i uszkodzenia funkcji organizmu oraz uszkodzenia struktury organizmu.
Klasyfikacja uszkodzenia funkcji organizmu obejmuje 10 grup funkcji:
Funkcje psychiczne
Funkcje głosowe
Funkcje wzrokowe
Funkcje sensoryczne – inne
Funkcje sercowo – naczyniowe i oddechowe
Funkcje trawienne, odżywcze i metaboliczne
Funkcje immunologiczne i endokrynologiczne
Funkcje moczowo – płciowe
Funkcje nerwowo – mięśniowo – szkieletowe
Funkcje skóry i inne z nią związane
Niepełnosprawność jest pojęciem obejmującym następstwa stanu zdrowia (choroby, zaburzenia lub urazu) w funkcjonowaniu człowieka na wymienionych trzech poziomach.
Klasyfikacja składa się z trzech odrębnych, lecz równoległych klasyfikacji obszarów tworzących niepełnosprawność:
Klasyfikacji uszkodzeń – classification of impairments
Klasyfikacji działania – classification of activity
Klasyfikacji uczestnictwa – classification of participation
Praktyka wykazała, że ta definicja jest nieprecyzyjna i została zastąpiona szczegółową Międzynarodową Klasyfikacją Uszkodzeń, Działania i Uczestnictwa, zwanej „kartą 2000”.
Klasyfikacja opiera się na następujących założeniach:
Człowiek jest istotą biologiczną, stanowi ją organizm o określonej strukturze, wypełniający określone funkcje.
Człowiek jest określoną osobą działającą i wypełniającą określone zadania.
Człowiek jest członkiem określonej grupy społecznej, w której życiu uczestniczy.
Zmodyfikowana klasyfikacja niepełnosprawności (disablement) i funkcjonowania (functioning) obejmuje następstwa w funkcjonowaniu człowieka, związane ze stanem zdrowia (health conditions) spowodowanym chorobą, zaburzeniami funkcji lub urazu.
Termin „funkcjonowanie” obejmuje w myśl tego dokumentu działalność człowieka na 3 poziomach: biologicznym, osobistym (personal activities) i społecznym (participation in society).
Klasyfikacja uszkodzeń struktury organizmu obejmuje także 10 grup narządów i układów wykonujących w/w funkcje, odpowiednio:
Układ nerwowy, narząd wzroku, narząd słuchu, narząd mowy, układ krwionośny, układ moczowo – płciowy, itp.
Każda z funkcji organizmu może być całkowicie zniesiona, ograniczona lub zaburzona. Podobnie każdy z narządów i układów organizmu może być całkowicie lub częściowo uszkodzony na skutek choroby, zaburzenia, urazu lub wady wrodzonej.
Działanie jest definiowane bardzo ogólnie i oznacza „wszystko, co człowiek robi” począwszy od działań elementarnych (elementary activities) do działań złożonych (complex activities). Działanie to polega na wykonywaniu wielu czynności, w wyniku których oczekuje się określonych rezultatów.
W klasyfikacji działań wyodrębnia się również 10 grup, ale wymienia łącznie 617 różnych działań człowieka:
Patrzenie, słuchanie, rozpoznawanie
Uczenie się, praktyczne zastosowanie nabytej wiedzy i wykonywanie zadań
Komunikowanie się z innymi osobami
Wykonywanie czynności motorycznych
Poruszanie się w przestrzeni (przemieszczanie się)
Wykonywanie czynności dnia codziennego
Prowadzenie gospodarstwa domowego
Zachowania interpersonalne
Reagowanie i radzenie sobie ze szczególnymi sytuacjami
Posługiwanie się narzędziami i pomocami technicznymi o charakterze kompensacyjnym
Aspektem negatywnym tego wymiaru jest ograniczenie działania (activity limitation), które może dotyczyć określonego rodzaju działania, czasu trwania i jakości jego wykonania.
To określenie ma zastąpić termin – niepełnosprawność funkcjonalna (disability), który wg krytyków może mieć kontekst negatywny i stygmatyzujący.
Do oceny stopnia trudności działania przyjęto w klasyfikacji 5 – punktową skalę trudności (qualifier for difficulty):
0 – wykonywanie bez trudności
1 – wykonywanie z niewielkim utrudnieniem
2 – wykonywanie z umiarkowanymi trudnościami
3 – wykonywanie ze znacznymi trudnościami
4 – niemożność wykonania
Klasyfikacja uczestnictwa wyodrębnia 7 dziedzin i 106 różnych sytuacji, w których człowiek najczęściej uczestniczy w środowisku:
Czynności samoobsługowe
Poruszanie się w przestrzeni (participation in mobility)
Wymiana informacji
Kontakty społeczne
Edukacja, praca zawodowa, zajęcia w czasie wolnym
Życie ekonomiczne
Życie obywatelskie i środowiska lokalnego
„Uczestnictwo (participation) to rodzaj i zakres zaangażowania się osoby w sytuacje życiowe w środowisku, w którym żyje.”
Takie pojęcie ujmuje założony związek między możliwościami działania człowieka a jego środowiskiem społecznym i fizycznym.
Środowisko to może stanowić czynniki ułatwiające lub utrudniające to uczestnictwo.
Stanowi (środowisko) miernik stopnia i zakresu funkcjonowania człowieka w społeczeństwie, określa aspekt społeczny niepełnosprawności.
W klasyfikacji przyjęto 4 – punktową skalę pomocy osobistej i technicznej, niezbędnej do skutecznego działania.
0 – pomoc niepotrzebna
1 – potrzebna pomoc techniczna: np. protezy, wózek, podpórki, biała laska, adaptacja miejsca zamieszkania, stanowiska pracy itp.
2 – potrzebna pomoc osobista innej osoby przy wykonywaniu danego działania
3 – potrzebne obie formy pomocy – techniczna i osobista
Stasowanie obu skal przy określaniu stopnia ograniczenia działania jest bardzo ważne, by stworzyć danej osobie warunki do zmniejszenia ograniczeń i poprawiania zakresu i stopnia jej działania na poziomie osobistym.
Klasyfikacja uczestnictwa określa dziedziny życia , w których dana osoba ma ograniczone uczestnictwo. Jako aspekt negatywny tego wymiaru klasyfikacja przyjmuje ograniczenie uczestnictwa . określenie to zastępuje termin upośledzenie (handicap) przyjęty w klasyfikacji z 1980 roku . proponuje się stosowanie 2 skal do oceny uczestnictwa
Skalę zakresu uczestnictwa (qualifier for extent of participation)
Skalę czynników ułatwiających lub utrudniających uczestnictwo.
Skala zakresu uczestnictwa
0 – pełne uczestnictwo w zwykłych warunkach
1 – zagrożone pełne uczestnictwo w przypadku braku czynników ułatwiających
2 – uczestnictwo ograniczone, tylko w niektórych dziedzinach lub tylko w pewnym stopniu, niezależnie od czynników sprzyjających
3 – uczestnictwo niemożliwe, nawet przy sprzyjających warunkach
4 – uczestnictwo nieoczekiwane ze względu na wiek, płeć i inne względy natury kulturowej lub społecznej
5 – uczestnictwo nie ma zastosowania do danej osoby, ze względu na wiek, rodzaj niepełnosprawności
Rehabilitacja lecznicza (medyczna)
To zorganizowane działania prowadzone w placówkach ochrony zdrowia: szpitalach, przychodniach, poradniach, uzdrowiskach, zmierzające do przyspieszenia procesu powrotu pacjenta do zdrowia, sprawności, zapobiegania niekorzystnym następstwom niekiedy niezbędnego długotrwałego unieruchomienia, zminimalizowania następstw przebytej choroby lub urazu.
Rehabilitacja lecznicza powinna stymulować proces leczniczy, przez różne formy aktywności ruchowej i psychicznej.
Rehabilitacja psychiczna ma szczególne znaczenie u osób ze znacznym i nieodwracalnym charakterem niepełnosprawności
Zaakceptowanie przez pacjenta niepełnosprawności odgrywa olbrzymią rolę we właściwej współpracy z personelem terapeutycznym zaangażowanym w proces rehabilitacji
Po ciężkich zaburzeniach morfologicznych lub utracie funkcji organizmu dużą rolę odgrywają mechanizmy kompensacji i adaptacji
Skala czynników ułatwiających lub utrudniających uczestnictwo:
0 – produkty, narzędzia i przedmioty powszechnego użytku
1 – osobiste wsparcie i pomoc
2 – społeczne i polityczne instytucje, stowarzyszenia i organizacje
3 – system edukacji i szkolenia
4 – instytucje ekonomiczne i gospodarcze
5 – inna publiczna infrastruktura
6 – struktura społeczno – kulturowa, normy, zasady
7 – fizyczne środowisko stworzone przez człowieka
8 – naturalne środowisko
9 – inne czynniki
Kompensacja to proces, który wyzwala naturalne możliwości zastępcze, jakie istnieją w każdym organizmie żywym, zmierzający do całkowitego lub częściowego wyrównania skutków działania czynników szkodliwych.
Procesy kompensacyjne określają tzw. prawa Anochina, które można przedstawić następująco:
Istotą kompensacji jest wykorzystanie – przy zaburzeniu funkcji organizmu – naturalnych możliwości zastępczych.
Aby wystąpiła kompensacja, konieczna jest sygnalizacja defektu, uszkodzenia za pośrednictwem bodźców dośrodkowych z obwodu – do ośrodkowego układu nerwowego.
Procesy kompensacyjne powstają niezależnie od lokalizacji uszkodzenia, od tego, jaka funkcja została uszkodzona.
Kompensacja wymaga stałego utrwalania, stosowania właściwych bodźców fizjologicznych przez dobór właściwej formy ćwiczeń stosowanych na odpowiednie zespoły dynamiczne. Nieuwzględnienie ostatnich dwu zasad może prowadzić do wytworzenia się niekorzystnej kompensacji patologicznej.
Funkcja kompensacyjna uzyskana w przebiegu procesu leczniczego wymaga ciągłego treningu. Zaprzestanie utrwalania wytworzonej kompensacji prowadzi do zaniku uzyskanej sprawności.
Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Działania i Uczestnictwa podkreśla znaczenie kompleksowej rehabilitacji w zapobieganiu i zmniejszeniu wieloaspektowej niepełnosprawności.
Prawną podstawę do tak powszechnego kształtu i funkcjonowania rehabilitacji stanowi ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych Dz. U Nr 123, poz. 776 z późniejszymi zmianami.
Ustawa stanowi, że rehabilitacja osób niepełnosprawnych oznacza zespół działań (organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych, społecznych) zmierzających do osiągnięcia możliwie najwyższego poziomu funkcjonowania tych osób, jakości życia i integracji społecznej.
Tak pojęte zadania rehabilitacji skłaniają się do wyróżnienia rehabilitacji:
Medycznej
Społecznej
Zawodowej
Rehabilitacja społeczna jest procesem, który zmierza do przywrócenia samodzielności społecznej osobie, która z racji niepełnosprawności jest jej pozbawiona.
Rehabilitacja społeczna obejmuje edukację osób zdrowych w zakresie koniecznym do zrozumienia potrzeb niepełnosprawnych i zaakceptowania ich jako pełnoprawnych członków społeczeństwa.
Rehabilitacja społeczna rozpoczyna się już przy łóżku chorego od współdziałania służb medycznych z nim samym, jego rodziną i najbliższym otoczeniem.
Warunki:
Uświadomienie przez chorego zmienionych przez chorobę czy uraz warunków życia,
Odnalezienie swego miejsca w życiu, wśród bliskich
Wyrażenie przez rodzinę i znajomych postawy aktywnego uczestnictwa w procesie powrotu do domu, środowiska osoby niepełnosprawnej
Współdziałanie instytucji i organizacji tworzących system, który zapewnia warunki egzystencji materialnej osoby niepełnosprawnej i jej rodziny.
Rehabilitacja zawodowa to zorganizowane działanie zmierzające do przywrócenia osobie niepełnosprawnej zdolności do aktywności zawodowej
Powinna być rozpoczęta jak najwcześniej , jeszcze w okresie rehabilitacji medycznej
Opiera się na profesjonalnym zespole rehabilitacyjnym oraz zespole terapii zajęciowej
Rozpoczyna się od dokładnej analizy zdolności chorego do pracy pod względem psychicznym fizycznym (zdolności manualne, ruchowe)
Analizuje się ewentualny powrót do pracy lub możliwość zmiany kwalifikacji
Niezbędne jest jednoczesne rozpoznanie warunków socjalno-bytowych pacjenta w miejscu zamieszkania
Podejmujemy działania w celu zatrudnienia pacjenta miejscu zamieszkania lub najbliższej okolicy (otwarty rynek prac, zakłady pracy chronionej, praca chałupnicza…)
Turnusy rehabilitacyjne to forma aktywnej rehabilitacji, która ma na celu organizację wypoczynku osób niepełnosprawnych połączonego z usprawnieniem ruchowym, edukacyjnym i psychologicznym.
Mają na celu poprawę sprawności ogólnej zwłaszcza w zakresie doskonalenia jazdy na wózku, czynności dnia codziennego , czynności samoobsługowych, pobudzeniu do aktywności ruchowej i społecznej, zainteresowanie zajęciami ogólno rozwojowymi, sportowymi
Szczególna rola organizacji pozarządowych : Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji , Stowarzyszenie Aktywnej Rehabilitacji , inne.
Podstawowym celem rehabilitacji społecznej jest umożliwienie osobą niepełnosprawnym ze wszystkich dóbr kulturowych społecznych i zawodowych
Przeszkody:
Bariery architektoniczne i urbanistyczne
Niewłaściwie rozumiana integracja z osobami pełnosprawnymi
Brak wsparcia instytucji
Brak propozycji różnych form pomocowych
Formy aktywności:
Warsztaty terapii zajęciowej (rehabilitacja społeczna z elementami rehabilitacji zawodowej)
Turnusy rehabilitacyjne
Środowiskowe placówki pomocowe
Sport osób niepełnosprawnych
Powszechność rehabilitacji
Dostępność do rehabilitacji dla wszystkich potrzebujących pacjentów , bez względu na miejsce zamieszkania i warstwę społeczną środowisko z którego się wywodzi było to bardzo istotne z uwagi na fakt, że nie wszyscy byli objęci powszechnym ubezpieczeniem
Pojęcie to wyróżniało dążenie do wyróżnienia rehabilitacji we wszystkich dziedzinach medycyny a nie tylko w odniesieniu o do osób z niepełnosprawnością narządu ruchu
Obecnie rehabilitacja znajduje szerokie zastosowanie i prezentuje ewidentne osiągnięcia praktyczne we wszystkich gałęziach medycyny klinicznej
Wczesne wdrożenie
rehabilitacja jest skuteczna w większości przypadków pod warunkiem wczesnego wdrożenia już w pierwszych dniach choroby lub po urazie odpowiednim sterowaniem pobudzaniem mechanizmów kompensacyjnych i adaptacyjnych ustroju
Zapobiega rozwojowi wtórnych niekorzystnych zmian takich jak : zaniki mięśniowe, przykurcze mięśniowe, stawowe, zwyrodnienie stawów, zaburzenia troficzne odleżyny, zmniejsza niebezpieczeństwo trwałego inwalidztwa uzależnienia od otoczenia wpływa na poprawę ogólnej i fizycznej wydolności, zwiększa szansę na przeżycie
Pozwala na skrócenie czasu leczenia, czasu niezdolności do pracy zmniejszenie liczby osób przechodzących na rentę inwalidzką, twale uzależnionych od otoczenia
Dotyczy także rehabilitacji socjalnej pedagogicznej preorientacji zawodowej podjęcie działań przez służby socjalne nadanie toku załatwienie spraw ważnych życiowo, których osoba niepełnosprawna sama załatwić nie może
Kompleksowość
W realizacji procesu rehabilitacji powinni uczestniczyć lekarze specjaliści, fizjoterapeuci , pielęgniarki, socjolodzy, psycholodzy, pracownicy socjalni, pedagodzy a w razie potrzeby : prawnicy, protetycy, logopedzi, inni.
Od początku postępowania rehabilitacyjnego mamy na uwadze dalsze losy osoby niepełnosprawnej, rozpatrywanie w kontekście miejsca i warunków jego zamieszkania , dotychczas wykonywanego zawodu, roli w rodzinie i w środowisku.
Ważna jest troska o stan psychiczny pacjenta, dążenie do uzyskania adaptacji do zaistnienia niepełnosprawności przez pacjenta i jego otoczenie, co jest warunkiem prawidłowej, czynnej współpracy pacjenta w procesie rehabilitacji oraz poprawnych warunków z otoczeniem po powrocie do środowiska