WYBRANE ZAGADNIENIA CZĘŚCI SZCZEGÓLNEJ PRAWA KARNEGO 17.03.2011
Kontratypy – ciąg dalszy
Stan wyższej konieczności może być zarówno okolicznością wyłączającą bezprawność, jak i wyłączającą winę. Uzależnione jest to od proporcji dóbr, tj. proporcji, w jakiej pozostaje dobro ratowane do dobra poświęconego. Jeżeli dobro ratowane ma wartość większą od poświęcanego mamy wówczas do czynienia ze stanem wyższej konieczności jako kontratypem (artykuł 26 § 1 Kodeksu Karnego). Jeżeli dobra są równej wartości, bądź dobro poświęcone przedstawia wartość wyższą, ale nie oczywiście to wówczas mamy do czynienia ze stanem wyższej konieczności jako okolicznością wyłączającą winę (artykuł 26 § 2 Kodeksu Karnego). Jeśli dobro poświęcane ma wartość oczywiście większą to jest to przekroczenie granic stanu wyższej konieczności (artykuł 26 § 3 Kodeksu Karnego).
Znamiona dotyczące stany wyższej konieczności można pogrupować w następujący sposób:
Znamiona dotyczące sytuacji usprawiedliwiającej poświęcenie dobra prawnego (niebezpieczeństwo, bezpośredniość),
Znamion dotyczące działań zmierzających do uchylenia niebezpieczeństwa (poświęcenie dobra, proporcjonalność, subsydiarność),
Znamiona ograniczające krąg podmiotów, które mogą się powołać na stan wyższej konieczności jako okoliczność wyłączającą winą (czyli na artykuł 26 § 2 Kodeksu Karnego).
Niebezpieczeństwo to stan obiektywny, z którego rozwoju wiąże się wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia niechcianego skutku albo niechcianego rozwoju sytuacji.
Bezpośredniość oznacza, że każda zwłoka w podjęciu czynności ratowniczych może je uczynić bezprzedmiotowymi.
Subsydiarność oznacza, że nie istnieje inny sposób uchylenia niebezpieczeństwa, jak tylko przez poświęcenie danego dobra prawnego. Niemożliwe jest uznanie zachowań, jako podjętego stanu wyższej konieczności, gdy przepis tego wyraźnie zabrania (np. policjant nie może wydobyć zeznań dotyczących planowanego przestępstwa przez stosowanie tortur; podobnie lekarz nie może wykonać zabiegu bez zgody pacjenta – patrz: artykuł 34 Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty z dnia 5 grudnia 1996 r. – wyjątkiem od tej zasady przewiduje artykuł 33 niniejszej ustawy).
Kolizja obowiązków jest możliwa, jeżeli występują łącznie trzy okoliczności:
Realne i bezpośrednie niebezpieczeństwo dla dwóch lub więcej dóbr jednocześnie,
Istnienie w stosunku do danej osoby równoczesnego obowiązku ratowania wszystkich naruszanych dóbr (źródła tego obowiązku muszą mieć charakter normatywny, a nie jedynie kurtuazyjny bądź moralny),
Obiektywna niemożliwość równoczesnego spełnienia wszystkich tych obowiązków równocześnie, co powoduje, że spełnienie jednego z nich nie powoduje spełnienia innych i w rezultacie naruszenie tych dóbr.
Istotą kolizji obowiązków jest więc konieczność wyboru pomiędzy spełnieniem obowiązku, w zależności od proporcji kolidujących dóbr. Takie przypadki mają miejsce albo ze stanem wyższej konieczności jako kontratypem albo jako okolicznością wyłączającą winę lub z przekroczeniem granic ze stanem wyższej konieczności. Wymaga to podanie złożonej kwalifikacji np. artykuł 26 § 5 Kodeksu Karnego w związku z artykułem 26 § 1 Kodeksu Karnego.
Artykuł 22 Kodeksu Karnego definiuje błąd co do faktów (błąd co do znamienia czynu zabronionego), albo błąd co do okoliczności faktycznej. Jego istotą jest niezgodność co do rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka. Może mieć dwie formy: nieświadomości albo urojenia. Błąd co do typu podstawowego musi być istotny. Jego istotność reguluje tzw. zasada odwrotności błędu, zgodnie z którą błąd jest istotny, gdy mamy do czynienia z nieświadomością znamienia pozytywnego, albo urojenie znamienia negatywnego. Wykluczony jest błąd co do znamion strony podmiotowej i zasadniczo tzw. error in personam (błąd co do osoby; wyjątkiem jest artykuł 134 Kodeksu Karnego). W przypadku tzw. znamion normatywnych albo wartościujących nie może być rozpatrywana kategoria błędu, różnica pomiędzy wartościowaniem sprawcy a społecznie przyjętymi ocenami. Sprawca nie może się tłumaczyć, iż błędnie myślał przez zadawanie ciosów lub torturowanie ofiary, że nie działał ze szczególnym okrucieństwem.
W przypadku związku przyczynowego istotnym jest uświadomienie sobie ogólnych założeń powiązania przyczyny ze skutkiem, tzw. aberratio ictus (tłumaczenie działania) nie ma znaczenia np. oddanie strzału do innej osoby niż ta, którą zamierzało się zabić. Istotny błąd co do faktu wyłącza zawsze popełnienie umyślnego przestępstwa, z uwagi na dekompletację znamion typu umyślnego. Pozostaje jedynie odpowiedzialność za nieumyślny typ, o ile jest ona przewidziana. W przypadku typu uprzywilejowanego, czyli sytuacji, gdy sprawca mylnie sądzi, iż zachodzą znamiona tego typu (np. że zabija na żądanie i w przypływie współczucia), jeżeli błąd był usprawiedliwiony sprawca odpowiada za typ uprzywilejowany. Jeżeli błąd jest nieusprawiedliwiony, odpowiada jak za typ zasadniczy. Jeżeli sprawca pozostaje w błędzie co do typu kwalifikowanego, a przy tym okoliczność kwalifikująca ma charakter statyczny, np. sprawca sądzi, że zabiera pojazd znacznej wartości (artykuł 289 § 2 Kodeksu Karnego) i błąd był usprawiedliwiony wykluczona jest odpowiedzialność z typu kwalifikowanego. Jeżeli zaś okoliczność kwalifikująca miała charakter dynamiczny to sprawca może ponieść odpowiedzialność jako następstwo (typ umyślno-nieumyślny), jeżeli następstwo to przewidywał albo mógł przewidzieć. art. 29 Kodeksu Karnego reguluje relację z kontratypem, czyli sytuacją, w której sprawca mylnie sądził, iż zachodzi kontratyp albo okoliczność wyłączająca winę (dotyczy tylko anormalnej sytuacji motywacyjnej, np. artykuł 26 § 2 Kodeksu Karnego oraz artykuł 26 § 5 Kodeksu Karnego). Jest możliwy wyłącznie w postaci urojenia, jeżeli jest usprawiedliwiony - wyłącza zawinienie, a nieusprawiedliwienie nie wyłącza, ale sąd może wprowadzić karę. Oceny usprawiedliwienia dokonujemy w oparciu o normatywny wzorzec tzw. modelowego obywatela.
Artykuł 30 Kodeksu Karnego błąd co do prawa (co do bezprawności), inaczej zwany error iuris, zachodzi wówczas, gdy sprawca mając świadomość podejmowanego zachowania ma mylny obraz jego prawnokarnego wartościowania (tzw. błąd pierwotny). Mylność oceny polega na nieświadomości bezprawności czynu, stąd jest możliwy wyłącznie w formie nieświadomości (tzw. rozpoznawalna nieświadomość). Sprowadza się ona do błędnej interpretacji przepisów. Konsekwencją usprawiedliwionego błędu jest wyłączenie winy. Gdy błąd jest nieusprawiedliwiony nie wyłącza winy, a tylko uprawnia sąd do nadzwyczajnego złagodzenia kary.
Artykuł 155 Kodeksu Karnego czyni przedmiotem ochrony życie człowieka w aspekcie biologicznym obejmującym okres od porodu (a ściślej mówiąc od początku bólów porodowych bądź czynności zmierzającej do otwarcia przewodów w przypadku cesarskiego cięcia) aż do śmierci. Śmierć należy rozumieć w znaczeniu medycznym, czyli tzw. śmierć mózgową, czyli trwałe i nieodwracalne ustanie funkcji pnia mózgu. Ochronie podlega każde życie i w każdym czasie, niezależnie od innych okoliczności.