III deklinacja - declinatio tertia

Do trzeciej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odcięciu końcówki -rum) kończy się na spółgłoskę lub na samogłoskę -i. Trzecia deklinacja dzieli się na trzy typy:

• IIIa - typ spółgÅ‚oskowy

• IIIb - typ samogÅ‚oskowy

• IIIc - typ mieszany

Aby rozpoznać typ odmiany należy stwierdzić, czy wyraz jest równozgłoskowy (parisyllaba), czy nierównozgłoskowy (imparisyllaba):

• równozgÅ‚oskowy ma w różnych przypadkach jednakowÄ… liczbÄ™ sylab

• nierównozgÅ‚oskowy ma w różnych przypadkach różnÄ… liczbÄ™ sylab

Przykłady rzeczowników nierównozgłoskowych (porównano Nom. i Gen. sg.):

lex, leg-is f - prawo
consul, consul-is n - konsul
homo, homin-is m - człowiek

IIIa - typ spółgłoskowy

Do typu spółgłoskowego należą:

• rzeczowniki nierównozgÅ‚oskowe:

aer, aeris m - powietrze
benignitas, -atis f - dobroć
comitas, -atis f - uprzejmość
decus, -oris n - ozdoba
facultas, -atis f - możliwość
homo, -inis m - człowiek
ius, iuris n - prawo

• kilka rzeczowników równozgÅ‚oskowych:

canis, canis m - pies
frater, fratris m - brat
iuvenis, iuvenis m - młodzieniec
mater, matris f - matka
pater, patris m - ojciec
senex, senis m - starzec
vates, vatis m - wieszcz

• przymiotniki w stopniu wyższym

W rzeczownikach rodzaju męskiego i żeńskiego, które kończą się na -s, ostatnia spółgłoska tematu często się zmienia lub całkowicie zanika:

palus (palud-s) - "d" zanika
miles (milet-s) - "t" zanika
rex (reg-s) - "g" ubezdźwięcznia się i razem z "s" tworzy "x"

To zjawisko nie dotyczy głosek "p" i "b", które pozostają niezmienione przed -s, np. trabs, trab-is f - pień drzewa, princeps, princep-is m - pierwszy mieszkaniec.

Jeśli "s" należy do tematu, w odmianie między samogłoskami wymienia się na "r", np. tempus, tempor-is n - czas.

Schemat końcówek typu spółgłoskowego:

IIIa dekl.	m, f	n
	Sing	Plur
Nom.	różne	-es
Gen.	-is	-um
Dat.	-i	-ibus
Acc.	-em	=Nom.
Abl.	-e	-ibus
Voc.	=Nom.	=Nom.

Przykład odmiany dla typu spółgłoskowego III deklinacji:

IIIa dekl.	homo, -inis m - człowiek	nomen, -inis n - imię
	Sing	Plur
Nom.	homo	homines
Gen.	hominis	hominum
Dat.	homini	hominibus
Acc.	hominem	homines
Abl.	homine	hominibus
Voc.	homo	homines

IIIb - typ samogłoskowy

Do typu samogłoskowego należą:

• przymiotniki w stopniu równym wszystkich rodzajów, zakoÅ„czone w Gen. sing. na -is; przymiotniki mogÄ… mieć trzy, dwa, lub jedno zakoÅ„czenie rodzajowe:

acer m, acris f, acre n - ostry/a/e
nobilis mf, nobile n - szlachetny/a/e
felix mfn - szczęśliwy/a/e

• rzeczowniki rodzaju nijakiego zakoÅ„czone na -e, -al, -ar (dawniej byÅ‚y to rzeczowniki równozgÅ‚oskowe)

animal, animalis n - zwierzÄ™
exemplar, exemplaris n - przykład
mare, maris n - morze
rete, retis n - sieć

• kilka rzeczowników równozgÅ‚oskowych rodzaju żeÅ„skiego:

puppis, puppis f - statek
sitis, sitis f - pragnienie
securis, securis f - siekiera
turris, turris f - wieża
tussis, tussis f - kaszel

Schemat końcówek typu samogł. (rzeczowniki rodzaju nijakiego):

IIIb dekl.	n
	Sing
Nom.	-e
Gen.	-is
Dat.	-i
Acc.	-e
Abl.	-i
Voc.	-e

Przykład odmiany typu samogł. (rzeczowniki rodzaju nijakiego):

IIIb dekl.	mare, -is n - morze
	Sing
Nom.	mare
Gen.	maris
Dat.	mari
Acc.	mare
Abl.	mari
Voc.	mare

Schemat końcówek typu samogł. (przymiotniki):

IIIb dekl.	m, f	n
	Sing	Plur
Nom.	różne	-es
Gen.	-is	-ium
Dat.	-i	-ibus
Acc.	-em	-es
Abl.	-i	-ibus
Voc.	=Nom.	=Nom.

IIIc - typ mieszany

Do tego typu należą rzeczowniki, które dawniej należały do typu samogłoskowego, ale później przyjęły temat zakończony na spółgłoskę z wyjątkiem Gen. pl., gdzie zachowały samogłoskową końcówkę -ium:

• rzeczowniki równozgÅ‚oskowe koÅ„czÄ…ce siÄ™ na -es i -is (z wyjÄ…tkiem należących do typu samogÅ‚oskowego):

nubes, nubis f - chmura
navis, navis f - statek
civis, civis mf - obywatel
ignis, ignis m - ogień
finis, finis mf - granica

• rzeczowniki jednosylabowe koÅ„czÄ…ce siÄ™ na spółgÅ‚oskÄ™ i "s":

ars, artis f - sztuka
nox, noctis f - noc
urbs, urbis f - miasto
gens, gentis f - plemię, ród

• rzeczowniki koÅ„czÄ…ce siÄ™ na -er, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odrzuceniu koÅ„cówki -rum) koÅ„czy siÄ™ na dwie lub wiÄ™cej spółgÅ‚osek:

imber, imbris m - deszcz
linter, lintris fm - łódź

Schemat końcówek typu mieszanego:

IIIc dekl.	m, f	n
	Sing	Plur
Nom.	różne	-es
Gen.	-is	-ium
Dat.	-i	-ibus
Acc.	-em	-es
Abl.	-e	-ibus
Voc.	=Nom.	=Nom.

Przykład odmiany:

IIIc dekl.	ars, -tis f - sztuka
	Sing
Nom.	ars
Gen.	artis
Dat.	arti
Acc.	artem
Abl.	arte
Voc.	ars

Anomalie trzeciej deklinacji:

• nastÄ™pujÄ…ce rzeczowniki równozgÅ‚oskowe majÄ… w Gen. pl. koÅ„cówkÄ™ -um zamiast -ium:

pater, patris m - ojciec
mater, matris f - matka
frater, fratris m - brat
senex, senis m - staruszek
juvenis, juvenis m - młodzieniec
canis, canis mf - pies

• nastÄ™pujÄ…ce rzeczowniki należące do typu mieszanego tworzÄ… Abl. sg. zarówno z koÅ„cówkÄ… -e, jak i -i:

cives mf - cive, civi
ignis m - igne, igni
navis f - nave, navi

• rzeczowniki rodzaju mÄ™skiego i nijakiego koÅ„czÄ…ce siÄ™ w Gen. pl. na -ium majÄ… dwie formy Acc. pl: ze starszÄ… koÅ„cówkÄ… -is lub -es:

artes, artis
nubes, nubis
urbes, urbis

• niektóre rzeczowniki należące do typu spółgÅ‚oskowego, zwÅ‚aszcza zakoÅ„czone na -as, posiadajÄ… dodatkowÄ… formÄ™ Gen. pl. koÅ„czÄ…cÄ… siÄ™ na -ium:

civitas, -atis f - miasto: civitatum, civiitatium
parens, -entis mf - rodzic: parentum, parentium
Rzeczownik lis, litis f - kłótnia posiada w Gen. pl. wyłącznie formę litium.

• nastÄ™pujÄ…ce rzeczowniki odmieniajÄ… siÄ™ nieregularnie:

vis, - f - siła
Juppiter, Jovis m - Jowisz, najwyższy bóg rzymski
bos, bovis mf - krowa
sus, suis (sueris) mf - świnia

	vis, -	Juppiter, Jovis	bos, bovis	sus, suis (sueris)
	Sing	Plur	Sing	Plur
Nom.	vis	vires	Juppiter	-
Gen.	-	virium	Jovis	-
Dat.	-	viribus	Jovi	-
Acc.	vim	vires	Jovem	-
Abl.	vi	viribus	Jove	-
Voc.	vis	vires	Juppiter	-