Recenzja sprawozdawcza
Tyrała Radosław, O jeden takson za dużo. Rasa jako kategoria społecznie problematyczna, Warszawa 2005.
Każdy, kto kiedykolwiek interesował się w dużym stopniu kwestiami dotyczącymi ras ludzkich, m.in. aspektem ich powstawania, istniejących między nimi różnic, czy choćby tak powszechnym dziś zjawiskiem jakim jest rasizm, powinien sięgnąć po dzieło Radosława Tyrały, pt: „O jeden takson za dużo…”. Dzieło to bowiem w doskonałym stopniu uzupełnić może ogólną wiedzę podstawą naukową, którą autor przedstawia odwołując się w swych rozważaniach do przedstawicieli nauki z dziedziny socjologii, antropologii, czy biologii, oraz do stworzonych przez nich dzieł, które temat ras ludzkich poruszały.
Radosław Tyrała to obecny pracownik – asystent w Katedrze Socjologii Ogólnej i Antropologii Społecznej Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Ukończył Międzywydziałowe Indywidualne Studia Humanistyczne na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, zostając magistrem socjologii w 2003 roku, oraz magistrem filozofii dwa lata później. W roku 2006 otrzymał tytuł doktora w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Autor interesuje się tematyką z pogranicza socjologii, filozofii i biologii ewolucyjnej. Ma na swym koncie obecnie 2 publikacje. Poza opisywaną książką wydał także dzieło pt. „Dwa bieguny ewolucjonizmu. Nauka i religia w poznawczym wyścigu zbrojeń”. Ponadto Tyrała od ponad 6 lat jest członkiem Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, zaś od 5 lat również członkiem European Sociological Association.
Książka wydana została w 2005 roku w Warszawie, przez Oficynę Naukową. Zawiera 180 stron formatu zbliżonego do A5. Posiada miękką okładkę, na której przedstawiony został fragment obrazu pt. „Oblubienica” autorstwa Dantego Rossettiego. Posiada spis treści, oraz aneks i obszerną bibliografię na stronach końcowych. Każdy rozdział dzieła zaopatrzony jest w przypisy, będące rozwinięciem myśli autora (niejako ich uzupełnieniem), wyjaśnieniem przywołanych pojęć, czy też odwołaniem do przemyśleń badaczy, zajmujących się opisywanym problemem.
Pozycja ta jest pewnym przyczynkiem z dziedziny socjologii i ma teoretyczny charakter. Autor opisuje spór naukowy dotyczący ras ludzkich i prób jego rozwiązania na przestrzeni dziejów, ale zarazem podkreśla, iż nie ma zamiaru go rozwiązywać lecz jedynie rzucić na zagadnienie nowe światło. Formułuje jednocześnie swoją tezę, będącą przewodnim motywem pracy, iż naukowy spór o rasy na skutek ogromnej ingerencji czynników natury innej niż naukowej, jest w ramach nauki nie do rozwiązania.
Tyrała podzielił pracę na 7 rozdziałów, z których każdy opatrzony jest tytułem i posiada podrozdziały. Każdy rozdział to dawka osobistych przemyśleń autora odnośnie różnych aspektów problemu ras ludzkich, wsparta ustaleniami fachowców takich jak m.in.: Jean Philippe Rushton, Jan Czekanowski, Theodosius Dobzhansky, czy Richard Herrnstein. Dzieło zawiera krótki wstęp (w którym autor wyjaśnia motyw podjęcia pracy, oraz mówi o czym ona traktuje) i zakończenie (będące uogólnionym podsumowaniem), oraz podziękowania dla osób, które przyczyniły się do powstania książki.
Rozdział pierwszy pt. Rasy ludzkie. Definicje i klasyfikacje przedstawia zestawienie prób klasyfikacji ras ludzkich, zarówno w okresie przednaukowym, jak i wówczas, gdy nauka się już rozwinęła. Autor poprzez zestawienie propozycji klasyfikacji ras od końca XVII do początku XIX wieku ukazuje, iż spory odnośnie tej kwestii trwają już długi czas. Rozpoczyna to zestawienie od roku 1684 i podziału Francuza Francoisa Berniera, który ze względu na kryterium geograficzne dzielił ludzkość na 4 grupy: białych mieszkańców Europy, Murzynów, Lapończyków i wschodnich Azjatów. Następnie Tyrała wspomina o koncepcji Richarda Bradleya z 1721 roku, który sklasyfikował ludzi na białych i czarnych, dodając grupę mieszaną-Mulatów. Kryterium było tutaj występowanie lub brak zarostu i włosów, oraz ich rodzaj. W dalszej części przedstawione są propozycję Immanuela Kanta i Karola Linneusza. Pierwszy wyróżnił, w zależności od klimatu, 4 grupy: odmianę białą (Europejczycy), czarną (Murzyni), żółtą (Azjaci) i czerwoną (Indianie, Eskimosi i Mongołowie), drugi zaś również wyodrębnił 4 grupy, lecz jako kryterium przyjął występowanie na danych kontynentach (Homo europaeus, asiaticus, africanus i americanus). Opisał też dodatkowo te grupy cechami charakterologicznymi i morfologicznymi. Następnie autor opisuje koncepcję Niemca Friedricha Blumenbacha z roku 1784 i Georgesa Cuviera z roku 1812. Blumenbach oparł podział o kryterium geograficzne i opisał grupy ze względu na wygląd (rasy: kaukaska, etiopska, mongolska, amerykańska, malajska). Cuvier wyodrębnił 3 rasy: białą, żółtą i czarną, opierając się na kolorze skóry. Tyrała stwierdza, iż to ta koncepcja, mimo iż niedoskonała i uproszczona jest najpopularniejsza obecnie. W kolejnej części rozdziału autor przedstawił 4 koncepcje rasy, istniejące od końca XIX wieku, mianowicie: geograficzną, typologiczną, populacyjną i zmienności klinowej, oraz omówił krótko koncepcję odrzucającą istnienie ras. Koncepcja geograficzna zakłada, iż rasa to wspólnota podobnych do siebie osobników, zamieszkujących wspólne terytorium. Autor mówi o niedoskonałości tej koncepcji, gdyż powstała w okresie przedgenetycznym. Z drugiej strony jednak przedstawia klasyfikacje 2 przedstawicieli tej koncepcji: Josepha Denikera i Renato Biasuttiego. Podział Denikera składa się z 29 ras, pogrupowanych w 6 większych grup przy pomocy cech takich jak np. kolor skóry, wzrost, kształt twarzy i włosów. Propozycja Biasuttiego jest, jak twierdzi Tyrała, najbardziej skomplikowana, bo odwołuje się ona do procesów rasotwórczych, tzw. pni rasowych i różnych odgałęzień ras, a nawet podras. Dalej autor wyjaśnia istotę koncepcji rasy typologicznej. Polega ona na tym, iż podział dokonywany jest ze względu na zespół cech morfologicznych i opiera się na założeniu, że populacje składają si z krzyżujących się grup, które wnoszą różne składniki rasowe do struktury ogólnej, różnicując wewnątrzgatunkowo człowieka. Tyrała jako przykład tej koncepcji podaje klasyfikację polskiego antropologa Jana Czekanowskiego. Przyjął on, iż zróżnicowanie rasowe ludzi powstało przez stabilizację form mieszanych i odbywało się w trzech poziomach. Określił ponadto dokładny wykaz głównych cech ras ludzkich. Na poziomie pierwszym wyodrębniły się trzy odmiany: biała, żółta i czarna, z charakterystycznymi cechami. Poziom drugi to powstanie 6 elementów rasowych: nordycznego, śródziemnomorskiego, armenoidalnego, laponoidalnego, arktycznego i nigryckiego. Na poziomie 3 wyodrębniło się 15 typów antropologicznych, do czego doszło w wyniku krzyżowania się elementów rasowych, które rozszczepiają się wówczas zgodnie z prawem Mendla. Powstały m.in.: typ subnordyczny, północno-zachodni, alpejski, paleoazjatycki, pacyficzny, orientalny, negroidalny, czy dynarski. Po ukazaniu tego podziału autor stwierdza iż w latach 60 XX w. koncepcja typologiczna odeszła w zapomnienie, gdyż zaczęto snuć argumenty o fałszywości typologii (agenetyczność, abiologiczność, dowolność i mnogość sposobów podziału). Poza tym stwierdza, iż przyczyniło się też do tego wykorzystanie tej koncepcji w nadinterpretacji przez nazistów. Następnie autor wyjaśnia czym jest koncepcja rasy populacyjnej. Za rasę uznaje się w niej całą populację osobników, a nie jednego osobnika. W koncepcji tej zanikły granice między poszczególnymi rasami, co stało się wg koncepcji poprzez permanentny proces wymiany genów. Rasy są tutaj więc otwartymi jednostkami. Odwołując się do myśli znawców tematu: Theodosiusa Dobzhanskyego i Johna Zaharego Younga, autor opisuje jakie mogą wyniknąć problemy takiego pojmowania ras dla prób kategoryzacji ludności. Wspomina także, iż koncepcja populacyjna jest już oparta na genetyce i ewolucjonizmie. Dla przykładu tej koncepcji Tyrała podaje klasyfikację 3 badaczy z roku 1950: Coona, Garna i Birdsella, którzy wyróżnili 9 ras głównych i 33 lokalne (przypasowane do ras głównych). Były to: rasa europejska (w niej 4 lokalne), afrykańska (6 lokalnych), azjatycka (8 lokalnych), australijska (2 lokalne), melanezyjska (2 lokalne), indyjska (2 lokalne), amerykańska (6 lokalnych), polinezyjska (2 lokalne) i mikronezyjska (1 lokalna). Koncepcja zmienności klinowej, również opierająca się na genetyce, opisana jest jako ostatnia. W niej to odrzucono wszelkie próby wydzielenia ras. Za jej twórców uznaje się Franka Livingstone’a i Ashleya Montagu. W teorii tej nie istnieją rasy a jedynie biologiczne różnice między populacjami, objawiające się w postaci różnych cech. Gradient spadku lub wzrostu danej cechy nazywa się właśnie kliną. Zmienność klinowa to stopniowa zmienność cech w przestrzeni geograficznej. Istnieją więc populacje o wyższej i niższej wartości danej cechy lub częstości występowania danego genu. Autor jako przykład podaje zmiany koloru skóry u ludzi, w miarę przesuwania się z Afryki Północnej na południe kontynentu. Wpływ na różnice ma też działanie środowiska i ewolucja kulturowa. W części końcowej rozdziału 1 autor opisuje skłonności do odrzucania kategorii rasy przez naukowców, odwołując się do stwierdzeń badaczy. Opisuje także istniejące współcześnie tendencje w sporach odnośnie koncepcji rasowych. Tyrała stwierdza także, iż popularność opisanych wyżej koncepcji zależy od kraju, jako przykład podając badania przeprowadzone w Polsce i w Stanach Zjednoczonych, dotyczące uznawania pojęcia: rasa. Na podstawie wyników tych badań stwierdzono, iż więcej amerykańskich niż polskich antropologów odrzuca całkowicie kategorię rasy, na co wpływ ma tradycja szkół antropologicznych, edukacja, historia społeczno-polityczna kraju, problemy w zdefiniowaniu pojęcia: rasa, czy też porostu unikanie odpowiedzi przez respondentów. Autor sygnalizuje następnie fakt, iż coraz częściej we wspomnianych 2 krajach nasila się tendencja do uznawania koncepcji populacyjnej, zmienności klinowej, bądź odrzucania kategorii ras.
Rozdział 2 pt. Rasogeneza, dotyczący procesu powstawania ras. Autor próbuje udzielić odpowiedzi kiedy i gdzie powstały rasy i określić przyczyny tego procesu. W związku z tymi pytaniami przywołuje 2 stanowiska: kierunek policentryczny wg którego rasy wywodzą się z osobników Homo erectus, ewoluujących w różnych częściach światai kierunek monocentryczny wg którego Homo sapiens powstał w Północnej Afryce i Zachodniej oraz Centralnej Azji. Grupy te krzyżując się i wzbogacając swoje geny, dały początek człowiekowi współczesnemu. W dalszej części rozdziału Tyrała opierając się o wyniki badań, stara się wyjaśnić przyczyny powstania ras ludzkich, wiążąc to z doborem naturalnym, doborem płciowym i dryftem genetycznym, czyli ze zmianami częstości różnych form tego samego genu, będących wynikiem przypadku losowego, a nie doboru naturalnego. Pod koniec rozdziału wymienione są czynniki wpływające na tempo rasogenezy. Autor stwierdza, iż procesy rasotwórcze uległy obecnie zahamowaniu, ze względu na mobilność ludzi.
Kolejny rozdział poświęcony jest problemowi różnic między rasami. Autor udowadnia tu, iż jest to największy problem współczesnej nauki. Dalej opisane są poglądy kanadyjskiego uczonego Phillipe’a Rushtona odnośnie ras. Według niego istnieją diametralne różnice. Przedstawiona jest także jego polemika z naukowcami o innych poglądach. W dalszej części rozdziału znajdujemy rozważania w jaki sposób pojęcie ras ma odzwierciedlenie w sporcie, w kwestii przestępczości, czy inteligencji. Sygnalizowane są i krótko wyjaśniane problemy takie jak osiąganie lepszych wyników sportowych przez rasę czarną, większa skłonność do łamania prawa u Murzynów, czy różnic w ilorazie inteligencji u konkretnych przedstawicieli danej rasy. Autor podkreśla, iż należy podchodzić do tego z dystansem, gdyż często są to po prostu stereotypy.
Rozdział 4 pt. Rasy ludzkie jako przedmiot badań społecznych, przedstawia problem pojmowania pojęcia rasy w naukach społecznych. Autor wydzielił dwa okresy: do roku 1945, kiedy to popularne stało się przeświadczenie o różnej wartości ludzkich ras, co doprowadziło pośrednio do wojny, oraz po roku 1945. Wtedy to, by niwelować dawne błędy, stworzono 2 strategie: przemilczanie (nieużywanie słowa rasa) i zastępowanie ( używanie innych słów). Opisano tutaj oczywiście proces tworzenia się tych strategii i poglądy naukowców na ów temat.
Rozdział 5 pt. Rasizm, traktuje o szeroko rozumianym problemie zawartym w jego tytule. Tyrała przedstawia kilka czynników powodujących obecność tej ideologii wśród ludzi. Jako główne wskazuje ekspansję kolonialną, rozwój nacjonalizmu, czy reformację. Tyrała podkreśla, iż dopiero w XX wieku rasizm zaczęto badać. Następnie ukazane są psychospołeczne i biologiczne wyjaśnienia rasizmu. Na koniec rozdziału wymienione są powody czyniące rasizm niebezpiecznym, np. fałszywe osądzanie innych.
Kolejny rozdział pt. Nie-naukowe aspekty sporu o rasy ludzkie, jest ukazaniem, jak powinno się podchodzić do kwestii ras z punktu widzenia etyki. Przedstawione są tutaj pojęcia różnorodności i równości oraz różne ich interpretacje, rola praw człowieka w sporze o rasy oraz wpływ polityki i zjawiska poprawności politycznej na rezultaty sporu o rasy i posługiwaniem się pojęciem: rasa. Wszystkie te przemyślenia autor powiązuje ze spostrzeżeniami konkretnych badaczy tematu.
W ostatnim rozdziale pt. Rozstrzygnięcia, autor prezentuje dwie tezy będące podstawą sporu o rasy ludzkie: 1. Między rasami istnieją znaczne różnice biologiczne, 2. Między rasami nie ma większych różnic biologicznych, a te istniejące są spowodowane czynnikami kulturowymi. Na ich podstawie autor formułuje własną tezę, mówiącą, iż rozstrzygnięcie naukowego konfliktu między obiema tezami jest w obecnych warunkach niemożliwe, następnie objaśniając ją dokładniej. Autor wyjaśnia również, że dyskurs o rasach ograniczono w celu niedopuszczenia do powstania postaw rasistowskich. Pada stwierdzenie, że aby przetrwać, najłatwiej jest „pozbyć się” ras ludzkich, co Tyrała nazywa strategią przetrwania społecznego.
Książka w moim osobistym odczuciu jest dosyć trudna w odbiorze. Jest to spowodowane faktem użycia przez autora fachowej terminologii z dziedziny socjologii, czy też biologii, z którą spotykając się po raz pierwszy można odnieść wrażenie zagubienia w temacie. Przeciętnych czytelników może odstraszać także fakt, iż w pracy użyto wielu nazwisk badaczy z dziedzin zajmujących się kwestią ras ludzkich. Mnogość przedstawionych poglądów może przesłaniać zrozumienie poruszanych tematów. Książka kierowana jest więc raczej do ludzi chcących zdobyć bardziej pogłębioną wiedzę odnośnie poruszanego w niej tematu, a które z kwestią tą miały już styczność. Osoby szukające tu tzw. wiedzy podręcznikowej o rasach mogą być tym dziełem nieco rozczarowane. Jest ona bowiem raczej pewnym przeglądem stanu badań. Z drugiej jednak strony, mimo powyższych uwag, jest to pozycja niewątpliwie cenna i pomocna tym, którzy z problemem mieli już do czynienia lub tym, którzy chcą poznać obowiązujące ustalenia w sprawie ras, oraz być może dokonać próby rozwiązania kwestii sporu o rasy ludzkie.