GOTOWOŚĆ DO NAUKI CZYTANIA I PISANIA

WARSZTATY z dnia 23.01.2009

Gotowość do czytania i pisania – to dynamiczny proces uwarunkowany zarówno czynnikami biologicznymi, jak i środowiskowymi oraz własną aktywnością dziecka. Proces ten wymaga zorganizowania i stworzenia zewnętrznych warunków, dzięki którym zapewnimy dziecku możliwość rozwijania funkcji psychicznych, niezbędnych w nabywaniu tych umiejętności.

Czytanie jest umiejętnością rozpoznawania symboli graficznych, stosowanych w poszczególnych systemach symboliczno- komunikacyjnych oraz uświadamiania sobie ich znaczeń. Proces ten rozpoczyna się od spostrzegania symboli, którymi mogą być zarówno litery, jak i liczby, nuty rysunki itp. Dokładnie zróżnicowane pod względem kształtu i położenia oraz zidentyfikowane symbole graficzne przekładane są na system dźwięków, stanowiący podstawę rozpoznania znaczeń.

Istnieją zróżnicowane poglądy na istotę czytania, jego cel i metody nauczania.

Według H. Mystkowskiej czytanie jest procesem sensoryczno – motorycznym, intelektualnym, emocjonalnym i wychowawczym.

J. Malendowicz ujmuje czytanie podobnie jako złożony i dynamiczny proces, w którym występują zjawiska fizyczne, fizjologiczne i psychologiczne.

M. Tyszkowa również jest zdania, że czytanie jest skomplikowanym procesem, angażującym w wieloraki sposób różnorodne czynności dziecka, do których zalicza: sensoryczne (wzrokowe, słuchowe, kinestetyczne), ruchowe (artykulacyjne oraz manualne), poznawcze (pamięciowe, spostrzeżeniowe itp.), a przede wszystkim czynności umysłowe.

Zdaniem A. Brzezińskiej przygotowanie dziecka do opanowania tych umiejętności wymaga rozwoju i doskonalenia trzech sfer:

• Sfery procesów psychomotorycznych (sprawność analizatorów: wzrokowego,

słuchowego i kinestetyczno – ruchowego; sprawność aparatu artykulacyjnego oraz sprawność manualna)

• Sfery procesów poznawczych (myślenie i zasób pojęciowy)

• Sfery procesów emocjonalno- motywacyjnych (nastawienie dziecka do nauki czytania i pozytywna motywacja związana z wysiłkiem, jaki musi włożyć w opanowanie tej umiejętności).

Pisanie – podobnie jak czytanie – jest również złożonym procesem, w którym można wyróżnić trzy podstawowe elementy:

• Psychologiczny

• Fizjologiczny

• Motoryczny.

Element psychologiczny dotyczy analizy i syntezy dźwiękowej, wzrokowej i ruchowej. Fizjologia procesu pisania polega na skomplikowanych pobudzeniach nerwowych, ich integracji w korze mózgowej i aspekcie ruchowym ręki. Na element motoryczny składają się skoordynowane ruchy manualne.

Według T. Wróbla - pisanie jest pewną całością psychomotoryczną, obejmującą słuchowe wydzielanie głoski, znalezienie jej odpowiednika literowego, zapamiętanie litery oraz kolejne rozmieszczenie liter w wyrazie, napisanie litery lub wyrazu. Szereg tych ruchów wykonują różne części aparatu ruchowego ręki pod kierownictwem kory mózgowej.

Tak więc, czytanie i pisanie – to umiejętności bardzo złożone, angażujące wiele funkcji psychicznych i fizycznych. Poziom ich rozwoju decyduje o gotowości dziecka do efektywnej nauki tych umiejętności.

Czytanie i pisanie uzależnione jest od prawidłowego przebiegu procesów recepcji bodźców, następnie ich selekcji i programowania. Strukturami odpowiadającymi za opracowanie i kodowanie informacji sa analizatory, których efektem działania sa powstające w mózgu „matryce” bodźców, czyli tzw. percepcje jednostkowe. I tak bodziec, jaki stanowi poznawana litera, jest opracowywany na różnych piętrach układu nerwowego, w różnych jego strukturach. Początkowo analizowane są wszystkie elementy: linie proste, krzywe, zaokrąglenia. Po rozpoznaniu i odrzuceniu elementów zbędnych, w wyniku syntezy, obraz

litery zostaje ponownie scalony i odesłany do magazynu pamięci krótkotrwałej, aby mózg porównał go z informacjami o innych literach i ich utrwalonych wzorcach przechowywanych w pamięci długotrwałej. W efekcie schemat nowo poznawanej przez dziecko litery zostaje utrwalony w mózgu. Dziecko potrafi odróżnić ją od innych mniej lub bardziej podobnych liter, zarówno w izolacji, jak i w sekwencji (w wyrazie).

Prawidłowo opracowana litera to scalony „obraz” graficzny, słuchowy, ruchowy i

artykulacyjny. Oznacza to, ze dziecko potrafi rozróżnić daną literę wśród innych oraz poprawnie ją nazwać i napisać. Znajomość liter w izolacji nie jest wystarczającym warunkiem umiejętności czytania i pisania. Dziecko dalej świadomie podejmuje dalszy wysiłek łączenia liter w sylaby, wyrazy, zdania.

Kolejne etapy w nauce czytania to stopniowe odchodzenie od strategii analitycznych, odwołujących się do pojedynczych elementów struktury języka i dochodzenie do strategii całościowych, tj. czytania globalnego wyrazów, całych fraz, zdań.

Jednak nie wszystkie dzieci z równym powodzeniem osiągają sukcesy. Podłoże trudności w opanowaniu elementarnej nauki czytania bywa różnorodne:

• Niedojrzałość w funkcjonowaniu poszczególnych analizatorów

• Niedostateczny poziom wyćwiczenia określonej umiejętności

• Słaba stymulacja rozwoju konkretnych prostych i złożonych czynności w zakresie czytania i pisania.

Gdy dziecko ma trudności z rozpoznawaniem kolejno poznawanych liter, głównie na poziomie wzrokowym, to jego problemy dotyczą początkowej fazy opracowywania informacji i odnoszą się do fizycznych cech liter (kształt, wielkość, itp.) Gdy natomiast z trudem scala obraz litery z odpowiadającym jej fonemem (głoską) lub ma problemy z jej poprawnym wymówieniem czy napisaniem, świadczyć to może o trudnościach napływających z różnych analizatorów. Wówczas mówimy o zaburzeniu na poziomie integracji w funkcjonowaniu analizatorów. Może mieć również trudności z tworzeniem się trwałych śladów pamięciowych, zarówno dotyczących obrazu umysłowego, jak i czynności.

Pierwsze sygnały o tym, że dziecko może napotkać na trudności w opanowaniu umiejętności czytania, pojawiają się znacznie wcześniej. Trudności te polegają na:

• Trudnościach w porównywaniu przedmiotów, w znajdowaniu różnic i podobieństw na obrazach

• Trudnościach w zapamiętywaniu kształtów figur geometrycznych ich poprawnym odtwarzaniu graficznym

• Niezgrabności ruchów, zarówno tych dużych, jak i małych (precyzja ruchów dłoni i palców, duże napięcie mięśni)

• Słabej orientacji w schemacie ciała, trudności w odróżnieniu prawej i lewej strony

• Trudnościach w orientacji przestrzennej

• Niechęci do uczenia się wierszyków, piosenek

• Słabej pamięci krótkotrwałej i odroczonej słuchowej, wzrokowej i ruchowej

• Wadliwej wymowie

• Trudnościach w różnicowaniu dźwięków z otoczenia

• Trudnościach w zapamiętywaniu sekwencji ruchów.

Związek tych czynności z czytaniem i pisaniem można określić jako zjawisko polegające na kształtowaniu, stymulowaniu i rozwoju działań o szerszym poziomie ogólności, które stanowią podstawę do rozwijania specyficznych czynności czytania i pisania, już na materiale literowym.

Podejmowanie oddziaływań stymulujących funkcje psychiczne, warunkujące opanowanie umiejętności czytania i pisania ma znaczenie profilaktyczne, które zmierza między innymi do rozwijania procesów analizy i syntezy na materiale niespecyficznym dla czytania, tj. na znakach literopodobnych, figurach geometrycznych. Kształtujemy i rozwijamy również pamięć krótkotrwałą, długotrwałą, czynności porównywania, grupowania, kategoryzowania itp. Odwzorowywanie przez dziecko nieumiejące czytać i pisać różnego rodzaju szlaczków złożonych z elementów literopodobnych ćwiczy analizę, syntezę, pamięć, precyzję ruchów ręki, koordynację wzrokowo- ruchową. Zaangażowanie w tym zadaniu analizatorów wzrokowego i kinestetycznego, wpływa na wytwarzanie w mózgu licznych połączeń, umożliwiających odbieranie informacji, przekształcanie, wykorzystywanie ich w nowym działaniu.

Ważne dla profilaktycznych i stymulujących działań będą następujące rodzaje zadań:

• Odtwarzanie elementów w układzie liniowym różniących sie kształtem, wielkością (różnego rodzaju szlaczki)

• Uzupełnianie konturów i wypełnianie ich (rysunki do kolorowania)

• Rysowanie kształtów wzorów po śladzie kropkowym

• Rozmieszczanie znaków graficznych i figur geometrycznych w różnych układach przestrzennych

• Wyszukiwanie obrazów, znaków do siebie podobnych w układzie szeregowym;

komponowanie różnych układów z elementów literopodobnych i figur geometrycznych

• Odtwarzanie z pamięci układów figur i znaków.

Zadania integrujące pracę wielu analizatorów to:

• Rozmieszczanie elementów, znaków, figur według instrukcji słownej;

• Przyporządkowywanie określonym dźwiękom umownych oznaczeń graficznych;

• Nazywanie rysowanych przedmiotów i figur;

• Rozróżnianie i różnicowanie dźwięków, określanie ich natężenia, barwy, lokalizowania w przestrzeni.

W tych działaniach można najszybciej zaobserwować trudność dziecka. Wszelkie błędy oraz ich interpretacja dają informacje o tym, które procesy przygotowujące do specyficznych czynności czytania są w niedostatecznym stopniu rozwinięte lub na tyle zaburzona jest praca tych analizatorów, że należy trudności dziecka skonsultować ze specjalistą.

Aby pomóc dziecku mającemu trudności w opanowaniu czytania i pisania trzeba usprawniać wszystkie analizatory, nie tylko te zaburzone. Ćwiczenia usprawniające powinny mieć charakter polisensoryczny, tzn. powinny być równocześnie zaangażowane wszystkie receptory: słuchu, wzroku, dotyku, a nawet smaku. Przygotowując dziecko do nauki pisania należy rozpocząć od ćwiczeń ogólnej sprawności ruchowej.

Mogą to być ćwiczenia:

równowagi (chodzenie po narysowanej linii, krawężniku),
ćwiczenia orientacji kierunkowej (np. zabawa w chowanego, skąd dochodzi głos, gdzie ptak śpiewa itp.),
- zabawy ruchowe (toczenie, rzucanie i chwytanie różnych przedmiotów),
zabawy zręcznościowe (bierki, pchełki, gry planszowe)

Kolejnym etapem powinny być ćwiczenia sprawności manualnej. Na początek stosujemy tzw. ćwiczenia rozmachowe:
- zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn przy wykorzystaniu pędzla, waty oraz samych palców,
- zamalowywanie przestrzeni ograniczonej konturem,
- malowanie dużych form falistych i szlaków,
- malowanie dużych form kolistych (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara, gdyż ma to ogromne znaczenie przy nauce prawidłowego zapisu litery "o").

Inną formą ćwiczeń są ćwiczenia manualne, usprawniające ruch dłoni, nadgarstka i palców: ·

- montowanie konstrukcji z gotowych elementów (klocków, krążków itp.),
- układanki płaskie (puzzle, klocki) w/g wzoru i bez wzoru,
- modelowanie (modelina, plastelina),
- nawlekanie koralików,
- wycinanie z papieru,
- stemplowanie.

Ćwiczenia graficzne:
- pogrubianie konturów
- rysowanie za pomocą szablonów
- kopiowanie rysunków przez kalkę techniczną

- zamalowywanie kredkami małych przestrzeni np. obrazków z książeczek do malowania
- rysowanie szlaczków literopodobnych w liniaturze (od dużych rozmiarów przechodzimy do wymiarów liniatury zeszytu)
- rysunki dowolne kredkami.

Bardzo ważne są również ćwiczenia usprawniające funkcje wzrokowe i orientację przestrzenną. Przykładami takich ćwiczeń może być:

- dobierania par jednakowych obrazków (np. domino obrazkowe),
- rozpoznawanie zmian ilościowych i jakościowych-zabawa "Co tu się zmieniło?",
- układanie obrazków w/g instrukcji słownej (ułóż po prawej, po lewej, u góry itp.)
- układanie obrazków z części,
- dobieranie części obrazka do całości (uzupełnianie obrazkowe),
- układanie figur geometrycznych,
- uzupełnianie niedokończonych rysunków,
- wyszukiwanie różnic między obrazkami,
- wyszukiwanie i dobieranie par jednakowych liter.
Tego rodzaju ćwiczenia znajdują się w wielu dziecięcych czasopismach.

Kolejnym rodzajem ćwiczeń usprawniających naukę czytania i pisania są ćwiczenia funkcji słuchowej. Ćwiczenia tych umiejętności nie powinny trwać zbyt długo, ponieważ dla dzieci z zaburzeniem analizatora słuchowego są bardzo męczące (ok. 10-15 min) Bardzo istotne są ćwiczenia wrażliwości słuchowej:

- wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków dochodzących z najbliższego otoczenia (szmery, stuknięcia, odgłosy kroków, pojazdów itp.)
- rozpoznawanie głosów przyrody (ptaków, zwierząt domowych)
- zabawy ruchowe ze śpiewem.

Kolejnym etapem ćwiczeń słuchowych jest ćwiczenie analizy i syntezy słuchowej przy wykorzystaniu obrazków i przedmiotów (jeszcze bez liter):

- podział nazwy obrazka lub przedmiotu na sylaby (z użyciem klaskania w ręce),
- liczenie sylab w wyrazach,
- tworzenie wyrazów rozpoczynających się określoną sylabą (np. utwórz jak najwięcej wyrazów rozpoczynających się sylabą "ta"), zakończonych określoną sylabą lub głoską,
- rozpoznawanie obrazków na podstawie pierwszych głosek (np. pokaż obrazek, który rozpoczyna się na "a"),
- przekształcanie wyrazów przez zmianę sylaby lub głoski w wyrazie (np. jaki wyraz powstanie, gdy w wyrazie "dom" zamienimy "d" na "t"?),
- dokonywanie syntezy i analizy głoskowej wyrazów (np. powiedz jaki to wyraz: l-o-k-o-m-o-t-y-w-a itp.).

Następny etap to utrwalenie znajomości liter alfabetu. Bardzo pomocne jest tworzenie albumu literowego. Dziecko może wycinać różnej wielkości i kształtu litry z czasopism, a następnie wklejać do albumu dołączając obrazki, których nazwa rozpoczyna się na daną literę. Na podstawie znanych dziecku liter, wykorzystując ruchomy alfabet, klocki literowe, można zacząć tworzyć sylaby dwuliterowe (np. "do", "ma", "la" itp.) nakłaniając dziecko do ich przeczytania. Celem tych ćwiczeń jest nauczenie łącznego czytania, bez użycia głoskowania, które utrudnia automatyzację procesu syntezy. Każdemu czytaniu

tych sylab powinno towarzyszyć ich zapisywanie.

Kiedy dziecko opanuje czytanie i pisanie sylab dwuliterowych, można przejść do wyrazów dwusylabowych (np. "do-mek", "ta-ma"), a dopiero później do wyrazów jednosylabowych trzyliterowych (np. "kot", "dom" itp.) i wyrazów wielosylabowych. Bardzo pomocne w tym etapie nauki są loteryjki, domino literowe, krzyżówki.

Po opanowaniu tworzenia wyrazów, dzieci mogą układać z nich zdania, a następnie zdania łączyć w teksty, w formie podpisów do obrazków.

Istotna jest umiejętność czytania- nie tylko technika, ale i tempo. Ćwiczenia w tym zakresie powinny przybierać formy:
- czytania całościowego sylab i wyrazów,
- czytania naprzemiennego sylab, wyrazów, zdań,
- czytanie z przesłoną (tzw. okienko, które odsłania tylko fragment wyrazu-sylabę),
- czytanie głośne i ciche.

W chwili, gdy dziecko podejmuje naukę czytania nie należy zaprzestawać czytania dziecku na głos, które powinno przerodzić się we wspólne czytanie. Nadają się tu książki z dużym drukiem, krótkimi tekstami, obrazkami dobrze ilustrującymi ich treść. Dziecko czyta na głos kilka linijek tekstu, a dorosły w nagrodę czyta mu 2-3 razy tyle. Z czasem proporcje tekstu czytanego przez dziecko i dorosłego zmieniają się (1:1, 2:1), aż wreszcie dziecko samo przechodzi do samodzielnego czytania. Podczas czytania zadajemy dziecku pytania o treść, prowokując do streszczenia przeczytanego tekstu.

Podobne jak czytanie, tak również pisanie nie powinno być dla dziecka zajęciem zbyt monotonnym. Należy zwracać uwagę na prawidłowy kształt liter, sposób ich łączenia. Jeżeli dziecko ma z tym kłopoty, może pisać litery np. za pomocą szablonu,

kreślić je na wzorze po kalce technicznej.

Zestaw ćwiczeń zaproponowanych przeze mnie:

• ćwiczenia ogólnorozwojowe:

- Chodzenie po śladzie (wąż świetlisty ułożony w spiralę)

- Chodzenie po łące- naśladujemy kroki bociana, skakanie żaby, chodzimy w wysokiej trawie, fruwamy jak motyle, latamy jak ptaki (w tle muzyka- A. Vivaldi „Wiosna”)

- Piosenka ilustrowana „Gimnastyka dobra sprawa”

- Wiersz – rymowanka „Misio, misio, obróć się”

• ćwiczenia rozmachowe:

- Malowanie klajstrem dużej powierzchni

- Malowanie temperą z solą dużej powierzchni ograniczonej konturem

- Malowanie szlaków, linii falistych, spirali „lodami”- kolorowa zamarznięta woda

• ćwiczenia motoryki małej:

- Gniecenie masy ciastowatej

• odtwarzanie wzorów literopodobnych:

- Obrysowanie palcem kształtu figur geometrycznych

- Odtwarzanie wzoru z pamięci

- Kreślenie wzoru w powietrzu

- Odtwarzanie wzoru w masach (kawa, mąka, piasek)

- Odrysowanie dużych kształtów w konturach

- Kreślenie wzorów grafomotorycznych- od większych do bardziej szczegółowych; najpierw palcem po śladzie, potem mazakiem

- Odtwarzanie wzorów, szlaczków w liniaturze, w zeszycie

• Analiza i synteza głoskowa wyrazów:

- „Z”- jak zwierzę, stemplowanie w konturze litery różnymi zwierzątkami- stemplami

- Wodzenie palcem po literze z wypukłą fakturą

- Wodzenie po literze wg wzoru (powierzchnia płaska)

- Składanie literowych puzzli

- Wybieramy przedmioty z klasy z daną literą w nagłosie

- Wybieramy obrazki z daną literą w nagłosie

- Wybieramy literę „Z” z mieszaniny rożnych liter, różnej wielkości, różnej czcionki

- Toczenie wałków, modelowanie litery „Z” w masie ciastowatej, wypiekanie

- Układanie wyrazów z daną literą, zaznaczanie na czerwono samogłosek, na niebiesko spółgłosek

- Fragment filmu edukacyjnego „Poznaję alfabet”

• Analiza i synteza sylabowa

- karta pracy

• Analiza i synteza wyrazowa zdań

- karta pracy

karty pracy ĆW. 1 Utwórz sylaby i połącz z odpowiednim kwadratem + u
r m t

ĆW. 2

Uzupełnij kratki odpowiednimi sylabami i cząstkami wyrazowymi

	a	e	i	o	u	y	ą	ę
m		me
n
p			pi
r						ry

	m	n	p	r	s	t	w	z
a		an
e				er
o					os
i

ĆW. 3

Połącz odpowiednie sylaby

ka ko ke

ĆW. 4

Przeczytaj wyrazy, przedziel kreską sylaby. Czytaj głośno wyrazy łącząc jednocześnie długopisem sylaby (tzw. falbanki)

LALKA MUZYKA LISTOPAD MAJERANEK UL

ĆW. 5

Rozwiąż rebusy

ĆW. 6

Do pierwszej sylaby stałej dodaj drugą zmienną

ty ma

ba da

ca sa

da fa

ba za ra na

ki ta

le ki

wi my

Do drugiej sylaby stałej dodaj pierwszą- zmienną

la-da	-ra	-sa	-wa	-ma	-ła
ra-da	-ra	-sa	-wa	-ma	-ła
so-da	-ra	-sa	-wa	-ma	-ła
ru-da	-ra	-sa	-wa	-ma	-ła
wa-da	-ra	-sa	-wa	-ma	-ła
wo-da	-da	-sa	-wa	-ma	-ła

ĆW. 7

Uzupełnij odpowiednimi sylabami napisy pod obrazkami

RY- … ...- ZAK O -…- LA- RY

ĆW. 8

Podkreśl wyróżnione sylaby w podanych wyrazach

TORT KANAPA

T O R AKTOR NA WANNA

WTOREK MALINA

OPASKA BURAK

PAS PASTA RAK TRAKTOR

KOMPAS RAKIETA

ĆW. 9

Posłuchaj zdań- po każdym usłyszanym zdaniu weź jeden klocek (zdania czyta n-l)

Ala ma lalkę Kasię. To bardzo ładna lalka. Kasia ma różową sukienkę. Na głowie ma kolorowy kapelusz

ĆW. 10

Rozetnij pasek papieru na tyle części ile jest wyrazów w zdaniu (zdania czyta n-l)

Jestem głodny. Olek buduje zamek. Adam ma czerwony samochód. Ania czesze swoją lalkę Zuzię.

ĆW. 11

Przeczytaj tekst i odpowiedz na pytania

TO AGATKA. MA SIEDEM LAT. CHODZI DO PIERWSZEJ KLASY. AGATKA LUBI BAWIĆ SIĘ Z KOLEŻANKAMI.

1. KTO TO? CHŁOPIEC DZIEWCZYNKA

2. JAK MA NA IMIĘ? OLA AGATA

3. ILE LAT MA AGATKA? SIEDEM OSIEM

4. DO KTÓREJ KLASY CHODZI? DO DRUGIEJ DO PIERWSZEJ

5. CO LUBI ROBIĆ AGATKA? BAWIĆ SIĘ BAWIĆ SIĘ

KLOCKAMI Z KOLEŻANKAMI

ĆW. 12

Przeczytaj tekst i narysuj obrazek wg wskazówek

OTO ŻÓŁTY DOMEK. Z JEGO KOMINA LECI CIEMNY DYM. PO PRAWEJ STRONIE DOMU JEST PŁOT. NA NIM SIEDZI RUDY KOT. PO LEWEJ STRONIE DOMU MAMY KOLOROWE KWIATY.