4 zjazd 2h lekcyjne 24/11/2013

STYLISTYKA – ŚRODKI STYLISTYCZNE

ŚRODKI STYLISTYCZNE – teatr, film, językowe, poetyckie. Stosuje się je żeby wywołać emocje lub pobudzić wyobraźnię.

STYLISTYKA – zajmuje się opisem, analizą porównawczą, systematyzacją stylów językowych, które charakterystyczne dla danej epoki, uczy poprawnego posługiwania się językiem. Pokrewną do stylistyki jest RETORYKA.

Rodzaje STYLISTYKI:

1. Leksykalne

2. Fonetyczne

3. Składniowe

Styl – to człowiek.

ŚRODKI FONETYCZNE :

• aliteracja,

• eufonia,

• onomatopeja,

• rytm,

• rym.

ŚRODKI LEKSYKALNE:

• epitet stały,

• epitet metaforyczny,

• oksymoron,

• metafora.

TAUTOLOGIA – ignotum tam ignotus (nieznane przez nieznane - gr. ταυτος – ten sam i λογος – mowa) – konstrukcja językowa, w której poszczególne wyrazy powtarzają swoje znaczenie. [literally: the unknown by means of the more unknown]

Tautologia bywa świadomie wykorzystywana przez twórców literackich do celów ekspresji artystycznej.

Przykłady tautologii:

• źródło i geneza hymnu

• ale jednak wydaje mi się, że

• i jeszcze w dodatku

• ocena poprawności i zgodności z normą

• tylko i wyłącznie

Tautologie powstają przeważnie wskutek niepełnej świadomości znaczeń wyrazów użytych w zdaniu przez nadawcę komunikatu[3]. Poprawianie tego rodzaju błędów polega przeważnie na usunięciu jednego z wyrazów, który nie wnosi do wypowiedzi żadnej nowej informacji.

METAFORA (gr. metaphora - przeniesienie, przenośnia) – Metafora jest to przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inną: z rodzaju na gatunek, z gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub też przeniesienie nazwy z jakiejś rzeczy na inną na zasadzie analogii. (Arystoteles, Poetyka, 1457 b)

• deminutiva (zdrobnienie),

• augmentativa (zgrubienie),

• animacja,

• personifikacja.

Wyrażenie, w którym zestawione wyrazy ulegają wzajemnym przekształceniom znaczeniowym. Nowe znaczenie, zwane metaforycznym, kształtuje się zawsze na fundamencie pierwotnych znaczeń. Spośród wielu jej rodzajów odróżnia się metafory bliskie i dalekie.

ZDROBNIENIE - wyrazy utworzone za pomocą odpowiedniego przyrostka mające znaczenie w jakimś sensie pomniejszone.

ZGRUBIENIE - wyrazy utworzone za pomocą odpowiedniego przyrostka, mające w jakimś sensie powiększone, wzmocnione znaczenie.

EUFEMIZMY:

• neologizmy,

• parafraza,

• synekdocha,

• litota,

• synestezja,

• animizacja,

• personifikacja.

PERSONIFIKACJA - nadanie cech ludzkich.

SYNEGDOCHA – odmiana metonimii, wyraźnie wskazująca na jakieś zjawisko przez użycie nazwy innego zjawiska, zawierającego to pierwsze lub zawierającego się w pierwszym. Retoryka antyczna rozróżniała parę odmian synekdochy: części zamiast całości, materiału zamiast przedmiotu zeń wykonanego, rodzaju zamiast gatunku (i odwrotnie), liczby określonej zamiast nieokreślonej, liczby mnogiej zamiast pojedynczej (pluralis pro singulari), np. włos mi się zjeżył na głowie (używamy liczby pojedynczej – włos zamiast liczby mnogiej – włosy).

SYMBOL:

• alegoria,

• ironia.

SKŁADNIOWE ŚRODKI:

• elipsa,

• inwersja składniowa,

• paralelizm składniowy,

• anafora.

METONIMIA (zamiennia) – figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności.

OKSYMORON & PARADOKS

OKSYMORON – tworzy się przez zestawienie wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach. PARADOKS – łączy sprzeczności, formułując tym sposobem nowe prawdy.

Paradoks i Oksymoron jako odbicie wizji świata są sobie równi.

ŚRODKI STYLISTYCZNE

• personifikacja

• onomatopeja

• peryfraza

• alegoria

• ironia

• przerzutnia

• koncept

ONOMATOPEJA (dźwiękonaśladownictwo) - naśladowanie za pomocą środków językowych, zjawisk dźwiękowych (głosów i odgłosów), z otaczającej rzeczywistości.

PRZERZUTNIA - przeniesienie końcowej części wersu do wersu następnego.

APOSTROFA - bezpośredni zwrot do kogoś lub czegoś, szczególnym rodzajem apostrofy jest inwokacja – uroczysty zwrot do Boga, bóstwa z prośbą o natchnienie idei, wydarzenia, pojęcia lub przedmiotu (dochodzi wówczas do personifikacji adresata wypowiedzi).

ANAFORA – zespół zdań zaczynających się od tych samych słów.

*Koncentracja uwagi

*Homofonia

*Retardacja

ANTYTEZA – polega na kształtowaniu wypowiedzi z elementów znaczeniowo przeciwstawnych, uwypuklając silne zabarwienie emocjonalnych lub irracjonalnych zjawisk, posiada semantyczną strukturę.

PARALELIZM SPECYFICZNY – specyficzny rodzaj powtórzenia (twórczość ludowa, psalmy) – pełni funkcje rytmizacji.

*paralelizm składniowy,

*paralelizm kompozycyjny.

HIPERBOLA (wyolbrzymienie) - polega na powiększaniu zjawisk, ich potęgowaniu, pokazywaniu jakiegoś zjawiska, przedmiotu w sposób przesadny.

EPIFORA – jest przeciwieństwem anafory. Powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi.

OKSYMORON - zestawienie dwóch przeciwieństw w rzeczywistości niemożliwych np. gorący lód.

PARENTEZA – uporządkowanie wypowiedzi pod względem nasilenia lub opadania intonacji (siły wypowiedzi).

ZDANIE PARENTETYCZNE - zdania wtrącone w nawias; nie mieszczą się w wypowiedzi zasadniczej, ale mają istotne znaczenie dla jej ogólnego sensu.

EPITET - to tyle co określenie; określa cechę przedmiotu albo stosunek wypowiadającego do przedmiotu; występuje najczęściej w postaci przymiotników, rzadziej zaś w postaci imiesłowów.

PORÓWNANIE - zestawia się ze sobą dwa zjawiska, z których jedno służy określaniu drugiego za pomocą łączników: jak, niby, jakby, niż.

PERYFRAZA (omówienie) - polega na zastąpieniu danego wyrazu przez szereg innych o podobnym znaczeniu.

EPIFORA - powtarzalność słów bez zwrotów kończących poszczególne zdania.

POWTÓRZENIE - dany element powraca wielokrotnie, powtórzenie może dotyczyć poszczególnych głosek i ich układów, wyrazów, zwrotów, wersów, zdań.

METAFORA (przenośnia) - jest ona zespołem słów, w którym znaczenie jednych zostaje niejako przeniesione na znaczenie pozostałych; znaczenie przenośne jest różne od dosłownego.

PYTANIE RETORYCZNE - pytanie niewymagające odpowiedzi.

INWERSJA - przeniesienie, odwrócenie, przestawienie szyku wyrazów w zdaniu.

TURPIZM - przeniesienie do poezji obrazów brzydoty, kalectwa.

ŚREDNIÓWKA - regularnie powtarzający się podział w środku wersu (najczęściej występuje w wersach 11-zgłoskowych) od siedmiu sylab w górę będzie występowała średniówka.

SKŁADNIA WYPOWIEDZI

Fonetyczna	Morfologiczna
	*słowotwórcze *leksykalne *składniowe

SKŁADNIOWY ŚRODEK STYLISTYCZNY

• ascendent

• anakolut

• refren

IRONIA & PARODIA

IRONIA – sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego.

PARODIA – odmiana parafrazy, która spełnia funkcję humorystyczną rodzaj zabawy literackiej bądź satyrycznej (używana jako element polemiki).

Ironia i Parodia są ściśle ze sobą powiązani.

ANTYFRAZA – słowo lub wypowiedź ironiczna, której sens właściwy jest przeciwieństwem sensu dosłownego, realizacja ironii (np. pochwała, która jest naganą, i na odwrót). Celem antyfrazy jest wyolbrzymienie i wyszydzenie zwykle negatywnej cechy

PARABOLA – cechy formalne (schematyzm fabuła, uproszczona konstrukcja postaci, obiektywny narrator, selekcja realiów) służą właściwemu odczytaniu alegorycznego lub symbolicznego znaczenia przedstawionego świata, przekazaniu prawdy moralnej. Posługuje się narracją, w której postacie i zdarzenia pełnią funkcję nosicieli i zarazem przykładów prawd uniwersalnych.

Literatura: Charles Dickens „Club Pickwick” E. Fromm „Zapomniany” Ernst Franz Kafka – „Koszmar rozumu”, „Proces” Ludwig Tieck F. Schlegel William Shakespeare „Hamlet”

CHUMOR & KOMIZM

HUMORU i KOMIZMU w sztuce jest wywołanie uśmiechu na ustach odbiorcy. Występowanie tego motywu w literaturze, malarstwie i filmie ma więc za zadanie rozśmieszyć widza, co może skutecznie poprawić jego samopoczucie. Komizm przybiera różne kształty i może pełnić rozmaite funkcje wynikające z przesłania danego dzieła. Epoką, w której najczęściej wykorzystywano humor, było oświecenie.

Nie było warg u jej gęby,
Poziewając skrżyta zęby;
Miece oczy zawracając,
Groźną kosę w ręku mając; [...]
Wypięła żebra i kości,
Groźno siecze przez lutości.

Średniowieczny wiersz – Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią

GENOLOGIA

gr. génos = ród + lógos = nauka

rodzaj literacki

gatunek literacki

odmiana gatunkowa

• dział poetyki zajmujący się rodzajami i gatunkami literackimi

• nazwę zaproponował w okresie międzywojennym uczony francuski Philippe van Tieghem

• do nauki polskiej wprowadziła ją Stefania Skwarczyńska

• mimo nowej nazwy genologia jest jedną z najstarszych dziedzin teorii literatury, jej podstawy Arystoteles wyłożył w Poetyce

• rozważania o gatunkach literackich pojawiały się w wielu dawnych traktatach z zakresu poetyki, licznych w okresie renesansu, baroku i klasycyzmu. W traktatach tych opisy poszczególnych gatunków łączyły się z reguły ze wskazaniami normatywnymi, mówiącymi, jakie warunki należy spełnić, aby nadać utworowi doskonałą postać gatunkową¹

• w rozprawach takich z zasady nie przedstawiano opisów wszystkich gatunków, zajmowano się jedynie tymi, które uznawano za godne kultywowania

• charakter genologii zmienił się w wieku XIX, co było w dużym stopniu następstwem dokonanej przez romantyków negacji sztywnych podziałów na rodzaje i gatunki, tak istotnych dla klasycyzmu → genologia zatraciła charakter normatywny do jej rozwoju przyczyniły się zwłaszcza prace Ferdinanda Brunetière, który pragnął przedstawić rozwój gatunków wg zasad darwinowskiego ewolucjonizmu; próba ta wprawdzie się nie powiodła, jej osiągnięciem było jednak uwydatnienie historycznego charakteru gatunków i dynamiki ich rozwoju

współczesna genologia zajmuje się:

• opisem struktury i rozwoju historycznego poszczególnych gatunków

• typologią poszczególnych gatunków

• sposobem istnienia gatunku

• zasadami przekształceń gatunku

• sposobami i zakresem oddziaływania na praktykę twórczą oraz na recepcję dzieła literackiego

• genologia we współczesnym stadium rozwoju podejmuje analizy gatunku jako swoistego układu językowego

• obserwuje się zainteresowanie gatunkami funkcjonującymi w literaturze popularnej i folklorze, uwydatnia się także rolę pierwotnych, jeszcze nie rozwiniętych literacko postaci gatunku²

typologia form literackich

1. to samo co genologia

2. w sensie szerszym: wszelka systematyka dzieł literackich (w tym także genologiczna) dokonywana ze względu na ich właściwości morfologiczne

• polega w szczególności na wyodrębnianiu zespołów dzieł odpowiadających pewnym ustalonym typom budowy

• ten sam wzór może podlegać rozmaitym zaszeregowaniom typologicznym, zależnie od tego, jaki typ wzorcowy brany jest pod uwagę jako zasada grupowania utworów

• w ramach wyodrębnionej grupy poszczególne rozwiązania podlegają porządkowaniu ze względu na stopień bliskości wobec zespołu cech morfologicznych uznawanych za typ

RODZAJ LITERACKI: system ogólnych zasad budowy dzieła literackiego

• realizowany w utworach różnych okresów

• stanowiący podstawę zaliczania utworów do tej samej klasy

• podział na rodzaje literackie jest elementarnym podziałem stosowanych powszechnie w systematyzacji form literackich

• podziału na rodzaje literackie dokonuje się ze względu na pewne uniwersalne i zasadniczo pozahistoryczne wyznaczniki konstrukcji dzieł

podstawowe wyróżniki rodzajowe dotyczą:

• sposobu uzewnętrzniania się podmiotu literackiego w obrębie utworu

• budowy świata przedstawionego

• budowy językowo stylistycznej

podział utrwalony w tradycji europejskiego myślenia o literaturze

1. epika

• narrator

• fabuła

• narracja

1. liryka

• podmiot liryczny

• afabularność

• monolog liryczny

1. dramat

• nieobecność nadrzędnego podmiotu

• akcja

• dialog

w obrębie rodzaju literackiego gatunki układają się często w większe zespoły wyodrębnione ze względu na jakąś określoną wspólną cechę (np. liryka bezpośrednia, liryka pośrednia) ← odmiany rodzajowe

GATUNEK LITERACKI: zespół intersubiektywnie³ istniejących reguł, określający budowę poszczególnych dzieł literackich i różnorako przez nie aktualizowany

• Działa na zasadach podobnych do gramatyki, tzn. określa sposób komponowania dzieła literackiego, tak jak gramatyka określa sposoby mówienia – jest, więc istotnym elementem komunikacji literackiej

• Wchodzi każdorazowo w obręb konwencji literackiej⁴ i (tak jak ona) podlega zmianom historycznym → poszczególne epoko w dziejach literatury tworzą repertuary gatunków literackich, w których obręb wchodzą gatunki uważane w danym okresie za współczesne, znajdujące się w pełni rozwoju
  i zaspokajające te potrzeby, jakie wysuwa wobec twórczości życie społeczne, rozwój kultury itp. → repertuar ten nie ma charakteru uniwersalnego

na historyczną sytuację gatunku literackiego składają się następujące czynniki:

1. formułowanie zasad gatunku literackiego w postaci pojęciowej – zespół nakazów i zakazów (klasycyzm, renesans) lub ich nie formułowanie – zespół zwyczajów, których ujęcie pojęciowe jest mniej ważne

2. stopień normatywności (klasyczna tragedia francuska)

3. użytkowy lub nieużytkowy charakter (pewne gatunki literackie funkcjonują jako element obrzędów, narzędzie działań społecznych, inne zaś wiążą się tylko z funkcjami właściwymi literaturze)

4. zakres elementów koniecznych i możliwych w obrębie gatunku literackiego (np. konieczna wyrazista fabuła w powieści realistycznej XIX wieku)

5. w danym okresie istnieją gatunki literackie, które są odczuwane jako w pełni współczesne (sielanka dla sentymentalizmu) , oraz takie, które funkcjonują jako swego rodzaju stylizacją (sielanka w XX wieku)

6. pływać tym samym na ewolucję i przekształcenia poszczególnych form wypowiedzi lub być traktowane jako wyodrębnione sposoby mówienia dysponując sobie tylko właściwymi cechami

• gatunki literackie ulegają przeobrażeniom w toku procesu historyczno-literackiego (w zakresie struktury oraz pełnionej funkcji) → w trakcie tych przemian istnieją elementy niezmienne⁵, które pozwalają identyfikować różne gatunki literackie na różnych etapach ich rozwoju

• Ferdinand Brunetière – jako pierwszy określał historyczny charakter gatunku literackiego → przeniósł w obręb nauki o literaturze darwinowski schemat rozwoju istot żywych: gatunek rodzi się, rośnie, osiąga doskonałość, chyli się ku upadkowi i w końcu umiera

• ewolucje historyczne gatunków literackich → wpływ różnorakich tendencji (głównie tych, które składają się na prąd literacki)

• niekiedy indywidualne utwory mają wpływ na rozwój gatunku literackiego → gdy oryginalna poetyka jakiegoś dzieła ma liczne kontynuacje (Upadek Camus)

• warunkiem funkcjonowania gatunku literackiego jest jego rozpoznawalność przez odbiorców, którzy mają o nim pewne wyobrażenia → przynależność dzieła do określonego gatunku jest dla odbiorcy wskazówką jak ma czytać, czego się spodziewać

• formowaniu się gatunków literackich towarzyszyła teoria, bezpośrednio związana z praktyka literacką, uogólniająca jej doświadczenia i formułująca pod jej adresem postulaty (od Arystotelesa po wiek XIX) → w starożytności podziały były inne niż dziś

• współcześnie nie ma jednej obowiązującej teorii garnku literackiego – jest ich wiele w różnych szkołach badawczych

ODMIANA GATUNKOWA: podgatunek, zespół reguł określających strukturę pewnych zespołów utworów funkcjonujących w obrębie gatunku literackiego

1. odmiany gatunkowe kształtują się w toku rozwoju gatunków, różnicowania ich funkcji, tematyki, właściwości strukturalnych

2. kryteria umożliwiające wydzielenie odmian gatunkowych są rozmaite

• tematyczne (powieść fantastyczna, psychologiczna, kryminalna)

• morfologiczne (sonet francuski, sonet włoski)

• historyczne (dramat romantyczny, dramat naturalistyczny)

1. kryteria te z reguły się krzyżują

2. stopień samodzielności poszczególnych odmian gatunkowych bywa rozmaity – czasem różnią się np. tylko odmiennościami tematycznymi (elegia miłosna wśród innych odmian elegii)

3. podział odmian gatunkowych w obrębie danego gatunku nie jest wyczerpujący i systematyczny – w dużym stopniu zależy od jego historycznych losów

¹ poetyka normatywna: zespół wskazań i dyrektyw, realizowany przez reprezentantów danego prądu literackiego; zasady tworzenia literatury → List do Pizonów Horacego; Poetices libri septem Scaligera; Sztuka rymotwórcza Dmochowskiego

² proste formy: najbardziej elementarne postacie twórczości słownej, nie będące jeszcze twórczością w ścisłym sensie literacką, tkwiące potencjalnie w samym języku pojmowanym jako swoisty sposób działania; występowały gł. w folklorze i archaicznych etapach rozwoju literatury

³ intersubiektywny «dostępny więcej niż jednemu podmiotowi poznającemu»

⁴ konwencja literacka – utrwalony w praktyce literackiej zespół norm określających charakter poszczególnych składników utworu, a także sposób ich zorganizowania w większe całości

⁵ elementy niezmienne = inwariant – podstawowy i nie podlegający przekształceniom element danej formy literackiej; występuje w powiązaniu z elementami zmiennymi, decydując o tożsamości danej formy w toku jej ewolucji historycznej, pozwalając na dokonanie jej identyfikacji

GENOLOGIA I LITERATURA WSPÓŁCZESNA. PROLEGOMENA

1. GENOLOGIA LITERACKA. BADANIA GENELOGICZNE

   Genologia literacka jest nauką teoretyczną. Przedmiotem jej zainteresowań jest sposób istnienia gatunku literackiego, jego struktura, historyczny rozwój oraz zagadnienia systematyki gatunków. Koncentruje się na opracowaniu teorii i pojęć. Ale badania genologiczne mają także wymiar praktyczny i są związane z konkretną rzeczywistością literacką. Wypracowane przez genologie pojęcia wykorzystuje poetyka opisowa i poetyka historyczna.

   Celem genologii teoretycznej jest formułowanie takich teorii i pojęć, które byłyby skutecznymi i użytecznymi narzędziami w porządkowaniu rzeczywistości literackiej, w opisie i charakterystyce zjawisk literackich, a zwłaszcza gatunków literackich i ich historycznych repertuarów, jak również – w klasyfikacji genologicznej konkretnych tekstów literackich.

1. Literatura współczesna jako przedmiot zainteresowań genologii

Literatura współczesna jest jednym z obszarów zainteresowań genologicznych. W próbach porządkowania i poznawania zjawisk genologia dochodzi do wniosku, iż literatura współczesna nie jest systematyczna, albo też, że materiał wymaga innych niż dotychczas narzędzi opisu. Genologia stara się uporządkować obszar zjawisk literackich – usystematyzować, sklasyfikować, opisać i scharakteryzować występujące w nim przedmioty genologiczne.

1. Współczesna genologia literacka

W genologii pozaliterackiej najczęściej narzędzia do systematyzacji i klasyfikacji wypracowuje się na podstawie obserwacji materiału współczesnego. W przypadku genologii literackiej wypracowane w historii nazwy i pojęcia, to co odziedziczone na charakter naturalny i uniwersalny. Genologia literacka, do podstawowej systematyzacji i klasyfikacji materiału literackiego, posługuje się kategorią gatunku literackiego.

We współczesnej genologii, inspirowanej przez genologię lingwistyczną, ogólna typologia gatunku związana jest z funkcjonalnymi odmianami języka. Możemy więc wydzielić, jako funkcjonalne odmiany, gatunki użytkowe i gatunek artystyczny. Ten drugi przynależy do funkcjonalnej odmiany języka artystycznego w ramach którego powstają teksty cyrkulujące w komunikacji kulturowej. W obszarze tej komunikacji są tworzone dobra kulturowe. Język w niej uczestniczący charakteryzuje się tym, iż jego funkcją jest oddziaływanie estetyczne, a cechami wewnętrznymi, poprzez które realizuje się funkcja poetycka, są: nadorganizacja językowa tekstu oraz fikcjonalność.

Gatunek literacki to klasy charakterystyczne dla języka artystycznego. Gatunki literackie to te, które występują tylko w literaturze i są charakterystyczne tylko dla niej.

Obecnie mówi się o afunkcjonalności powstałej systematyki i o sytuowaniu się literatury współczesnej poza tymi klasami. O nieużyteczności pojęć jako narzędzi porządkowania i o obumarciu czy też zagładzie tradycyjnych gatunków jako zjawisk stricte literackich.

W świetle strukturalnej teorii gatunku gatunek literacki jest systemem, który stanowi jeden z podsystemów literackiego langue. Jest więc wykorzystywany jako repertuar wzorców.

1. Dyskurs współczesnej genologii literackiej

Dyskurs współczesnej genologii literackiej ma charakter synkretyczny. W jego obszarze można odnaleźć inspiracje strukturalizmem, w badaniach genologicznych nad literaturą współczesną dominują inspiracje postmodernizmem.

Zamiast langue literatura objawia się jako paroles. Nie jest językiem, ale praktyką i komunikacją. Gatunek jawi się jako przedmiot i uczestnik takich właśnie operacji i czynności.

Genologia współczesna przystała ostatecznie na koncepcję tekstu literackiego i gatunku jako kategorii „rozmytych”. Rezygnuje z klasyfikacji na rzecz opisu. Gatunek w takim postępowaniu jest raczej bytem niż kategorią opisu.

1. SYTUACJA GENOLOGICZNA LITERATURY WSPÓŁCZESNEJ

W literaturze współczesnej nie ma już klasycznych gatunków literackich. Teksty literackie nie poddają się klasyfikacji w ramach tego repertuaru, co oznacza, że tradycyjny kanon nie jest kontynuowany. Literatura w większości sytuuje się poza gatunkami.

Gatunek przestał być systemem, literatura pozbyła się również gatunku jako języka. Historyczne formy nie stanowią gramatyki, są elementami fakultatywnymi, a nie obligatoryjnymi.

1. Ruch genologiczny w dziejach literatury

• Doba staropolska – refleksja o gatunkach zamknięta jest w kompendiach i podręcznikach. Zagadnienie gatunku podporządkowane problematyce stylu i wiersza.

• Renesans – źródłem wiedzy o gatunkach jest sztuka wersyfikacji, później sztuka poetycka i zakonne poetyki szkolne.

Zamknięta w traktatach wiedza o gatunkach dostarczała reguł i wzorów, uczyła, jako pisać. Nie miała charakteru opisowego i nie rekonstruowała tego, co się działo w twórczości, ale zalecała i postulowała. Budowano definicje i opisy gatunków, będące dyrektywami postępowania twórczego.

Istniały gatunki regularne, skodyfikowane przez poetyki, i gatunki nieregularne, których konwencje pochodziły ze zwyczaju.

• Oświecenie – genologia zamknięta w traktatach ma charakter normatywno-systemowy. Nazwa gatunkowa była sposobem na nobilitację utworu. Gatunek był zespołem reguł do realizacji, kategorią estetyczno-etyczną, poprzez którą realizuje się prawa natury. W praktyce repertuar gatunków bywa rozszerzany. Rokoko i sentymentalizm są niechętne gatunkom. W klasycyzmie postanisławowskim widać, że genologia nabiera charakteru opisowego a gatunek zaczyna ewoluować jako pojęcie klasyfikacyjne w kierunku pojęcia typologicznego.

• Romantyzm – gatunek traci wartość wyznacznika literackości i artyzmu. Posiada funkcje nawiązania, stylizacji i adaptacji. Bezużyteczność gatunku powoduje, że zmienia się sposób jego rozumienia. W romantyzmie pojęcie gatunku przeobraża się z pojęcia klasyfikującego w pojęcie typologiczne. Zacierają się granice pomiędzy gatunkami. Modyfikacji ulegają gatunki klasyczne, ujawnia się wielorodzajowość i synkretyzm gatunkowy.

1. LITERATURA WSPÓŁCZESNA – WSPÓŁCZESNOŚĆ LITERATURY

Pojęcie współczesności konstruuje się zazwyczaj na dwu parametrach:

• aktualności (wobec podmiotu doznającego, obserwacji) i inności,

• nowości (w opozycji do tradycji, historii, minionego).

Literatura współczesna – cezura początkowa: połowa lat 60., ew. historyczny rok 1956. Zróżnicowaniu historycznemu towarzyszy równoległość nurtów i tendencji.

Współczesność zamyka się w tendencjach modernistycznych i postmodernistycznych, lub – zniżając perspektywę – w tendencjach awangardowych, neoawangardowych i postawangardowych.

1. Awangarda – Neoawangarda – Postmodernizm

Oblicza literatury współczesnej mają trojaki wymiar. Jest to literatura awangardowa, neoawangardowa i postmodernistyczna.

Literatura awangardowa:

• Sprawa autonomii literatury,

• Postulat oryginalności, nowatorstwa i antytradycjonalizmu,

• Koncepcja odrębności języka literatury,

• Dobry tekst nie powiela i nie przywołuje istniejących już modeli, ale model taki konstytuuje,

• Awangarda sytuuje literaturę poza gatunkami,

Neoawangarda:

• Od lat 70. XX w.,

• Utożsamienie literatury z życiem, z rzeczywistością,

• Tworzywem staje się mowa potoczna, gazetowa, naukowa, publicystyczna,

• Tekst przybiera postać hybrydalną – sylficzną lub fragmentaryczną,

• Ekspansja form prostych, gatunków mowy, gatunków użytkowych,

• Aktualizacja nazw gatunkowych z zakresu sztuk pozasłownych i prób adaptacji ich w literaturze,

• Tworzenie własnych nazw gatunkowych,

Postmodernizm:

• Intertekstualna koncepcja tekstu

• Manifestowanie literackości poprzez odniesienie do wzorów literackich,

• Budowanie tekstu na zasadzie gry,

• Demonstrowanie konstrukcji i jej dekonstruowanie,

• Demontaż form,

• Powoływanie do życia quasi-gatunków,

• Wykraczanie poza gatunek, jego demontaż: meta gatunek, antygatunek, paragatunek, quasi-gatunek, pregatunek, niegatunek…

1. FALSYFIKACJA DIAGNOZY O ZAGŁADZIE GATUNKÓW?

1. Perspektywa historyczna

2. Ujęcie politypiczne i kognitywne gatunku

3. Perspektywa gatunków teoretycznych

1. NOWA GENOLOGIA

1. Pejzaż genologiczny

1. REPERTUAR FORM I SPOSOBY REALIZACJI W TEKŚCIE

1. Gatunki prywatne w literaturze

Gatunki prywatne – formy jednorazowe, niepowtarzalne, ujawniane przez nazwy para genologiczne (quasi-genologiczne) cyklów wierszy, a rzadziej utworów pojedynczych. Nazwy te funkcjonują albo jako połączenie nazwy gatunku istniejącego z odpowiednią specyfikacją, np. kolęda zła, łże-pamiętnik Konwickiego, albo jako neologizmy np. leżenia. Mają one charakter dwuaspektowy i charakteryzują się dwuplanowością semantyczną: wskazują pole tematyczne utworu i określają formę przekazu. Są to gatunki peryferyjne. Gatunki prywatne są zacieraniem granic pomiędzy literaturą i życiem. Określają horyzont oczekiwań i sugerują interpretacje utworu.

1. Gatunki pozaliterackie w literaturze

W prozie współczesnej zjawisko adaptacji form gatunkowych dotyczy przede wszystkim literatury popularnej i form paraliterackich. Chodzi o przenikanie takich gatunków na teren prozy artystycznej, jak powieść sensacyjna, gatunki z zakresu literatury faktu i intymisty ki, form dziennikarskich, prasowych, publicystycznych. Podobnie rzecz ma się w poezji współczesnej. Śladowej migracji w obrębie gatunków artystycznych przeciwstawia się szeroka interioryzacja gatunków mowy, wzorców kolokwialnych.

Współcześnie:

• w poezji lingwistycznej dokonuje się wyrazista aktualizacja użytkowych form pisanych (Ewa Lipska),

• obecność gatunków dziennikarskich w poezji współczesnej,

1. Modele

2. Konstrukcje tekstowe

Twierdz się, że bezpośrednią przyczyną utraty przez gatunek statusu sposobu pisania był fakt utraty statusu znaku literackości tekstu. Gatunek stał się bezużyteczny i niekonieczny, kiedy literackości zaczęto poszukiwać w sposobach organizacji językowej i narracyjnej wypowiedzi. Doprowadziło to w konsekwencji do sytuacji, że gatunek z planu wyrażania wszedł w plan treści. Pojawienie się gatunku w strukturze utworu, zwłaszcza formy klasycznej, ma zawsze charakter funkcjonalny niezwiązany z sytuacją normy pisania.

Tekst wyzwolony z powinności urzeczywistnienia formy literackiej staje się konglomeratem różnych cech i właściwości. Jego konstrukcja realizuje różne elementy różnych konwencji gatunkowych.

1. Anty – i meta gatunki

Antypowieść to ta odmiana gatunku powieściowego, której zasadą wyróżniającą staje się zaprzeczenie własnym regułom.

Metapowieść to odmiana, w której dochodzi do stematyzowania tych reguł.

Mechanizmy kształtowania anty – i metagatunku można uznać za historyczne sposoby ujawniania się gatunku literackiego i za typowe dla literatury współczesnej sposoby manipulacji konkretnymi gatunkami i metody konstrukcji tekstu.

Są to jedne z powszechniejszych tendencji w literaturze współczesnej w zakresie uobecniania tradycyjnych struktur genologicznych. Jest to jeden z wyrazistszych trendów uprawiania gry konwencjami gatunkowymi.

Aby dokonało się antygatunkowe wykonanie gatunku, w tekście muszą być widoczne negowane elementy wzorca. W obu przypadkach – anty- i metagatunku – przywołany gatunek pojawia się jako element wypowiedzi i jako jej niezwerbalizowany temat. Konwencja gatunkowa staje się cytatem, a wypowiedź w swej strukturze gatunkowej jest autotematyczna. Opowieść o swojej budowie tekst może wieść poprzez eksponowanie reguł tej budowy, albo też na zasadzie zderzania odmian gatunkowej konwencji, co prowadzi do jej interpretacji.

1. Hybrydyzacja, hybrydy

Gatunki mieszane to te, w których na mniej więcej równych prawach występują elementy dwóch lub trzech rodzajów literackich.

Gatunki pograniczne to te, w których występują cechy uważane w danym okresie za literackie oraz te, których pochodzenie jest pozaliterackie. Sytuują się one jako upodobnienia form literackich do pozaliterackich lub odwrotnie. Przykłady: esej, dziennik, pamiętnik, autobiografia.

Instrumentacja gatunkowa (synkretyzm gatunkowy) to mieszanie form dokonuje się w ramach danego gatunku, np. dramat romantyczny.

Hybryda jest niepowtarzalną konfiguracją elementów występujących w takim układzie w pojedynczym tekście i tym samym nie jest gatunkiem. Pomieszane elementy mają różne pochodzenie. Jest sposobem konstruowania tekstu w którym formy są współobecne najczęściej na zasadzie indeksalizacji. Hybrydyzację traktuje się jako mieszanie form gatunkowych. Idzie to o róże konfiguracje odmian, postaci, konwencji danego gatunku, elementów różnych gatunków, właściwości i cech rodzajowych, jak również konwencji literackich i pozaliterackich.

Genologia wyodrębnia:

• hybrydę gatunkową – zanieczyszczenie danej konwencji gatunkowej i zacieranie granic gatunku,

• formę rozmytą – pomieszanie właściwości różnych form w konstrukcji tekstu powodujące jego nieokreśloność gatunkową,

Mechanizmy właściwe hybrydyzacji stabilizują się i generują powtarzalności konstrukcyjne tekstów, które można interpretować jako modele.

Współcześnie:

• w poezji pojawia się problem atrybucji gatunkowej,

• zacierają się granice między powieścią a gatunkami niefikcjonalnymi,

• popularna staje się powieść autotematyczna oraz powieść warsztatowa,

• absorpcja cech eseju: eseizacja powieści i reportażu

• łączenie fikcji z intymistyką (autobiografią, wspomnieniem, listem, prozą podróżniczą) i literaturą faktu (esej, reportaż, świadectwo), np. Pilch, Chwin, Tokarczuk, Huelle, Stasiuk,

Grochowski: hybryda tekstowa - synkretycznemu aktualizowaniu podlegają formy dyskursów: literacki, pozaliteracki, użytkowy.

1. Sylwy

Kategoria sylwy została wsprowadzona przez Ryszarda Nycza. Autor odwołuje się do tradycyjnego pojęcia silva, które w dobie staropolskiej często oznaczało grupę gatunków.

Sarbiewski: sylwy to małe poematy napisane w nagłym przypływie natchnienia, które charakteryzują obfitość i mnogość poruszanych tematów. Kategorię nadrzędną jest więc w tym przypadku varietas. Sylwa oznacza w istocie kategorię nadgatunkową, do której Sarbiewski zaliczył takie gatunki jak: epitalamia, genethliaca, eucharistica, epinicjon, panegyrici, hymni, epicadia, idyllia, apologi.

Przez niektórych silva były traktowane jako odrębny gatunek poetycki, odznaczający się szeroką gamą tematów oraz form.

W zastosowaniu Nycza jest to kategoria historycznoliteracka oznaczająca typ konstrukcji tekstu, aczkolwiek obecnie funkcjonuje ona często jako kategoria typologiczna i bywa utożsamiana z typem gatunku.

Sylwy współczesne to dzieła, które w obrębie własnej struktury zawierają elementy zaczerpnięte z różnorodnych obszarów literackich i pozaliterackich. Ich struktura jest niejednorodna, otwarta i nieokreślona – trudna przypisać je do konkretnego, istniejącego wcześniej gatunku.

Zmierzch „nowoczesnej” sylwy dokonuje się w końcu lat 80., ale w następnych latach pojawia się historyczna odmiana gatunku w postaci sylwy ponowoczesnej.

Sylwa ponowoczesna zamiast ładu tematycznego, proponuje ład dotyczący cząstek kompozycyjnych. Podobieństwo sylwy ponowoczesnej do jej poprzedniczki polega na tym, że każda z książek ją realizujących zawiera wewnątrztekstowe wskazówki, które umożliwiają określenie gatunku, zamierzenia tematycznego czy nadrzędnej kategorii estetycznej. Różnica tkwi w tym, że w Sylwie dzisiejszej można zaznaczyć ład, przewidywalność będzie dotyczyć cząstek kompozycyjnych.

Sylwy ponowoczesne to utwory fragmentaryczne, w których refleksja jest zanurzona w materii auto/biograficznej nadawcy-narratora-bohatera z archetekstem idei przewodniej.

5 zjazd 2h lekcyjne 07/12/2013