magisterkałość

Percepcja najbliższego otoczenia u osób

z niepełnosprawnościami

z lubelskiego Środowiskowego

Domu Samopomocy

Spis treści:

Wstęp…………………………………………………………………………….…...4

Rozdział I

Percepcja najbliższego otoczenia u osób z niepełnosprawnościami

w świetle literatury……………………………………………………………….…...6

  1. Rozumienie niepełnosprawności w świetle literatury……………………………7

  2. Typy niepełnosprawności…………………………………………………….…...9

  3. Ogólna charakterystyka Środowiskowego Domu Samopomocy………………..

Rozdział II

Konceptualizacja badań własnych…………………………………………………

2.1.Cel i podmiot badawczy………………………………………………………..

2.2.Problemy i hipotezy badawcze…………………………………………………

2.3.Metody i techniki i narzędzia badawcze…………………………………………

2.4.Ogólna charakterystyka terenu badawczego i badanej populacji………………

Rozdział III

Obraz rodziny………………………………………………………………………

3.1. Rysunek rodziny u osób z Autyzmem………………………………………..

2.1.1. Radosław…………………………………………………..…………

2.1.2 .Paulina……………………………………………………..…………

2.1.3. Krzysztof……………………………………………………..………

3.2. Rysunek rodziny u osób z zespołem Down’ a………………………………..

2.2.1. Kinga………………………………………………………………….

2.2.2. Michał…………………………………………………………………

3.3. Rysunek rodziny u osób z niepełnosprawnością

wywołaną przez inne czynniki………………………………………………………

2.3.1. Dagmara………………………………………………………………..

2.3.2. Dominik………………………………………………………………

2.3.3. Stefan………………………………………………………………….

2.3.4. Anna………………………………………………………………….

Rozdział IV

Stosunek osoby niepełnosprawnej do przyrody…………………………………..

4.1. „Wakacje” u osób z Autyzmem……………………………………………..

4.1.1. Radosław……………………………………………………………

4.1.2 .Paulina……………………………………………………………..

4.1.3. Krzysztof…………………………………………………………..

4.2. „Wakacje” u osób z zespołem Downa………………………………………

4.2.1. Kinga………………………………………………………………

4.2.2. Michał…………………………………………………………….

4.3 „Wakacje” u osób z niepełnosprawnością wywołaną

przez inne czynniki……………………………………………………………..

4.3.1. Dagmara……………………………………………………………

4.3.2. Dominik…………………………………………………………….

4.3.3. Stefan………………………………………………………………

4.3.4. Anna……………………………………………………………….

Podsumowanie……………………..……………………………………………..

Bibliografia…………………..………………………………………

Aneks……………………………………………………………………………..

Wstęp

Postrzeganie najbliższego otoczenia jest kwestią subiektywną. Często porównujemy sposób patrzenia kobiet i mężczyzn na wiele spraw, w tym na rodzinę, na miłość, czy też na pracę i wiele innych rzeczy, dostrzegając pewne zależności i podobieństwa wynikające np. z płci czy wieku badanego. Często zadawanym pytaniem jest to jak dzieci i młodzież widzą rzeczywistość w której wzrastają. Jednak mało kto zadaje sobie pytanie, które jest kluczowym problemem w mojej pracy magisterskiej, a brzmi ono następująco:

Jaki jest obraz świata u osób z różnego rodzaju zaburzeniami i chorobami umysłowymi?

Problemem tym jest postrzeganie świata przez osoby z takimi chorobami jak np. Zespół Downa, Autyzm czy upośledzeniem umysłowym wynikającym z innych czynników. Moje zainteresowania skupiły się właśnie na tych osobach, uczestniczących w zajęciach jednego z lubelskich ośrodków samopomocy, gdzie od ponad roku byłam wolontariuszką i praktykantką. Miałam sporo czasu, żeby zaobserwować i poznać moich podopiecznych. Każda z badanych przeze mnie niepełnosprawnych intelektualnie osób cierpi na Autyzm, Zespół Downa lub istnieje inna przyczyna ich niepełnosprawności, a stopień postępowania tych chorób jest różny, a co za tym idzie potrzeba indywidualnego podejścia do każdej z tych osób.

Dlatego też postanowiłam przeprowadzić badania jakościowe, skupiając się na psychologicznej metodzie badań projekcyjnych- rysunkowych, która od dawna cieszy się uznaniem wśród osób badających potrzeby dydaktyczno-wychowawcze1.

Z racji tego, że są to osoby niepełnosprawne intelektualnie nie należy oceniać ich działań pod kontem ustalonych odgórnie norm, gdyż są ta normy osób zdrowych, dlatego też moja obserwacja skupiła się na sposobie widzenia świata, a nie ukrytych w podświadomości znaczeniach psychologicznych. W interpretowaniu rysunków opieram się w głównej mierze na skrypcie pani M. Brown- Gałkowskiej. Jedyną kwestią, którą zmieniłam w przypadku paru osób jest możliwość korzystania nie tylko z kredek, ale również z farb czy flamastrów. Było to następstwem problemów zdrowotnych (w przypadku jednej podopiecznej było to wynikiem bardzo słabego wzroku), wielkiej niechęci osób badanych do korzystania z kredek, oraz lekkim ułatwieniem im dojścia do zamierzonego efektu końcowego.

Pierwszy rozdział poświęciłam na poznanie potrzebnych mi definicji, zrozumienia czym jest niepełnosprawność, czym zajmują się ośrodki dzienne dla osób upośledzonych umysłowo, czyli tzw. Środowiskowe Domy Samopomocy, a także postanowiłam w tym miejscu przedstawić jak w świetle literatury wygląda kwestia postrzegania najbliższego otoczenia przez takie osoby.

Sprawiło mi to najwięcej problemów, gdyż jest to temat nowy, i tak naprawdę nigdy nie opracowywany. W literaturze pełno jest informacji o tym jak postrzega się osoby niepełnosprawne a mnie interesuje to co one widzą i jak odbierają często ograniczony do pewnych ram, świat, w którym przebywają a jest nim zazwyczaj miejsce ich zamieszkania, oraz ośrodki w których terapeuci starają się pomagać im w walce z chorobą i rozwinąć w nich większą niezależność.

Drugi rozdział przeznaczony został na metodologiczny aspekt niniejszej pracy magisterskiej.

W trzecim rozdziale przedstawiłam sylwetki moich podopiecznych, które stworzyłam na podstawie obserwacji rysunków, dokumentów zawierających cenne wskazówki, oraz wywiadów powstałych podczas lub zaraz po zakończeniu rysunku.

Prace rysunkowe moich respondentów zawarte w tym rozdziale przedstawiają ich rodziny, prawdziwe, bądź wymarzone. Dodałam ich interpretację wykonaną wg wskazań Pani M. Braun Gałkowskiej

Czwarty rozdział wygląda podobnie do trzeciego jednak, tematem przewodnim rysunków są Wakacje i/lub przyroda.

Imiona osób badanych zostały zmienione z powodu ochrony danych osobowych.

Rozdział I

Percepcja najbliższego otoczenia u osób

z niepełnosprawnością w świetle literatury

Postrzeganie świata, przyrody, ludzi, czy zjawisk jest kwestią indywidualną u każdego człowieka. W każdym z nas bowiem obraz, który widzimy odbierany jest w sposób zmysłowy, poniekąd również intuicyjny. Nazwany jest zmysłowym, dlatego że posiadamy pięć zmysłów (widzenia ,słyszenia, powonienia, dotyku i smaku.) To dzięki nim „widzimy” to co jest dookoła nas, poznajemy specyfikę przedmiotów i uczymy się sposobu, w jaki nasze ciało i umysł reaguje w zetknięciu z danym czynnikiem. Ciekawość wywołana głównie przez receptor wzroku nastawia nas na poznanie, to z kolei wywołuje w nas „podnietę”, w następstwie której inicjujemy czynności służące zbliżeniu się i wykorzystaniu danego przedmiotu. Realizacja zamierzenia dokonuje się w kwestii dotyku (chwytu) i jest tak jakby realizacją definitywną aktu pobudzonego przez podnietę wzrokową2.

Zasada pobudzania się do działania zmierzającego do poznania, jest niczym innym, jak wywoływanie aktywności służącej do zaspokojenia swoich pragnień. Jest to skomplikowany proces, gdyż w nim ważną, jeśli nie najważniejszą rolę odgrywają przeżycia osoby wywołane u progu poznania, a skończywszy na akcie finalizującym, czyli takim w którym poza wyobrażeniem, tudzież zobaczeniem następuje kolejna aktywność drugiego zmysłu. W mojej pracy magisterskiej jest nim sięgnięcie po kredki i przystąpienie do aktywności fizycznej, jaką jest w tym przypadku rysowanie pobudzone wyobraźnią, wspomnieniami czy marzeniami3.

Jak postrzegamy świat? Wiadome jest, że bardzo różnorodnie, gdyż każdy z nas jest inny. Poza zmysłami ważną rolę odgrywa również charakter, samopoczucie, i wspomniane przeze mnie już wspomnienia i cele. Podobno istnieją pewne schematy do których można dopasować ludzi i poszczególne grupy4.

Jak to jest z grupą osób niepełnosprawnych? Czy jesteśmy w stanie jednoznacznie określić jak odbierają oni swoją bliską im rzeczywistość? Czy możemy tak naprawdę wczuć się w Ich sytuację i zobaczyć tak, jak widzą Oni?

Każdy jest inny, każdy zwraca uwagę na inne aspekty i każdy żyje w innej rodzinie, czy wytyczonej przestrzeni, ma inne możliwości i ograniczenia. Zapewne każda z prac plastycznych będzie się znacząco różnić, nie tylko z tego względu na to, że każdy ma inne predyspozycje do działań plastycznych. W każdej dziedzinie ludzie w pewnych kwestiach różnie realizują te same obowiązki. Za przykład można tu podać sposób wychowywania dzieci przez matki. Każda z nich ma postawione to samo zadanie, aby wychować i zaopiekować się swoim dzieckiem dopóki nie osiągnie ono niezależności. Każda matka wychowa dziecko w nieco inny sposób, choć w wielu aspektach, głównie tych przyjętych przez kulturę, naukę i biologię, zachowywać się będzie podobnie.

Nie chodzi mi o to, aby osoby, których dotyczyć będzie niniejsza praca, ze sobą w jakikolwiek sposób porównywać, ale o to by pokazać, że osoby te w głównej mierze korzystają z tego co czasem niewidoczne- ze swoich uczuć.

Każdy jest inny ale każdego też cechuje chęć odnalezienia się w świecie i zdobycia poczucia sensu swojego istnienia.

Każde działanie musi być szerzej rozumiane. Wszelkie postrzeganie, wyobrażanie, myślenie, planowanie, tworzenie wynika z nadawania sensu i wytwarza jednocześnie nowy sens. Konfrontacja ze światem, która jest przecież procesem i zmierza ku temu, aby człowiek się w świecie urządził i „ zadomowił”, również nadaje sens. Powstaje jego świat jako świat dla niego5.

Może i istnieją schematy do których moglibyśmy dopasować każdego, jednak czy warto jest oceniać ludzi wg schematów czy może lepiej zajrzeć głębiej i odkryć jak bardzo wyjątkową osobą jest każdy człowiek?

  1. Rozumienie niepełnosprawności w świetle literatury

Ciężko jest rozumieć osobę niepełnosprawną osobie zdrowej, jeśli ta nie pozna specyfiki choroby, bądź też nie wczuje się w sytuację tej osoby i nie wyobrazi sobie co sama by czuła będąc na jej miejscu6. Osoby niepełnosprawne często mają problem z radzeniem sobie z najprostszymi codziennymi czynnościami, które my – osoby zdrowe wykonujemy bez najmniejszego problemu, często nawet nie myśląc o tym, że je robimy. Osoby z różnego rodzaju problemami często potrzebują specjalistycznej pomocy by móc funkcjonować na co dzień. Poziom samodzielności nierzadko jest bardzo zaniżony, przez co osoby z niepełnosprawnością ruchową same nie poradzą sobie psychicznie jeśli nie będą korzystały z pomocy psychologów, terapeutów i innych życzliwych im osób. Niestety wiele problemów pojawia się przez zapominanie o osobach niepełnosprawnych i braku empatii reszty zdrowego społeczeństwa7. Trochę zmienił się już ten problem w ostatnich latach, coraz częściej poruszany jest temat potrzeb osób niepełnosprawnych, przystosowywane są budynki na potrzeby osób poruszających się na wózkach inwalidzkich, więcej jest również w literaturze tematyki dotyczącej osób niepełnosprawnych, ale w głównej mierze są to poradniki i opisy chorób dotykających coraz większą część społeczeństwa, oraz wskazówki jak unikać lub jak sobie radzić, gdy problem dotknie nas lub kogoś z naszych bliskich. Większość zdobywanej i gromadzonej wiedzy odnosi się do przyczyn, skutków, objawów a także ewentualnej profilaktyki.

Mało osób jednak zagłębia się w sytuację osób z upośledzeniem umysłowym i poza objawami choroby nie stara się dostrzec osobowości, która ma również uczucia, marzenia i lęki.

Jak podaje światowa Organizacja Zdrowia, poprzez pojęcie niepełnosprawność” rozumie się wszelkie ograniczenie lub wynikający z uszkodzenia brak zdolności wykonywania czynności w zakresie uważanym za normalny dla człowieka” 8.Na stan zwany odchyleniem od normalnego poziomu funkcjonowania człowieka mają wpływ następujące określenia:

Zaburzenia te można dostrzec na trzech płaszczyznach: biologicznej, osobowej i społecznej11.

1.2. Typy niepełnosprawności

Problemy z osobowością czy te związane z trudnościami społecznymi, czy zajęciowymi bywają bardzo różne, w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności oraz zależne są od osoby dotkniętej tymi problemami12. Biorąc pod uwagę skalę problemu, trzeba omówić krótko wymienione rodzaje niepełnosprawności, które zostały wymienione na potrzeby sklasyfikowania osób potrzebujących edukacji specjalnej:

Niepełnosprawność fizyczna dotyka osoby z uszkodzeniem narządu ruchu, czyli tzw. niepełnosprawnością motoryczną, oraz osoby chorujące na przewlekłe choroby wewnętrzne13.

Kolejną grupę stanowią osoby niepełnosprawnie sensorycznie, czyli posiadający uszkodzenie narządów zmysłów), do których zalicza się osoby niewidome lub też  słabo widzące, a także osoby niesłyszące lub słabo słyszące.

Następna grupa to Osoby niepełnosprawne psychicznie, wśród których możemy wyróżnić osoby z chorobą psychiczną a także osoby z niesprawnością intelektualną, lub inaczej umysłową.

Kolejny rodzaj upośledzenia dotyka osoby m. in. z zaburzeniami komunikacji językowej. Dalej osoby z zaburzeniami emocjonalnymi i zaburzeniami zachowania, autyzmem dziecięcymi jego pokrewnymi zaburzeniami.

Patrząc na powyższą listę różnych zaburzeń można zorientować się jak bardzo zróżnicowana i wszechobecna jest problematyka osób niepełnosprawnych14.

Osoby z niepełnosprawnością fizyczną

Niesprawność fizyczna zwana również niepełnosprawnością narządu ruchu posiada różne postaci – począwszy od ograniczeń związanych z wysiłkiem fizycznym, a skończywszy na całkowitym paraliżu. Bywa tak że osoba rodzi się niepełnosprawna motorycznie, czasem jednak ułomność ta powstaje w wyniku przebytych chorób, lub wypadków. Społeczeństwo mylnie rozumie tą niepełnosprawność wyobrażając sobie często że mowa jest o ludziach na wózku inwalidzkim. Owszem osoby te również zaliczają się do tego typu niepełnosprawności, jednak nie są oni większością a grupa osób problemami narządu ruchu jest bardziej zróżnicowana.  

Do głównych przyczyn powstawania niesprawności narządu ruchu zaliczane są między innymi:

Osoby z niepełnosprawnością sensoryczną

Wszystkie zmysły wpływają na jakość naszego życia, naszą sprawność, aktywność i niezależność. Wzrok i słuch są bardzo potrzebne w postrzeganiu otaczającego nas świata z tego względu, iż dostarczają nam niezbędnych informacji dotyczących środowiska zewnętrznego. Bez nich, osobom niepełnosprawnym sensorycznie jest trudno się poruszać i funkcjonować w danej rzeczywistości15.

Można wyróżnić dwa typy uszkodzeń narządu wzroku:

Pierwszy typ posiadają osoby u których problem trwa praktycznie od urodzenia, oraz drugi typ uszkodzeń tego zmysłu stanowią osoby niedowidzące, słabo widzące oraz osoby słabo widzące z wadami  obuocznymi, które nie chorowały od urodzenia a nabyte uszkodzenia powstały w późniejszym czasie16 .

Ograniczenia wynikające z słabego widzenia bądź całkowitego jego braku, uniemożliwiają samodzielne poruszanie się w nowym, obcym otoczeniu.

            Zdefiniowanie takich pojęć jak ślepota czy niewidomy jest kwestią trudną z racji tego, iż wadę wzroku określa się na podstawie ostrości widzenia a jej stopień zależy w znacznej mierze od zmniejszenia pola widzenia17.

          Światowa Organizacja Zdrowia próbując odnieść się do tych pojęć, twierdzi, że osoba niewidoma jest to człowiek, który pozbawiony jest całkowitego lub częściowego wzroku. Natomiast J. Doroszewska rozróżnia 3 kategorie osób z uszkodzeniem wzroku. Są to osoby: niewidome, czyli posiadający całkowity brak spostrzegania wzrokowego,

osoby ociemniałe, czyli ludzie, którzy posługiwali się wzrokiem, lecz go utracili, oraz osoby częściowo widzące. Do tej ostatniej grupy należą ludzie, którzy mają bardzo dużą, lecz nie całkowitą utratę wzroku.

Międzynarodowa klasyfikacja obniżenia ostrości wzroku:18

Kategoria Stopień uszkodzenia ostrości wzroku Ostrość wzroku po korekcji Terminologia
Wzrok w granicach normy Od 0,8 do 1,0 Wzrok całkowicie normalny
lekki Poniżej 0,8 Wzrok prawie normalny
Słabowzroczność (niedowidzenie) umiarkowany Poniżej 0,3 Słabowzroczność umiarkowana
znaczny Poniżej 0,1 Słabowzroczność znaczna
Ślepota (niewidomy) głęboki Poniżej 0,05 Słabowzroczność głęboka lub ślepota umiarkowana
prawie całkowity Poniżej 0,02 Ślepota prawie całkowita – poczucie światła
całkowity 0,00 Ślepota całkowita

Do przyczyn utraty lub znacznego uszkodzenia wzroku można zaliczyć:

czynniki dziedziczne, a wśród nich zaćma, krótkowzroczność, astygmatyzm, czy też nadwzroczność, wady wrodzone, choroby analizatora wzrokowego. Wiele czynników nie związanych bezpośrednio z chorobą oczu może wpłynąć na pogorszenie stanu widzenia. Są to m. in. :

Utrata wzroku bądź znaczne osłabienie sprawności widzenia kończy się nierzadko zaburzeniami w rozwoju fizycznym, znacząco utrudnia procesy poznawcze, a więc także pozyskiwanie wiedzy, a w konsekwencji wpływać na rozwinięcie ograniczeń w procesach kształcenia i zatrudnienia osób.

Wśród osób z dysfunkcją słuchu wyróżniamy osoby niesłyszące (głucha) i słabo słyszące (niedosłyszące). Te ostatnie mają szansę odnaleźć się w świecie dźwięku, dzięki aparatom słuchowym, które wyostrzą resztki słuchu. Problem osób głuchych wcale uzewnętrznia się w momencie próby porozumienia, gdy zauważyć można brak reakcji na mowę, oraz inne sygnały dźwiękowe19. Przez brak słuchu rozwijają się problemy z mową

Ciekawe jest że osoby które całkiem pozbawione są zmysłu słuchu uważają, że ich ułomność jest elementem identyfikacji społeczno-kulturowej, a nie rodzajem upośledzenia, dlatego też nie uważają się za osoby niepełnosprawne20.

Osoby z niepełnosprawnością psychiczną

Według danych statystycznych przeprowadzonych przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) w Europie na choroby psychiczne cierpi już jeden na ośmiu młodych ludzi, zaś zaburzenia związane z psychiką wystąpiły już u ponad 10 % ludzi.

Za cztery podstawowe dolegliwości chorobowe często występujące w społeczeństwie uważa się : stany lękowe, nerwice, depresję i schizofrenię21.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną

Termin „niepełnosprawność intelektualna” zastępuje starsze terminy, które nabrały negatywnego znaczenia, takie jak „niedorozwój umysłowy”, „upośledzenie umysłowe”. Osoby, określane dotąd jako upośledzone, czy niedorozwinięte, włączono do wielkiej rodziny osób niepełnosprawnych22.

Najprostsze wytłumaczenie, że upośledzenie umysłowe jest dysfunkcją organizmu człowieka, polegającą na opóźnionym rozwoju intelektualnym osoby dotkniętej tą niepełnosprawnością, a także i na tym, że rozwój intelektualny jednostki, jaki następuje w procesach uczenia się, wyraża się inną jakością jego rozwoju23.

         W Polsce często używa się zamiennie terminów: upośledzenie umysłowe, oligofrenia, niedorozwój umysłowy, opóźnienie rozwoju umysłowego.

Według M. Grzegorzewskiej oligofrenia to niedorozwój umysłowy od urodzenia dziecka lub od najwcześniejszego dzieciństwa. Występuje tu zawsze wstrzymanie w rozwoju mózgu niższych czynności nerwowych, podczas gdy otępienie występuje później jako osłabienie, rozpad procesów korowych, uszkodzenie czynności umysłowych dotychczas pełnowartościowych.

W upośledzeniu umysłowym można wyróżnić trzy składniki, które dotyczą nieco innego aspektu upośledzenia:

 

         Przez wiele lat używano klasyfikacji tradycyjnej, opartej na ilorazie inteligencji, która wyróżniała trzy stopnie upośledzenia umysłowego:

Trójstopniowemu podziałowi upośledzenia umysłowego zarzucano, że jest mało przydatny w rehabilitacji i przestarzały, dlatego też w 1968 roku Światowa Organizacja Zdrowia wprowadziła nową klasyfikację tegoż upośledzenia i wyróżnia się tu:

(Podstawą tej klasyfikacji jest skala inteligencji o średnicy 100 i odchyleniu standardowym 16.)24

 

Niepełnosprawność podlega stopniowaniu w zależności od stanu naruszenia sprawności organizmu.

Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych

ustala trzy stopnie niepełnosprawności:

Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę mającą naruszoną sprawność organizmu i niezdolną do podjęcia zatrudnienia lub też zdolną do wykonywania zatrudnienia w zakładzie pracy chronionej lub w zakładzie aktywizacji zawodowej, wymagającą niezbędnej w celu pełnienia ról społecznych stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji ( naruszenie sprawności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspakajanie, bez pomocy innych osób, podstawowych potrzeb życiowych, za które uważa się przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się, komunikację i komunikowanie się ).

Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu zdolną do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystosowanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawności, wymagającą w celu pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomocy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji26.

Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu zdolną do wykonywania zatrudnienia, nie wymagającą pomocy innej osoby w celu pełnienia ról społecznych27.

         Orzeczenie stopnia niepełnosprawności jest istotne dla osoby ze stwierdzoną dysfunkcją, chorobą, czy schorzeniem. Dokument powyższy uprawnia  tych ludzi do korzystania z wielu możliwości pomocy dla nich. Jednak nie powinien być „etykietą”, która czegoś zabrania, coś ogranicza, czy uniemożliwia prawidłowości funkcjonowania w społeczeństwie.

Osoba ze statutem „niepełnosprawna” nie oczekuje litości, szczególnych ulg, czy też nadmiernej troski i pietyzmu. Jest pełnoprawnym członkiem danej społeczności. Pragnie żyć i cieszyć się życiem, na przekór własnym niedoskonałością . Pragnie być aktywna, twórcza, odnosić sukcesy na płaszczyźnie zawodowej i w sferze emocjonalnej.

Jako „pełnosprawne” społeczeństwo, wykażmy się odwagą i spójrzmy na swoje niedoskonałości, a wówczas nauczymy się szacunku i zrozumienia dla tajemnicy ludzkiego losu.      

1.3 Ogólna charakterystyka Środowiskowego Domu Samopomocy

Nie jest ważne czy człowiek jest pełnosprawny czy też nie, jest przede wszystkim istotą potrzebującą stosunków między ludzkich, co w przypadku wielu osób niepełnosprawnych często jest utrudnione gdyż często w wyniku choroby skazani są na izolację28. Nie ma sensu być tu na świecie samemu dla siebie. Viktor Frankl, psychiatra próbuje znaleźć odpowiedź na pytanie: Gdzie można odnaleźć sens życia? Wg niego należy szukać go i odnajdywać w świecie a nie w nas samych29.

Pomoc społeczna wykształciła wiele typów działań i stowarzyszeń wspierających potrzebujących w zależności od ich potrzeb30.

Szeroko zakres problemów społecznych z osobami upośledzonymi i żyjących w patologii wykształciło cały wachlarz instytucji pełniących obowiązek profesjonalnego wspierania osób z różnymi problemami31.

Środowiskowy Dom Samopomocy jest propozycją instytucji polegającej na dziennym wsparciu chorych i ich bliskich zarówno w kwestii poznawczej, rzeczowej jak i emocjonalnej. W rodzinach w których obecna jest choroba przynajmniej jednego z jej członków najważniejsze jest wsparcie emocjonalne gdyż ciężko jest radzić sobie z niedomaganiem osoby którą kochamy, wskutek czego członkowie rodziny zapadają na wszelkie traumy a żeby temu zapobiec Środowiskowy Dom Samopomocy ma na celu nie tylko otoczenie troską podopiecznego, ale także zapewnienie poczucia bezpieczeństwa i przynależności zarówno podopiecznym jak i jego bliskim co wpłynie pozytywnie na organizację życia i poradzeniem sobie z problemami32.

Istotną sprawą jest też wsparcie poznawcze które opiera się na dostarczaniu i odkrywaniu nowych informacji dotyczących zaburzenia a także na wymianie informacji między terapeutami a rodzicami, lub prawnymi opiekunami.

Ośrodki wsparcia dziennego są przygotowane na udzielanie wszystkich rodzajów wsparcia. Często wspomagają rodziców i nauczycieli w zwalczaniu wszelkich patologii w tym demoralizacji, czy uzależnień oraz innych problemów wychowawczych, a także współpracując ze szkołą likwidować problemy z nauką a także wszelkiego rodzaju kryzysy rówieśnicze, osobiste. Niektóre systemy skupiają się na udzielaniu tzw. „schronienia” osobom zagrożonym patologią pochodzących z rodzin z problemami, by w ośrodku tym przy profesjonalnym wsparciu osiągnąć harmonię i móc zregenerować siły33. Ośrodki te zapewniają wspomnianą wcześniej opiekę, wsparcie ale mają także własny program naprawczy w formie zajęć socjoterapeutycznych, kompensacyjnych i korekcyjnych. Ważne jest jednak by pomoc nie ograniczała się jedynie do działania w sytuacji kryzysowej ale żeby była kontynuowana z regularną ciągłością34.

Do tego placówki wspierają potrzebujących organizując czas wolny, zapewniając dożywianie. Profesjonalizm i kontakty z rówieśnikami a także wykorzystanie metod harcerskich wpływa pozytywnie na rozwój podopiecznych i zdobywanie umiejętności radzenia sobie w każdej sytuacji.

Grupy charakteryzujące się nieprzystosowaniem społecznym powinny przebywać w otoczeniu rówieśników, gdyż budowanie relacji grupowych wpływa na poprawę zachowania i minimalizuje występowanie negatywnych zachowań35.

Młodzież która wyszła z problemów dzięki terapeutycznym przedsięwzięciom, może dobrowolnie pozostać członkiem placówki zdając sobie sprawę z tego, że zawsze w sytuacji kryzysowej uzyska odpowiednie wsparcie.

Rozdział II

Konceptualizacja badań własnych.

Aby przystąpić do omawiania metod którymi się posłużyłam, wspomnieć powinnam najpierw czym tak właściwie jest metodologia badań?

Metodologia badań pedagogicznych jest nauką o zasadach i sposobach postępowania badawczego zalecanych oraz stosowanych w pedagogice36.

Nie jest to wcale łatwe do zdefiniowania gdyż występuje cały szereg podziałów i sposobów zdobywania informacji o danej tematyce w dziedzinach pedagogicznych i psychopedagogicznych. J. Sztumski wyodrębnił trzy rodzaje badań stosowanych w pedagogice a są to:

  1. badania teoretyczne czyli tzw. badania podstawowe,

  2. badania eksperymentalne, które można zamiennie nazywać badaniami weryfikacyjnymi,

  3. badania diagnostyczne i terapeutyczno-prognostyczne37.

2.1. Cel i podmiot badawczy

Przystępując do badań naukowych musimy określić w pierwszej kolejności cel i przedmiot naszych badań, co jest najpilniejszym i najistotniejszym na tym etapie krokiem w całej badawczej procedurze .

Badania naukowe są tłumaczone przez Władysława Zaczyńskiego jako „wieloetapowy proces zróżnicowanych wewnętrznie działań, które powinny zapewnić nam obiektywne i wyczerpujące poznanie danego elementu rzeczywistości” 38 np: przyrodniczej, społecznej czy kulturowej39.

Przedmiotem badań są, jak podaje Albert Wojciech Maszke: „wszystkie obiekty oraz zjawiska i procesy, którym one podlegają i w odniesieniu do których formułujemy pytania badawcze”. W kontekście badań pedagogicznych za przykład można podać np. uczniów, nauczycieli ze skonkretyzowanego regionu, a także instytucje oświatowe, grupy społeczne, czy też wszystkie zjawiska związane z procesem przekazywania wiedzy, kształtowania młodego człowieka oraz trudności z tym związanych40. Podobnie uważa J. Sztumski który za przedmiot badań obiera „ wszystko, co składa się na tak zwaną rzeczywistość społeczną, a więc zbiorowości i zbiory społeczne, instytucje społeczne, procesy i zjawiska...”41.

T. Pilch wyjaśnił iż przedmiot badań to nic innego jak zadanie z którego obecności zdajemy sobie sprawę w momencie powstania konieczności przeprowadzenia badań empirycznych42.

Jeżeli zaś chodzi o cel badawczy to na początku powołam się na słowa Mieczysława Łobockiego, który stwierdził, że najważniejszym warunkiem, jaki musi być spełniony w podjęciu się badań naukowych jest uświadomienie sobie najważniejszych celów43.

Każda działalność, aby stała się skuteczna, musi mieć postawiony cel. Wszelkie te działania, wykonywane metodą prób i błędów, skazane są odgórnie na niepowodzenie, podobnie zresztą jak w przypadku badań bez postawienia im celu badawczego. Badania z określonym zbyt szeroko i ogólnikowo celem pozostaną niemożliwe do opracowania44.Badania pedagogiczne określane są właśnie przez cele45, nadają naszym badaniom odpowiedni kierunek i punkt właściwego zaczepienia, a od poprawnego ich sformułowania zależy dalsze pisanie pracy46.

Cel formułować należy przed przystąpieniem do badań, a wg Zbigniewa Skornego wymaga to „uświadomienia sobie, po co podejmujemy badania oraz do czego mają być przydatne uzyskane w nich wyniki47.

Istotą pisania pracy jest wyodrębnienie celów umożliwiające stworzenie czytelnego planu działania, przewidywanie pojawiających się problemów i podążanie kolejnymi etapami tworzenia pracy. Kolejną istotną kwestią jest uzyskanie rezultatu końcowego, którego koniec badacz przewiduje w początkowych fazach pisania, a dokładnie w momencie stawiania hipotezy, następnie zostanie potwierdzona bądź też nie. Badania mają na celu wychwycenie prawdy o danym zjawisku, znalezienie odpowiedzi na nurtujące nas pytanie. Właśnie ten wyżej wspomniany, końcowy rezultat staje się definicją celu u Alberta Wojciecha Maszke48. Musimy pamiętać że nie ma wytyczonego jednego celu, samego w sobie będącego celem. Wyodrębnia się zawsze cel główny, a poza nim cele szczegółowe, których zrealizowanie ma nas przybliżyć do osiągnięcia celu głównego.

Kierując się interpretacją metodologiczną wyżej wymienionych autorytetów wskazałam w swojej pracy magisterskiej osoby niepełnosprawne intelektualnie, jako przedmiot badań. Celem głównym w mojej pracy jest ukazanie sposobu widzenia otaczającej rzeczywistości przez osoby z niepełno sprawnościami.

Typy celów szczegółowych jakie zawarłam w swojej pracy:

Sprawnych, poznania sposobu w jaki żyją i z jakimi utrudnieniami i mają na co dzień do czynienia, oraz w jaki sposób choroba wpływa na ich relacje ze światem.

2.2. Problemy i hipotezy badawcze

Problematyka badawcza.

Bardzo istotną sprawą jest wyodrębnienie celu i podmiotu badawczego.

Podmiot badawczy według W. Puśleckiego jest ściśle zdefiniowanym wycinkiem rzeczywistości społeczno- przyrodniczej, wchodzący w skład zainteresowań poznawczych49.

Podczas naszego działania nakierowanego na poznanie problemu, celów i podmiotu stajemy przed trudnymi dylematami a mianowicie co tak naprawdę powinniśmy zbadać? Czy zwrócić uwagę na suche fakty, czy może raczej zająć się sądami o tych faktach? Skupiając się na faktach musimy mieć na uwadze, że będziemy musieli później fakty te zinterpretować i poddać ocenie50. Nasza ocena z kolei stałaby się naszym subiektywnym wytłumaczeniem badanego zjawiska. W drugim przypadku, gdy przyjęlibyśmy ocenę sądów innych osób mogłoby to nie dać nam prawidłowego obrazu rzeczywistości lecz tylko jego subiektywną wizję. Każdy bowiem widzi i rozumie to samo zjawisko w różny sposób i zwraca uwagę na inne elementy. Subiektywizm w obu przypadkach zasłoni nam prawidłowości i naturę danego zjawiska. Kolejne pytania jakie będą się nam nasuwać to „jak jest”? i „dlaczego tak jest?”. Nie są to jednoznaczne pytania i na każde powinniśmy szukać odpowiedzi. To jak opisujemy otoczenie nie jest tym samym co jego interpretacja i wyjaśnienie tego jak jest naprawdę51.

W literaturze fachowej można doszukać się wielu omówień i interpretacji pomagających w zabraniu się do badań empirycznych.

Termin problem badawczy definiowany jest również przez wielu, i na różne sposoby. Tadeusz Pilch tłumaczy pojęcie Problemu badawczego jako postawienie odpowiedniego pytania, skłaniającego badacza do znalezienia na nie odpowiedzi i tym samym poznanie kwintesencji badanego procesu, zrozumienie nurtującego i niewyjaśnionego dotąd problemu52. W. Zaczyński sądzi, że problem badawczy powstaje przy zetknięciu człowieka z trudnością, z którą chce sobie poradzić odkrywając jej specyfikę53.

Kolejnym punktem w tworzeniu pracy jest wyodrębnienie jednego lub kilku problemów badawczych oraz sformułowanie hipotezy. S. Nowak pisze: „Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie”.54

Podczas zapisywania problemów badawczych musimy zwrócić uwagę na kilka podstawowych kryteriów, które muszą zostań spełnione:

  1. Dokładność i precyzja sformułowania, w formie zdania pytającego a nie twierdzącego, problemu, aby osoba postronna czytając nakreślony problem jednoznacznie rozumiała sens autora55.

  2. wartość praktyczno- użyteczna,

  3. konieczne jest zawarcie w nich wszystkich relacji zachodzących między zmiennymi,

  4. każdy problem badawczy powinien być empirycznie sprawdzalny.56

J. Sztumski z kolei wyodrębnił trzy typy problemów według kryterium przedmiotu, znaczenia problemów oraz jego zakresu:

Problemy badawcze już w fazie koncepcji stanowią podstawę do formułowania hipotez. Znalezienie ich jest ważną czynnością, która wymaga posiadania pewnej wiedzy.

Również preferencje osobiste osoby przeprowadzającej badania są istotnym elementem potrzebnym do poprawnego formułowania problemów będących odpowiedzią na potrzeby społeczne58

Słowa „problem” i „pytanie” są często traktowane w pracach badawczych jako synonimy, które można używać zamiennie59. Jednak należy wspomnieć, że każdy problem można przerobić na pytanie natomiast nie każde pytanie będzie problemem. Za przykład można podać pytania, które mają na celu uzyskanie od osoby trzeciej gotowej odpowiedzi. A.W. Maszke proponuje podział pytań na:

W odniesieniu do przedstawionych powyżej definicji w niniejszej pracy główny problem badawczy został sformułowany następująco:

Jak wygląda percepcja najbliższego otoczenia u osób z niepełnosprawnościami z lubelskiego Środowiskowego Domu Samopomocy?

Powyższy problem główny podzielony został na problemy szczegółowe:

  1. Jaki istnieje związek pomiędzy rodzajem choroby a relacjami osób niepełnosprawnych z osobami z ich otoczenia?

  2. Jak długość czasu pobytu w ośrodku terapeutycznym wpływa na budowanie relacji w społeczeństwie?

  3. Jaki jest stosunek osób niepełnosprawnych intelektualnie do przyrody?

  4. Jaki jest obraz rodziny u osób z niepełno sprawnościami?

Hipotezy badawcze

Dzięki określeniu problemów badawczych mamy podstawę do stworzenia tzw. hipotez roboczych, które powinny dostarczyć nam potencjalnych odpowiedzi na stawiane przez nas problemy badawcze występujących często w formie przypuszczenia, czy prawdopodobieństwa. Definicję hipotezy W. Okoń tłumaczy w następujący sposób:

„Hipotezy robocze są niesprawdzonymi twierdzeniami, których sprawdzenie odbywa się przez wyprowadzenie z nich wniosków empirycznych”61. Bardzo podobnie opisuje znaczenie hipotezy A. W. Maszke: „Hipoteza jest pewnym przypuszczeniem lub stwierdzeniem naukowym, odnoszącym się do dających się zaobserwować faktów, zjawisk czy procesów, których prawdziwość lub fałszywość rozstrzygamy na podstawie prowadzonych badań empirycznych.62

Hipotezy w badaniach pedagogicznych przedstawia się w formie zależności pomiędzy dwoma zjawiskami. Na późniejszym etapie pisania może zostać ona potwierdzona poprzez zgromadzenie danych popierających zgłaszaną zależność lub też obalona przez brak takich danych czy zdobycie informacji ukazujących fałszywość tego przypuszczenia.63

Im więcej materiałów potrzebnych do udowodnienia tezy zbierzemy, tym większą wartość naukową uzyska nasza praca. Potwierdzona w ten sposób hipoteza staje się nową wiedzą włączoną do wiedzy już istniejącej. Jeśli wiedza ta okaże się właściwa „we wszystkich okolicznościach, może stać się ‘teorią’, a gdy jest dostatecznie głęboka wtedy jest nazwana ‘prawem’”. Hipoteza, która tylko w pewnej części została potwierdzona, musi zostać odrzucona przez uznanie jej za fałszywą.64

Poprzez zebranie źródeł badacz formułuje hipotezy. Może on użyć już istniejących teorii, skorzystać z własnego doświadczenia, obserwacji a nawet słuchając swojego przeczucia, jednak najlepszym i najpewniejszym sposobem jest sięgnięcie do literatury.65

W metodologii badań podobnie jak z problemami i celami wyróżnia się podobny podział hipotez:

Podczas formułowania hipotez badacz powinien przestrzegać pewnych zasad:

  1. sprawdzalność,

  2. jasne sformułowania,

  3. określone związki i zależności,

  4. jednoznacznie wyrażone twierdzenie,

  5. bardzo prawdopodobne przypuszczenie.66

W mojej pracy główna hipoteza badawcza została sformułowana następująco:

„Zakładam, że upośledzenie umysłowe wpływa na sposób postrzegania otaczającego otoczenia, przyrody i bliskich osób.”

Hipotezy szczegółowe:

  1. Odpowiednie przygotowanie do pracy z osobami niepełnosprawnymi i zrozumienie specyfiki choroby, pomaga dostrzec podobieństwa i różnice w sposobie postrzegania świata.

  2. Zakładam, że programy terapeutyczne, w których badany bierze udział wpływają na lepsze funkcjonowanie w społeczeństwie, rodzinie.

  3. Zakładam, że dobre relacje z rodziną wpływają pozytywnie na jakość życia osoby niepełnosprawnej.

  4. Wspólne spędzanie czasu wolnego i zbudowanie zaufania warunkuje dobre relacje między podopiecznymi a osobami z ich otoczenia.

2.3. Metody, techniki i narzędzia badawcze

Następnym etapem mojej pracy będzie wybranie odpowiedniej metody i technik do zbadania moich podopiecznych, dzięki którym poszukam odpowiedzi na postawiony wcześniej przeze mnie problem badawczy.

Metodę badań w podobny sposób interpretuje wielu specjalistów, jednak są subtelne różnice w sposobie rozumienia powyższego pojęcia. W. Zaczyński stara się wytłumaczyć nam metodę badań opisując ją następująco: „ sposób systematycznie stosowany, to znaczy w danym przypadku z intencją zastosowania go także przy ewentualnym powtórzeniu się analogicznego zadania”67.

Według A. Kamińskiego metoda ta jest niczym innym jak zbiór zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących nierzadko całość tematyczną wraz z działaniem zmierzającym do rozwiązania postawionego problemu badawczego68.

T. Pilch z kolei tak definiuje omawiane pojęcie: „metoda jest zespołem czynności i zabiegów zmierzających do poznania określonego przedmiotu. Jest to pewnego rodzaju charakter działania, jaki podejmujemy dla zdobycia interesujących nas danych”.69

Wymienił On także warunki poprawnej metody badawczej które muszą być spełnione.

Są to:

  1. Metoda badawcza musi być odpowiednio dobrana do problemu, a rozwiązanie go jest zadaniem badawczym,

  2. Metoda musi w najszybszy i najprostszy sposób podążać do rozwiązania problemu,

  3. Powinna określać sposób postępowania wg założeń ogólnej koncepcji badań,

  4. Metoda powinna określać ramy miejsca i czasu w formie bardziej ogólnych hipotez,

  5. Ma za zadanie sugerować wybór najlepszych technik do zrealizowania badań

  6. Powinna ułatwiać sugerowane opracowanie badań w postaci hipotez70.

M. Łobocki mówi, iż metody są określonym systemem reguł dotyczących zaplanowania i zrealizowania określonych zachowań badawczych, czyli zrealizowania w odpowiedniej kolejności wszystkich etapów i zadań zarówno teoretycznych jak i praktycznych, które realizowane są za pomocą konkretnych materiałów i zasad by zrealizować wcześniejsze założenia wynikające z celu badawczego71.

Metoda badań w pedagogice opiera się na zespole wielu elementów technik wraz z narzędziami, koncepcji, oraz działań zrealizowanych w kolejności wg planu, wybranych spośród całego szeregu możliwości tak aby jak najszybciej i najlepiej pomogły opracować dany temat72.

TECHNIKA BADAWCZA

NARZĘDZIE BADAWCZE

METODA BADAWCZA

Wykres na podstawie: M. Guziuk, Metody badań pedagogicznych, [w:]Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku

pod red. T. Pilcha, tom III, Warszawa 2004.

W metodologicznej podstawie badań pedagogicznych należy wspomnieć, że metody badawcze dzielą się na badania ilościowe i jakościowe. Podział ten wyodrębnił się po odrzuceniu paradygmatu mówiącego o tym, iż przedmiotem badań mogą być tylko rzeczy i fakty na rzecz stwierdzenia że równie ważne jest poznanie dotykające obszarów takich jak np. uczuć, przeżyć czy relacji międzyludzkich73. W nauce gnoseologicznej pojawiły się trzy sposoby dochodzenia do wiedzy- poprzez rozum, zmysły, oraz poprzez właśnie wyżej wspomniane uczucia74.

Reasumując, rozróżniamy dwie strategie badań:

Badania ilościowe – badacz wykorzystując tą metodę sądzi że istnieje obiektywizm w rzeczywistości i w możliwości poznania jej. Problemem jest zbadanie obiektów, których wyniki i pomiary nie mogą być tak precyzyjne jaka jest potrzeba

Badania jakościowe- możliwość wykorzystania technik i narzędzi w sposób dopasowany do potrzeb. Kolejną charakterystyczną kwestią jest bez założeniowość, co należy rozumieć w ten sposób iż nie da się przewidzieć efektu końcowego przed rozpoczęciem badania. Dlatego też nie stawiamy zwykle hipotez przy przeprowadzaniu badań jakościowych75.

W badaniach pedagogicznych można zastosować różne podziały metod badawczych.
T. Pilch wyróżnia cztery rodzaje metod76:

  1. sondaż diagnostyczny- „sposób gromadzenia wiedzy o cechach strukturalnych i funkcjonalnych, a także o dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych- posiadających znaczenie wychowawcze- w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje”;

  2. monografia pedagogiczna- „metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania ich struktury, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych”;

  3. metoda indywidualnych przypadków- „jest sposobem badań, polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej przez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych”;

  4. eksperyment pedagogiczny- „szczególny sposób gromadzenia wiedzy o badanym osobniku lub zbiorowości, polegający na organizowaniu sytuacji nietypowej, która wyzwala postawy i reakcje badanych”.77

Mieczysław Łobocki dzieli metody badawcze na:

  1. metodę obserwacji

  2. metodę szacowania

  3. metodę eksperymentu pedagogicznego

  4. testów osiągnięć szkolnych

  5. metodę socjometryczną

  6. metodę analizy dokumentów

  7. metodę sondażu

  8. metodę dialogową

  9. metodę biograficzną78.

W swojej pracy pragnę skupić się w głównej mierze na badaniach jakościowych. Jedna z najkrótszych definicji encyklopedycznych obrazujących te badania opisuje je w następujący sposób: Badania jakościowe są to Sposoby diagnozowania i analizowania zjawisk w ich kontekście historyczno-społecznym i podmiotowym wykorzystujące m. in. Podejście fenomenologiczne i hermeneutyczne79.

Metoda ta zaliczana jest przez M. Łobockiego do tzw. badań miękkich, czyli prowadzonych metodami i technikami posiadającymi niestrukturalizowaną formę których istota polega nie tyle na wyjaśnieniu badanych zjawisk i ich powiązań przyczynowo skutkowych, co na interpretowaniu zjawisk którymi interesuje się badacz80.

Stanisław Pałka poszerza znaczenie tego pojęcia o kolejne definicje tj. badania empiryczne, humanistyczne i zaznacza, iż głównym kryterium działania w obrębie tych zagadnień jest rozumienie i interpretowanie. Badacz musi zastosować empatię i intuicję, oraz wczuć się w badane osoby, słuchając ich i obserwując je i otworzyć się na to czego na pierwszy rzut oka można nie dostrzec czyli przeżycia wewnętrzne81.

Aby zrozumieć czym są badania jakościowe należy odpowiedzieć sobie na pytanie: Czym jest świat społeczny? W jaki sposób należy go poznawać aby go zrozumieć?82

Mieczysław Malecki mówi o powstaniu nowych paradygmatów metodologicznych a wśród nich wymienia np. paradygmat krytyczny, czy interpretatywny. Ten ostatni jest w stanie nadać badaniom jakościowym status tzw. naukowej prawomocności i koncentruje się na całościowym a wręcz globalnym oglądzie na interpretowaną przez badacza ludzką rzeczywistość83.

Powstała wiedza jest według wielu uznawana za kreację umysłu84

Metoda którą podejmujemy pisząc pracę naukową sama narzuca nam pewne charakterystyczne dla tej metody, techniki badawcze, dzięki którym uaktywniany jest proces angażujący badacza do współpracy z innymi ludźmi. Pojęcie techniki wg A.W. Maszke obrazowana jest jako „zespół konkretnych czynności praktycznych związanych ze zbieraniem materiałów niezbędnych do przeprowadzenia analizy i wysuwania na tej podstawie wniosków i uogólnień”.85

Biorąc pod uwagę sposób komunikacji pomiędzy badaczem a respondentem wymienić należy dwa rodzaje technik badawczych: techniki bezpośrednie, w których badacz zdobywa informacje od respondenta w sposób bezpośredni, oraz techniki pośrednie , czyli takie informacje które można uzyskać za pośrednictwem pisemnych wypowiedzi respondentów.

Ze względu na środki badawcze, jakimi posługuje się badacz, możemy dokonać podziału technik na:

Za A.W. Maszke wyróżnia się następujące techniki badawcze:

Spośród wyżej wymienionych technik wykorzystam w swojej pracy technikę obserwacyjną, oraz analizę dokumentów i wytworów działania. Będą to rysunki wykonane przez moich podopiecznych oraz dokumentacja choroby i pobytu dziennego w Domu Samopomocy. Za najbardziej stosowną metodę uznałam metodę indywidualnych przypadków, czyli „metodę polegającą na przeprowadzeniu badań poprzez analizę jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych”88.

Wracając do badań jakościowych warto napisać że sposoby zbierania przeze mnie wiedzy tj. obserwacja uczestnicząca, różne odmiany wywiadu (w przypadku mojej pracy jest to swobodna otwarta rozmowa), analiza zebranych przeze mnie dokumentów oraz badanie w działaniu (w moim przypadku przeprowadzenie badań projekcyjnych min. Rysunku rodziny) są uznawane za podstawowe metody badań jakościowych w ujęciu Stanisława Pałki89.

W odniesieniu do wymienionych powyżej metod badawczych w swoich badaniach posłużę się

  1. Metodą indywidualnych przypadków

  2. studium literatury w badaniach pedagogicznych i psychologicznych

  3. Metodą analizy dokumentów

  4. Metodą dialogową

  5. Metodą analizy rysunków oraz przeprowadzę

a) Technikę projekcyjną- rysunek

b) Swobodna rozmowa,

c) Kilkumiesięczna obserwacja i współpraca.

Zanim przejdę do dalszej części pracy powinnam napisać na czym polegają techniki projekcyjne którymi się posłużę aby pokazać świat który znają i w którym funkcjonują moi respondenci. Technikami lub inaczej badaniami projekcyjnymi nazywa się metodę badania osobowości poprzez tak zwane zarysowanie sytuacji bodźcowej.

Z kolei "metoda jest zespołem czynności i zabiegów zmierzających do poznania określonego przedmiotu (…) Metoda... zawiera w sobie szereg działań o różnym charakterze..."90.

Cechy i elementy tworzące metodę projekcyjną nie są odgórnie narzucone badanej osobie. Nie podaje się rozwiązań danego problemu, lecz pozwala się, aby badany wykorzystał w pełni swoją indywidualność oraz kreatywność, i tym samym otworzył się na możliwość zinterpretowania jego osobliwego przypadku, jego organizacji, tempa, sposobów rozwiązania problemu, a także emocjonalnego zaangażowania91.

Jest to nakreślenie celowo dobranej przez eksperymentatora sytuacji z którą ma się zmierzyć badany, w tym wypadku zaproponowanie mu tematu pracy plastycznej. Temat nie jest przypadkowy. Ma na celu rozstrzygnięcie ważnej kwestii odnośnie rozwiązania problemu badawczego postawionego przez pedagoga, który wierzy, że odpowiednio dobrany temat, technika a także wiele innych czynników wywoła w badanej osobie lub grupie osób określone reakcje, czy zachowania. To właśnie natężenie i charakter tych reakcji są najistotniejszą kwestią dla badań. I tu powinnam wspomnieć że obserwacja podczas powstawania pracy jest bardzo istotna, gdyż wiele można odczytać dzięki niewerbalnie przekazywanym informacjom. Techniki projekcyjne stosowane są głównie w psychologii, aczkolwiek coraz częściej wykorzystywane są także jako metoda badań pedagogicznych. Do technik tych należą m.in. sondaż diagnostyczny czy metoda indywidualnych przypadków, którą osobiście postanowiłam wykorzystać w mojej pracy magisterskiej, o czym wspomnę w dalszej części rozdziału.

Za narzędzie badawcze tej techniki uważa się też testy psychologiczne, inwentarze osobowości, skale podstaw, arkusze i kwestionariusze92.

Techniki projekcyjne można podzielić na dwa rodzaje93:

1) Werbalne, polegające na doborze słów, dokańczaniu zdań lub udzielaniu odpowiedzi na specjalnie dobrane pytania. Badany pokazuje tym samym swoje uczucia lub reakcje jakie w nim wywołuje dany problem. Odpowiedzi powinny być udzielane natychmiast, na zasadzie bodziec-reakcja, gdyż tylko tak udzielone odpowiedzi będą mogły być obiektywnym nośnikiem ukazującym prawdziwe emocje i procesy zachodzące wewnątrz umysłu człowieka.

2) Obrazkowe- czyli takie, które polegają na opisaniu wcześniej narysowanych przez osobę badaną obrazków i zinterpretowaniu konsekwencji przedstawianych scen lub przyczyn, które do przedstawionej sytuacji doprowadziły94.

„Metodami projekcyjnymi nazywamy takie metody psychiczne, które za pomocą bodźców neutralnych lub wieloznacznych wywołują myśli albo wyobrażenia ujawniające charakterystyczne cechy badanej osobowości człowieka, choć on sobie nie uświadamia, że w ten sposób ukazuje samego siebie"95 .

Dzięki tego rodzaju badaniom naukowcy, psycholodzy i psychopedagodzy mogą odnajdywać informacje gdyż tego rodzaju badanie jest niewyczerpanym źródłem wiedzy na temat motywów postępowania. Przeprowadzając badania projekcyjne otwierają podświadomość badanego i zgłębiają tajniki dotyczące celów, sposobów spostrzegania otaczającego świata przez konkretne jednostki, które często same nie zdają sobie sprawy co w nich drzemie.

Taka wiedza jest bardzo przydatna m.in., w przypadkach patologicznych i pomocne w wyjaśnieniu zachowania konkretnego człowieka96.

Za główną cechę techniki tej uważa się wieloznaczne, nieskonkretyzowane, niejasne, podświadome fragmentaryczne bodźce, które kierują jednostkę do rozwoju swojej kreatywności w ukazaniu przez to swojego wnętrza, utajonych, często niezrozumiałych treści. Osoba ta na papierze stwarza obraz zgodny z osobistymi odczuciami oparty na swoich doświadczeniach i podświadomości97.

2.4. Ogólna charakterystyka terenu badawczego i badanej populacji

W mojej wieloetapowej pracy przy gromadzeniu dokumentów i pisaniu magisterki nadszedł czas na określenie terenu badań, co należy interpretować nie tylko w kwestii podania miejsca ale również podanie rodzajów cech i wszelkich zagadnień jakich będę potrzebowała i które będą musiały być przeze mnie przebadane98.

Terenem na którym prowadziłam swoje badania był jeden z lubelskich Domów Samopomocy.

Populacja jest to zbiór elementów- jednostek ludzkich, mających przynajmniej jedną właściwość wspólną , dzięki której wiadome jest że poszczególne elementy przynależą do tego samego zbioru i co najmniej jedną własność zmienną, dzięki której mają prawo się odróżniać między sobą99. W skład zbioru wchodzą zarówno pojedyncze jednostki jak i grupy ludzi. Ja zajmuję się w swojej pracy tylko cząstką tej populacji, czyli zajęłam się pojedynczymi przypadkami osób wybranymi spośród szerokiej grupy osób niepełnosprawnych umysłowo, które w mojej pracy zaprezentują swój osobliwy sposób widzenia świata i być może ukażą nam swoje emocje względem tego ich najbliższego otoczenia będącego miejscem które dobrze znają.

Rozdział III

Moja rodzina

Aby dowiedzieć się czegoś o osobach z niepełnosprawnością, ich osobliwej wizji najbliższego otoczenia oraz ludzi, z którymi przebywają na co dzień a także emocji, które temu wszystkiemu towarzyszą, postanowiłam wykorzystać znaną i cenioną metodę badania, o którym wcześniej nadmieniłam, a jest nim badanie projekcyjne. Ważne było dla mnie wniknięcie w świat moich podopiecznych, zdobycie ich zaufania, by przy prowadzeniu badań każdy z nich czuł się swobodnie w moim towarzystwie. Nie chciałam też by zajęcia te były dla mnie tylko badaniami lecz zależało mi na obustronnie czerpanych korzyściach i aby rysowanie dla mnie stało się dla Nich przyjemnym wydarzeniem.

Półroczna obserwacja i aktywny udział w zajęciach terapeutycznych pomogły mi w zrozumieniu specyfiki chorób z jakimi borykają się badani. Również poznanie charakteru poszczególnych osób oraz ich preferencji dało mi jaśniejszy obraz tego, jakie należy przybrać formy współdziałania, rozmowy. Zauważyłam że niektórzy z moich podopiecznych bardzo źle wspominają z dzieciństwa zajęcia plastyczne, wzbraniali się na początku rękami i nogami a gdy już przekonali się że nie będą w żaden sposób krytykowane i nic nie będzie im narzucane wtedy z lekkim lękiem przystępowały do pracy. Zauważyłam też że pewne osoby nie chciały podjąć się rysowania kredkami, bardzo im zależało na zamianie ich na flamastry. Był to dla mnie ciężki dylemat gdyż technika którą stosuję w niniejszej pracy polega na podaniu dzieciom właśnie kredek, i to każdemu takich samych by później lepiej móc interpretować rysunki które wykonały.

Po dłuższym namyśle zgodziłam się na użycie flamastrów, gdyż moje badania są wykonane na innej grupie osób niż Pani Braun Gałkowskiej.

Obserwacja i wywiad podczas wykonywania badań

( to jest przykład swobodnej rozmowy z jedną z podopiecznych i obserwacji jej podczas rysowania)

Kinga

Jest bardzo szczęśliwa, że wybrałam ją dzisiaj spośród reszty podopiecznych do narysowania rodziny. Kinga śmieje się skacze i zaczepia wszystkich chwaląc się że idzie ze mną rysować. Podczas rysowania radośnie opowiada:

-Michał jest, Aneta jest.( kierownicy i terapeuci Środowiskowego domu Samopomocy).

-Super ! Wszyscy są.- mówi.

Pytam gdzie są? czy na rysunku? Mówi, że nie i pokazuje że za ścianą, że przyszli do Akademii.

- Chcesz mi poopowiadać co rysujesz teraz czy później?

– Później. Teraz rysuję pokój.

Po chwili jednak zaczyna opowiadać w trakcie rysowania co pojawia się na bieżąco na rysunku:

-Konik, mam kota, jest troszkę ... i jest mała. Mam focha!!!

-dlaczego?

-a ja nie chce focha. – odpowiada

– nie chcesz rysować rodziny ?

-Nie

-Możemy porysować coś innego. A jak nabierzesz ochoty to dokończysz rysunek.

Kinga skończyła rysować domek, stroi miny żeby mnie rozśmieszyć po czym patrzy na kartkę i bierze różową kredkę.

-Powiesz mi kto to?

-Tak, No nie no szlag!!!

-Co się stało? Powiesz mi teraz czy może chcesz porozmawiać później?

–teraz! Beata. To jest Beaty ulubiona sukienka.

-A ta postać z rękami w górze to kto?

-Tata. Wysokie buty, hehe o Boże. Tata, Beataaa(wylicza na palcach), mama! No kingaaa no po coo, oooj, a nie tata aahahaha.

A to Kingiii sukienki ulubione.

-Tata ma też sukienke?

-Hahaha taak , nieeee to mama! – mówi .

Kinga Beata i mama. Hahaha O Boże hahaha co Ty robisz? – Pyta mnie.

-Piszę, robię notatki.

– ahaaaaa, a ja też mam laptop i wszystko robi, pisze, gra. Ale jesteś Michał!… mówi do siebie bo słyszy na korytarzu odgłosy. Stroi miny i straszy mnie udając odgłosy ducha, śmieje się do postaci narysowanych na kartce.

- Kinga, mama Beata, aaaaaa!!! Tata, tata też w sukience a nie ahhahhaha Bożeeee haha a nie bluzke. Moja Jolak lubi sukienki. To Kingaa, Beata, mama, tata i Jolak

(pokazuje palcem i upewnia się że są już wszyscy)

Kinga mówi cały czas, mówi do siebie, wielu rzeczy nie można zrozumieć, bo mówi niewyraźnie.

-Ja chce pić, to jest pies. Misiek, w domu jest.

Rysuje psa -123, 123, 123- liczy pazurki. Śpiewa coś …

-Misiaa tralala głupii jesteś, laaa laa ta hahahaha! Teraz nie mamy, jest w domu. Jest w gnawa tutaj od Kingi, pokaże, pokaże, pokaże mamie rysunek!

Podskakuje z radości.

-To jest dom w Wygnewie! tak dom jest o Boże Dom mój, mamy, Beaty, taty! Wszystkich! A i kot! Kota też narysowałam

-Co rysujesz?

-Tośka i mała kot to, jest dwa. To jest dom wiklinowa na wiklinowej są bloki to jest domek czy blok?

-Blok !!! haha, w bloku mieszkają sąsiedzi. Witają się ze wszystkimi przez podanie ręki . Nie wiem jak się nazywają, fajni są. Kinga, Beata, mama, tata, jolak ( Jola- siostra Kingi) i Paweł są szczęśliwi i Miśka i Tośka i mała( trzy koty ).

-Czyli wszyscy są szczęśliwi?

-Tak!

-Kto najbardziej?

-Wszystko! -Ktoś jest smutny?

- Nie!!!Ja też mam laptop teraz też móje jai mamy Joli. Beaty! Jezzzzuuu !!!

klepie się w czoło i wszystko wymienia.

-Mój pokój – pokazuje palcem. - Czyli w Twoim pokoju jest laptop?

-Dobrze się czułam taak! Focha nie ma, jest, już poszedł. Nie mam focha już, ja też mam o to! - Pokazuje na kredki

-w domu mam kredki mam nowy telefon Nokie Troszke mała . Nieee bawie się! Paweł ma tatę Jolak, nie tata ma Jolek Paweł i miśka. Eeeeeeh ja nic nie wiem!!! Nie chce wysoko nie chce szpital. Nie chce wysoko szpital!!!

Koloruje rysunek dalej. Niebieską kredką w prawym dolnym rogu rysuje niebieską plamę i mówi że to konik.

-Lubisz niebieski kolor?

Tak! Nie! czany i szerwony ulubione!!! „Mada ( Magda- ja) moja kochana jesteś miłość Kingi. Serduszka kwiaty la la la”

Śpiewa. Zamalowuje cały domek na niebiesko.

-Pokój Kingi jest bieły, żółty teraz. Lubie to ja.

-Co lubisz? – Pytam

-Szerwone i szane (czerwone i czarne- pokazuje palcem na kredki tego koloru)

-Zielony kotek?

-Tak! Ja idę spać! -Teraz? -Tak teraz hahahahah- śmieje się.

-Zmęczyłaś się?

-Nie

-a dobrze ci się rysowało?

- Tak! Mada! Kochana moja Mada.

To będą moje wakacje chcę pływac chce, zalew.

Śmieje się i cieszy kaja była błoooo jezzzu kaja pływać nad zalew. Teraz pokażę hahahahaha o patrzzz jezuuu jeju nie mogę. Kto to? – później pokażę

Teraz malu malu. Kaja wraca do rysunku rodziny i zaczyna go kolorować,. Zaczyna od psa. Koloruje go na niebiesko . Bardzo dokładnie potem

Nie chce słuchać Michała głupia kaja. Michał tak powiedział? Tak, chyba Ci się przysniło.. tak zapytam go jak będzie W sobote nie idę

Czemu jesteś smutna? Głowa. Boli głowa tu. Masz jakies jeki?

Kocham Mada lubie mada (Magda) rysuje w powietrzu serduszko dla mnie.

Ale ja mam focha! Bo MMichała.., po chwili mówi ale nie nie mam focha. Foch jest kiepski. Nie pisz focha.

Dla Kai będą sukienki w sobotę Będziesz w sukience?

Będę w sobotą tak. Haha, cieszy się. Lubi sukienki

Zajrzała do rysunku przedstawiającego wakacje dokańcza kolorować po czym wraca z powrotem do rysunku wakacji.

Babci nie ma jest w niebie – zaczyna plakac

Ja byłam wczoraj z mama i Beatą i jolom

Płacze.

Była w szpitalu jest w niebie

Opowiedz mi o swoich wakacjach

Smieje się nic, to kaja kaja pływa w zalew, drzewo, nie nie drzewo to strzałka

jaka strzałka? Ja nic nie wiem nie to pająk w wodzie a co ten pająk pływa ptak siedzi w drzewie w dziupli tak sowa papuga, nie widac ich bo siedza w srodku.

Na rysunku jesteś szcześliwa usmiechnieta lubie pływać

Skakac w wodzie, do wody, oddycham w wodzie. Oo to jak syrenka

Co jeszcze mi powiesz? Tyle wystarczy czy jeszcze

Zalew jest w zalewie plywasz sama, gdzie SA inni? Inni nie ma

dlaczego ich nie ma? Bo ja lubie pływać z Beata i tata i jolka Ola ma kobiety koszka szaszyna

Gosia Olek to syn Beaty ploc

Kto to jest?

Ploc napisałaś skreśla jak aie czujesz na wakacjach? Dobrze odpoczywam Beata kaja kupily lody i piwo ja zawsze piwo pije piwo jest pycha

Cos jezcze mi powiesz? Lubie Made jestes piekna kobieta polska cos jeszcze powiesz mi o rysunku? Nie tyle dziekuje

Patrycja

Panią też lubie. Pani Magda pani Magda? – tak

Kiedy pójdziemy do kina? Kiedys pójdziemy z akademią do kina

A jaka będzie zupa dzisiaj dobra tat? Tak? Jaka zupa, w sobotę w co się ubiorę? W sukienke?\ czy spudniczkę jakąś ład

Do akademii chodzilam zawsze u was w spodniach jak było zimno tat? W spodnie

Rysujesz spodnie na rysunku nie a co rysujesz? Wakacje\

I sweter mialam mialam ubrany tat? Czyli ladnie byłam ubrana tat?

Patrycja opowiedz mi co jest na tym rysunku? Wakacje

Ja bardzo panią Dorotę lubie

A Pani Dorota jest na tym rysunku? Nie

Watacje

Jesteś gdzies na tym rysunku? Nie

A czyje to są wakacje? Babci

Baci nie ma,. Czy jest koś na tym rysunku

Weź mi doradz w co mam się ubrac. A w co byś chciałą

Skonczylas już rysowac? Skończyłam

Co się znaduje na rysunku?

Na wakacjach?

Co się dzieje w wakacje? W wakacje jest lato. Lubisz lato? Bardzo lubie. Byłam zla ale już nie wkurzylam się na wszystko się wkurzam . o ubranie jest lato na rysunku

Co to są te kropki? Wakacje!

Są tu jakies zwierzątka albo ludzie?

Porozmawiamy o twoim rysunku? Nie ma

Gdzie lubisz spedzasz wakacje? U babci. Co robisz u babci? Bunty mam rano przy ubieraniu. Nie wiem dlaczego. Co lubisz robic jak siet ciepło. Opalać się na słońcu. w spódnicach lubisz Chomic w wakacje i sprzątać lubie , u babci odkurzam, chodze na spadze na spacery z ciocią do Tesco, i gdzie jeszcze? Nigdzie. Mysle o sobocie. Nie możesz się skoncentrowac na rysunku? Będzie impreza

Narysuj mi swoich znajomych z akademii . sobotę . uroczystość będzie

Będę w sukience? W spódnicy będę, w sobote będzie uroczystość. Pani Dorota ma czarna sukienkę? Pada ciagle deszcz

narysujesz mi wszystkich kolegow

opowiedz mi pati co narysowałaś? A pani lubi pana Marcina ? nie znam pana Marcina

wakacje . Wakacje narysowałaś na poprzedniej kartce

co będzie będzie w sobote

a co będzie w sobote? Uroczystość film jaki? Nie wiem

kto będzie na uroczystości

wszyscy z akademii narysowalałaś tu ich? Mhm( skinela twierdzące)

niech pani pomysli w co mnie mama wystroi a w co bys chciala być wystrojona ? w spódnicę

wszyscy są tu szczesliwi a kto najbardziej ? damian, i kto jeszcze? I Sławek a dlaczego ? bo się uśmiechają a mają powod żeby być weseli? Nie!

Jest ktos kto jest smutny? Nie wszyscy się uśmiechają? Uśmiechają. Co robią na rysunku

Oglądają film , bawią się w różne zabawy, tańczą. Lubię tańczyć, z kim tańczysz? Ze wszystkimi, co jeszcze robicie? Bawimy się. Jak się czujesz na tym spotkaniu? Fajnie usmiechnięta,nikt nie krzyczy

Panią też lubię a pani mnie też mnie lubi/?

Lubie a czego mam nie lubić? Bo nie ma pani na rysunku. Rozumiem ale mogę dorysowac? Tak możesz

A nie idziemy na naleśniki? Jeszcze nie to narysuje

Rysuje kropke brazową i mowi ze narysowala mnie usmiechniętą bo jestem wesoła i szczęśliwa i mnie lubi bardzo, cieszy się ze mnie narysowała

Pyta się

Możemy już iśc na naleśniki? Tak dziękuję pati za piękne rysunki

A kiedy będę rysować znowu? Kiedy mam przyjść? Już nie musisz . narysowałaś wszystkie rysunki . Jesteś zadowolona ze swoich rysunków? Tak

Rafi

Rafi rysuje ludzi z akademii wysypał wszystkie kredki z pudełka ale nie lubi świecowych i pasteli

-Chce inne Bo nie miałem takich kredek bo nie miałem takich kredek

rysuje innymi, mruczy pod nosem, ma poważną minę, jest bardzo skupiony ale widać że rysowanie sprawia mu wielką przyjemność.

Musiał przerwać na chwile rysowanie bo nie dokończył sprzątania akademii.

Mogę dać ci jeszcze jedną kartkę jeśli zechcesz, ok.? Tak

Rafał staje nad rysunkiem patrzy co narysował

Tu są ludzie, tu jest akademia, moja akademia

Tu jest podłoga, tu są okna, tu są drzwi ( te srodkowe

Tu jest sciana, to to jest to to to jest to a to to to

Ten po lewej to ja a po prawej to Natalia. Narysowałem tak bo chciałem bo lubisz Natalie? Nie , nie wiem. Gdzie są pozostali? Nie ma są w innym pomieszczeniu

Stoją, dobrze się czują, dlaczego stoją ? bo ja chcę

Są szczęśliwi zadowoleni, jacy jeszcze są?. Są duzi wysocy, żyją. Na dworze na rysunku jest wiosna. Dlatego jest zielone bo wszystko kwitnie tak? Tak!

Mają włosy, coś jeszcze chcesz dodac? Tak, oni widzą, mają buzię. I co robią za pomocą buzi? Nic

Nic nie mówią? Tak, uśmiechają się

To jestem ja jestem szczęśliwy Dlatego ze Natalia stoi obok? Nie wiem

Jaką lubisz porę roku? Wszystkie a kogo lubisz w akademii? Wszystkich a kto jest smutny albo niegrzeczny? Nikt

Mają nogi, do czego im służą nogi? Służą do chodzenia ale nie chodzą na rysunku ale przychodzą do akademii

Mają palce, ręce, mają uszy, lubisz rysowac? Tak, ale ja nie potrafie

Jak się czułeś rysując ten rysunek…..

Jakim lubisz kolorem najbardziej rysowac? –wszystkie lubie

Damian rysuje swoje wakacje.

Cały czas informuje mnie, co rysuje.

1. – Popatrz Madzia, tu jest Damian

2. Patrycja

Lubię wakacje. Na wakacjach lubię jeździć do sklepu, opalać się na balkonie.

Patrycji narysuję kwiatuszki (4) To są tulipany.

Wybiera czerwoną kredkę i koloruje tulipany.

Ten będzie w kolorze słoneczka, itd.

- Chciałbym pójść do Patrycji na łąkę

- Ale narysowałeś łąkę?

- Tak, łąkę też bym chciał pójść. Narysuję łąkę.

5. rysuje brązową kredka dwie poziome kreski i 4 pionowe; po dwóch stronach kartki po 2 → TRAWA

6. potem koloruje siebie, twarz na zielono

7. TRAWĘ koloruje

8. Tors koloruje Patrycji.

- Co rysujesz teraz?

- Pomarańczowe tło.

- Jaki kolor najbardziej lubisz?

- Fioletowy

- Patrycja ma niebieską twarz. Chciałbym, żeby miała niebieską twarz

Śmieje się z tego, co narysował, rysuje dalej.

- Lubisz rysować?

- MADZIA, lubię rysować.

Na rysunku: Patrycja, kwiatuszki, Damian i trawa (hehe)

Damian uśmiechnięty, Patrycja też uśmiechnięta.

Fioletowa woda (hahaha)

- Na tym rysunku trawa pokolorowana. My z Patrycją jesteśmy, tu gdzieś rosną kwiatki, a kwiatki rosną tutaj. Tu jest las, nie ma drzew.

- Nie narysowałem lasu.

- „To jest ssak” – wskazuje na drzewo – „czyli cały czas rosnę, a tu jest drzewo” – wskazuje na zielone

Łąka i woda. Na tym rysunku szczęśliwi i czujemy się dobrze.

- Zbieramy kwiatki, się uśmiecham

Sławek – rodzina

Zdecydował się na malowanie farbami.

Długo sie zastanawiał co malować, bo rodzina jego nie jeździ na wakacje

  1. Trawa

  2. 3) Drzewa

Po długim namyśle postanawia namalować rodzinę spacerującą po lesie. Maluje w ciszy i skupieniu. Powstają kolejne drzewa.

Jest bardzo zaangażowany w to, co maluje. Wygląda na zadowolonego.

Jak coś mu nie wyszło, to zaproponowałam mniejszy pędzelek

  1. Duża postać, potem mała

  1. Słońce

  2. Postacie mają brązowe ubarwienie, więcej szczegółów, dlatego potrzebny jest mniejszy pędzelek

Wakacje, rodzina zbiera jagody w lesie. Pies jest.

Twoja?. Mąż, 3 dzieci. Mama dzieci została w domu.

Poziomki rosną dookoła.

Deszcz spadł, słońce wyszło, jagódki rosną. Dzieci zadowolone ładną, ładna pogoda.

Sławek zaproponował las.

Czasami chodziliśmy do lasu, ale na grzybach się nie znam. Żona lubi, ale nie ma czasu.

Lubimy chodzić do lasu. Ja lubię.

- Kto lubi najbardziej? Dzieci najbardziej. Spacery uwielbiają.

Mamy gdzie chodzić.

Sławek lubi przyrodę

Wróble ćwierkają, cicho i spokojnie. Las, różne drzewa. Świeże powietrze. Odstresowuje.

Dzieci bawią się na dworze, grają w piłkę; bawią się.

Sławek z żoną. Pomaga w domu żonie.

Mówi to Sławek z uśmiechem w oczach.

Dzieci są w wieku: córka 10, córka 12, syn 8. Lubią grać w piłkę, jeździć na rowerze, zimą – sanki.

Pies wyszedł budy. Słońce zaświeciło, wychodzi zza chmury szczęśliwe.

Dobrze się czuję patrząc na rysunek. Czasami się wychodzi na dwór tylko sprawdzić czy dzieciom nic nie jest, a tak to inne sprawy na głowie.

Ja drzewo rąbię. Żona coś tam tam

W domu jak jestem zadowolon

Rafi rysuje dom (swój)

Rysuje ogólny zarys domu; prostokąt, potem dach domu, a potem okna.

Następnie koloruje dach; po pokolorowaniu domku narysował słońce, potem motyla.

Koloruje w tej samej kolejności

Cały czas powtarza pod nosem od godziny tekst „bo ja nie potrafię tego zrobić”

„Jeszcze kwiaty” - mówi, a ja pytam „coś jeszcze będziesz rysował? Wiesz już?”

A Rafi mówi, że tak, wie – liście.

Słońce, bo widno w domu i lubi słońce; w domu też lubi siedzieć.

7. Płotek

- Coś jeszcze czy koniec? Coś jeszcze.

8. Kropla. Kropli nie koloruje, bo jest przezroczysta.

9. Grzybek

Po narysowaniu każdego przedmiotu

„Dom mój wymyślony. Pan Jan mieszka, gra w szachy, wymyślony. Koło domu jest łąka. Grzeje wodę pan Jan na herbatę.

Grzybek jadalny. Zbiera jabłka i grzyby

Łazi koło domu. Świeci słońce, lata motyl, spada liść.”

- Jakie to jest drzewo?

- drzewo z liśćmi – jabłoń

Jest sam, lubi być sam.

Rafi rodzina – ciąg dalszy

Po dorysowaniu 2 postaci, koloruje postać środkową; później postać najbardziej po lewej

Lubi pastele, ale nie bardziej niż kredki czy farby. Wszystkie lubi jednakowo, ale ma ochotę na pastele.

- Będziesz jeszcze coś dorysowywał?

- Tak, słońce

Rysuje bardzo skrupulatnie; nawet promień wychodzi poza głowę postaci, a motyl ma kolorowe dekoracje na skrzydełkach.

- Możesz narysować wszystko na temat rodziny co tylko zechcesz, bo to jest Twoja praca.

- TAK, narysuję jeszcze coś

Po czym Rafi rysuje motyla w centrum rysunku.

Koniec

Ludzi i słońce i motyla

Są dla siebie spokrewnieni, są rodziną, wymyśloną

Rodzina żyje, na dworze są. Spacerują. Chodzą. Mieszkają. Kochaja się. Rozmawiają.

Pan po prawej jest tatą, później pani – mamą. W środku babcia – dalej stoi, dlatego mniejsza.

Dziecko ma rok, nazywa się Rafi, na końcu (po lewej dziadzia)

Dziadzio jest najbardziej uśmiechnięty, bo jest wesoły.

Nikt nie jest najmniej uśmiechnięty.

Cieszą się, bo jest słońce.

Babcia z dziadkiem zajmują się domem.

Rodzice zajęci.

RAFI

Rafi lubi rysować, wybrał pastele.

Rysuje swoją rodzinę. Powiedział mi, że chciałby swoja rodzinę rysować.

Zabrał się od razu do pracy, wiedział jaki kolor kartki (że biała ma być, a nie niebieska)

Rysuje szybko zamaszyście, bez zastanowienia i pewna kreską.

Z uśmiechem na twarzy. Nagle zaczyna mówić sam do siebie i powtarzać w kółko, że on ma nie te kredki; więc zaproponowałam mu, że może wybrać sobie inne lub wziąć sobie np. flamastry czy długopis jako dodatek do kredek pastelowych.

Bierze flamastry i poprawia kontur, potem szybko i zwinnie namalował panią X?

Kończy na jednej pani. Pytam czy już koniec, a on mówi, że tak. Mówi, ale jest sama.

Zaczyna rysować coś.

Pytam czy rysujesz rodzinę tej pani, a on mówi, że tak.

- To Twoja mama?

- TAK

Postacie maluje schematycznie (twarze i dłonie)

Mateusz rysuje WAKACJE.

Zaczął delikatnie, wolno, spokojnie. Zastanawia się długo, co narysować. Bawi się zakrętką. Nie wie za bardzo, co rysować. Tłumaczę mu na spokojnie drugi raz.

1. To chyba woda; kałuża albo rzeka

2. Rysuje trawę

Poszliśmy na dwór zobaczyć drzewa, trawę, niebo, liście i kwiatki.

Wraca zadowolony. Zaczyna rysować z rozmachem różnymi kolorami kredek (albo trawę, albo drzewa…)

Coraz bardziej zamaszyście. Czasem bawi się kształtem linii, czasem macha ręką schematycznie.

„Tutaj Wakacje. Nie ma mnie. Nie są to moje wakacje, a chciałbym żeby były.

Lubię las, lubię słońce.

Nie ma nikogo w lesie.

Las, drzewa i gałęzie. Trawa.

Lubię wodę.

Z Marzeną byłem nad jeziorem; kąpałem się, było fajnie.

Łódkę lubię też.

Nie wiadomo czy było w lesie.

Lila

Mój dom

Prawdziwa rodzina

Zajęta rysowaniem, zapatrzona, nie odpowiada na pytania

tzn. burczy coś pod nosem, ale ciężko zrozumieć

Delikatnie rysuje kółeczka, może to są kamyczki… nie wiem…

Prawdziwa rodzina

1 postać partner ukochany Robert.

Robert? Jaki Robert? To tylko takie to żarty. Nie znasz się na żartach? To Stiwen.

Po chwili zaczyna coś pisać Mówi sama do siebie.

To jest prawdziwe

Stiwen i Ty

Mieszka w Denver, raz w Lublinie na zmianę

To jest dom jednorodzinny

Jesteście szczęśliwi, czuję się w jego towarzystwie dobrze.

Kocham Go, Jasne.

Robert jest tylko przyjacielem; siedzi w Skrzynicach u Michała, wiec dlatego go nie ma.

Oboje jesteśmy tak samo szczęśliwi.

Jesteśmy na spacerze – lubimy spacery

Zamalowałam na czerwono, żeby nie była łysa, ale zapomniałam, że to czerwony kolor.

Te szlaczki to takie coś, takie ło; tak mi się narysowało.

Kaja rysuje RODZINĘ

Beaty nie ma

Serduszka. Kocham tatę i Jolę

Beata rysuje

Kto jest szczęśliwy? – Wszyscy tak samo

Mama jest szczęśliwa najmniej

Jest w szpitalu długo

Jesteśmy w domu, pod domem, na podwórku, na spacerze

Fajna, ładna pogoda

MIŁOŚĆ

JOLA FAJNA

BEATA TROCHĘ

TATA JEST KOCHANY. MAMA KAJĘ CZĘSTO ŚCISKA.

Lubię pływać.

Tato, Jola i Beata też.

Mama też lub nie (wygłupia się)

Ma 4 siostry

Ale 2 są na rysunku

Moja Agnieszka i Paulina są, ale są w pracy.

W sklepie obie pracują. Wszystko. Spożywczy sklep.

Mateusz rysuje WAKACJE.

Zaczął delikatnie, wolno, spokojnie. Zastanawia się długo, co narysować. Bawi się zakrętką. Nie wie za bardzo, co rysować. Tłumaczę mu na spokojnie drugi raz.

1. To chyba woda; kałuża albo rzeka

2. Rysuje trawę

Poszliśmy na dwór zobaczyć drzewa, trawę, niebo, liście i kwiatki.

Wraca zadowolony. Zaczyna rysować z rozmachem różnymi kolorami kredek (albo trawę, albo drzewa…)

Coraz bardziej zamaszyście. Czasem bawi się kształtem linii, czasem macha ręką schematycznie.

„Tutaj Wakacje. Nie ma mnie. Nie są to moje wakacje, a chciałbym żeby były.

Lubię las, lubię słońce.

Nie ma nikogo w lesie.

Las, drzewa i gałęzie. Trawa.

Lubię wodę.

Z Marzeną byłem nad jeziorem; kąpałem się, było fajnie.

Łódkę lubię też.

Nie wiadomo czy było w lesie.

Sławek – rodzina

Zdecydował się na malowanie farbami.

Długo sie zastanawiał co malować, bo rodzina jego nie jeździ na wakacje

  1. Trawa

  2. 3) Drzewa

Po długim namyśle postanawia namalować rodzinę spacerującą po lesie. Maluje w ciszy i skupieniu. Powstają kolejne drzewa.

Jest bardzo zaangażowany w to, co maluje. Wygląda na zadowolonego.

Jak coś mu nie wyszło, to zaproponowałam mniejszy pędzelek

  1. Duża postać, potem mała

  1. Słońce

  2. Postacie mają brązowe ubarwienie, więcej szczegółów, dlatego potrzebny jest mniejszy pędzelek

Wakacje, rodzina zbiera jagody w lesie. Pies jest.

Twoja. Mąż, 3 dzieci. Mama dzieci została w domu.

Poziomki rosną dookoła.

Deszcz spadł, słońce wyszło, jagódki rosną. Dzieci zadowolone ładną, ładna pogoda.

Sławek zaproponował las.

Czasami chodziliśmy do lasu, ale na grzybach się nie znam. Żona lubi, ale nie ma czasu.

Lubimy chodzić do lasu. Ja lubię.

- Kto lubi najbardziej? Dzieci najbardziej. Spacery uwielbiają.

Mamy gdzie chodzić.

Sławek lubi przyrodę

Wróble ćwierkają, cicho i spokojnie. Las, różne drzewa. Świeże powietrze. Odstresowuje.

Dzieci bawią się na dworze, grają w piłkę; bawią się.

Sławek z żoną. Pomaga w domu żonie.

Mówi to Sławek z uśmiechem w oczach.

Dzieci są w wieku: córka 10, córka 12, syn 8. Lubią grać w piłkę, jeździć na rowerze, zimą – sanki.

Pies wyszedł budy. Słońce zaświeciło, wychodzi zza chmury szczęśliwe.

Dobrze się czuję patrząc na rysunek. Czasami się wychodzi na dwór tylko sprawdzić czy dzieciom nic nie jest, a tak to inne sprawy na głowie.

Ja drzewo rąbię. Żona coś tam tam.

W domu jak jestem zadowolony, że coś umiem, że pomagam.

Rozdział IV

Bibliografia

  1. J. Vanier ., Cierpienie osoby chorej umysłowo, W:Osoba niepełnosprawna i jej miejsce w społeczeństwie. red. D. Kornas Biela, wyd. KUL, Lublin, 1988.

  2. K. J. Zabłocki, dziecko niepełnosprawne, jego rodzina i edukacja, wyd. Żak, Warszawa 1999.

  3. T. Witkowski, Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych, wyd. MDBO, Warszawa 1993.

  4. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, wyd. Żak, Warszawa 2001.

  5. J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, wyd. Żak, Katowice 1999.

  6. J. Kirenko, Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością, wyd. Wyższa Szkoła Umiejętności Pedagogicznych i Zarządzania w Rykach, Ryki 2002.

  7. A. Frydrychowicz : Rysunek Rodzinny. Projekcyjna metoda badania stosunków rodzinnych. Poznań 1984.

  8. M. Łobocki: Metody badań pedagogicznych. Warszawa 1978.

  9. M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków 2001.

  10. W. Pomykało: Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1997.

  11. T. Pilch: Zasady badań pedagogicznych. Warszawa 2001.

  12. Z. Skorny: Obserwacje, interpretacje i charakterystyki ,Warszawa 1968.

  13. W. Zaczyński Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995.

  14. K. Boczar, Młodzież upośledzona umysłowo w rodzinie i w środowisku pracy, 1982,Warszawa.

  15. D. Brzozowska, Postawy matek wobec dzieci głębiej upośledzonych umysłowo wychowujących się we własnych rodzinach, Szkoła Specjalna nr 4, 1979

  16. W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Poznań 1998.

  17. E. Hurlock, Rozwój dziecka, Warszawa 1968.

  18. K. Kirejczyk (red.), Upośledzenie umysłowe pedagogika, Warszawa 1981.

  19. J. Pilecki, (red.), Usprawnianie wychowanie i nauczanie osób z głębszym upośledzeniem umysłowym, Kraków 2000.

  20. M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, Psychologia wychowawcza, Warszawa 1983.

  21. J. Rembowski, , Rodzina w Świetle psychologii, Warszawa 1978.

  22. J. Rembowski, Z problematyki postaw rodzicielskich, [W:] Psychologia Wychowawcza nr 3.,Warszawa 1970.

  23. H. Spionek, Rozwój i wychowanie małego dziecka, Warszawa 1967.

  24. J. Sypniewska, Test Dwóch Domków W. Szyryńskiego, Maszynopis pochodzący z Pracowni Testów Psychologicznych Instytutu Psychologii Akademii Bydgoskiej 1971.

  25. J. Szczepański , Elementarne pojęcia socjologii , Warszawa 1976.

  26. Z. Tyszka, Socjologia rodziny, Warszawa 1974.

  27. M. Ziemska (red .), Rodzina i dziecko, Warszawa1986.

  28. S. Popek, Metodyka zajęć plastycznych w klasach początkowych, wyd. pierwsze, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984.

  29. M. Braun- Gałkowska, Metody badania systemu rodzinnego, Katedra Psychologii Wychowawczej, Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1991.

  30. M. Braun- Gałkowska

  31. M. Guzik- Tkacz, Badania diagnostyczne w pedagogice i psychopedagogice, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2011.

  32. T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydanie trzecie poprawione i rozszerzone, Roz 6. Oprac. A. Radźko, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2010.

  33. Współczesne wyzwania i metody pracy socjalnej, Prace Wydziału Nauk Społecznych 134, red. W. Szymczak, Towarzystwo naukowe KUL, Lublin 2009, 164- 165,

  34. M. Łobocki Wprowadzenie do metodologii Badań pedagogicznych, Impuls. Kraków 2010

  35. M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, impuls, Kraków 2011

  1. http://www.edukacja.edux.pl/p-15750-znaczenie-metod-projekcyjnych.php

  2. http://www.szkolnictwo.pl/index.php?id=PU1543

  3. http://www.autyzmasd.pl/


  1. M. Gziuk-Tkacz, Badania diagnostyczne w pedagogice i psychopedagogice, [w:] rozdział 2: Diagnoza psychologiczna w służbie potrzeb dydaktyczno-wychowawczych, wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2011, s. 54.

  2. S. Szuman, Dzieła wybrane, Tom 1, Studia nad rozwojem psychicznym dziecka, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, s. 26.

  3. Tamże.

  4. Tamże, s. 27.

  5. O. Speck, Niepełnosprawni w społeczeństwie. Podstawy ortopedagogiki, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 302.

  6. T. Witkowski, Rozumieć problem osób niepełnosprawnych(13 rodzajów niepełnosprawności), MDBO, Warszawa 1993, s. 7.

  7. Tamże.

  8. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, Tom III M-O, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2004, s. 646.

  9. Tamże, s. 646.

  10. Tamże, s. 647.

  11. Tamże.

  12. T. Witkowski, Rozumieć problem osób niepełnosprawnych(13 rodzajów niepełnosprawności), MDBO, Warszawa 1993, s. 11.

  13. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, Tom III M-O, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2004,s. 649.

  14. Tamże.

  15. T. Witkowski, tamże s 51.

  16. Tamże, s. 66.

  17. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, Tom III M-O, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2004,s. 650

  18. R. Ossowski, Pedagogika niewidomych i niedowidzących (w) Pedagogika Specjalna, red. W Dykcik, Poznań 2003, s. 180.

  19. Tamże.

  20. T.Witkowski, s. 77-78.

  21. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, s. 651.

  22. T. Witkowski, Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych( 13 rodzajó niepełnosprawności, s. 25-27.

  23. Rodzinna encyklopedia zdrowi, pod red. J. Fronczak, wyd. Reader’s Digest, Warszawa 2002, s. 343-344.

  24. Tamże, s.343.

  25. Dz.U. z 1997r Nr.123,poz.776.

  26. Niepełnosprawność umysłowa [w ]Rodzinna encyklopedia zdrowia, tamże.

  27. Tamże.

  28. O. Speck, Niepełnosprawni w społeczeństwie. Podstawy ortopedagogiki, tamże, s. 302-303.

  29. V. Frankl, Homo patiens, przeł. R. Czarnecki, J. Morawski, Warszawa 1984., O. Speck, Niepełnosprawni w społeczeństwie, tamże s 303.

  30. B. Nowak, Ośrodek wsparcia dziennego, „Problemy opiekuńczo wychowawcze”, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Kraków 2004, nr 7, s. 49

  31. O. Speck, tamże, 347-349.

  32. B. Nowak Tamże.

  33. Tamże.

  34. Tamże, s. 50.

  35. Tamże, s. 49.

  36. M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, impuls, Kraków 2011, s. 15.

  37. T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydanie trzecie -poprawione i rozszerzone, Roz 6. Oprac. A. Radźko, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2010, s. 36.

  38. Mały słownik języka polskiego, pod red. E. Sobol. Warszawa 1995, s. 854.

  39. W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995, s. 9.

  40. Maszke A.W., Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, s. 44.

  41. J. Sztumski, Wstęp do metodologii i technik badań społecznych, Katowice 1995, s. 7.

  42. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 101.

  43. Łobocki M., Metody badań pedagogicznych, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1978, s. 55.

  44. Tamże.

  45. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 19.

  46. T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 2001, s. 35-37.

  47. Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, WSiP, Warszawa 1984, s. 31.

  48. A.W. Maszke, Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2004, s. 20-24.

  49. W. Puślecki, Metody badań pedagogicznych, Kalisz 1985,s. 3

  50. Tamże, s. 21

  51. Tamże , s. 22.

  52. Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2010, s. 43.

  53. W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, s. 30.

  54. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1970, s. 214

  55. M. Łobocki, Wprowadzenie do pedologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s. 126.

  56. Maszke A.W., Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2004, s. 50-51.

  57. Tamże, s. 43.

  58. M. Łobocki, Wprowadzenie do pedologii badań pedagogicznych, Kraków 2007, s. 111.

  59. A.W. Maszke, Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2004, s. 46.

  60. Tamże, s. 46-47.

  61. W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1984, s. 97.

  62. Maszke A.W., Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Tamże, s. 52-53.

  63. Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2010, s. 46

  64. Maszke A.W., Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2004, s. 54).

  65. Tamże, s. 53

  66. Tamże, s. 56-57.

  67. W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1990, s. 18.

  68. Kamiński A., Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej, „Studia Pedagogiczne”, t. XIX, Wrocław 1970, s. 37.

  69. Pilch T., Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk 1971, s. 79.

  70. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 66.

  71. M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1990, s. 115.

  72. Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1994.

  73. T. Pilch Strategie badań ilościowych,[w:] S. Pałka, Podstawy metodologii badań w pedagogice, Pedagogika GWP, Gdańsk 2010, s. 63.

  74. Tamże.

  75. W. Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995.s, 34.

  76. T. Pilch, T. Bauman., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2010, s. 72.

  77. T. Pilch, T. Bauman., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2010, s. 72-82

  78. Pedagogika. Leksykon PWN, red. B. Milerski, B. Śliwerski, Wydawnictwo Naukowe PWN , Warszawa 2000, s. 90.

  79. Badania jakościowe- przewodnik po labiryncie, red. B. Smolińska- Theiss, W. Theiss, [w:] S. Pałka, Podstawy metodologii badań w pedagogice, tamże, s. 80.

  80. Tamże, s. 81.

  81. Tamże.

  82. Tamże.

  83. Tamże, s. 81-82.

  84. M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2006, s.153.

  85. Tamże, s. 153-154.

  86. Tamże, s. 155-196.

  87. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 48.

  88. S. Pałka, Podstawy metodologii badań w pedagogice, s. 82.

  89. W: T. Pilch, Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych. Wrocław-Warszawa Zakł. Naród, im. Ossolińskich 1971, s. 79 - 80.

  90. M. Guzik- Tkacz, Badania diagnostyczne w pedagogice i psychopedagogice, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2011.

  91. Tamże.

  92. Metody projekcyjne

  93. Tamże.

  94. Zagadnienia Wychowawcze, a Zdrowie Psychiczne 1974,nr. 4, s. 84.

  95. Tamże.

  96. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 178.

  97. B. Niemierko, K.Ciżkowicz, Elementy statystyki w klasycznej teorii testu, Bydgoszcz 1991, s. 13.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Magistrala ISA 2
praca magisterska Akty kończące ogólne postępowanie administracyjne
praca-magisterska-a11406, Dokumenty(2)
praca-magisterska-a11222, Dokumenty(2)
Magistrala CAN i zamrożone ramki, Diagnostyka dokumety
24 og, Studia, Pedagogika opiekuńcza i resocjalizacyjna - st. magisterskie, Pedagogika ogólna
praca-magisterska-6811, Dokumenty(8)
Wykad 3, Dokumenty STUDIA SKANY TEXT TESTY, ADMINISTRACJA UNIWEREK WROCŁAW MAGISTER, POŚ - PRAWO OCH
praca-magisterska-a11186, Dokumenty(2)
praca-magisterska-7383, Dokumenty(2)
Metody treningowe, Mikołaj praca magisterska
praca-magisterska-a11473, Dokumenty(2)
W.IV - 27.11.2010, Fizjoterapia, fizjoterapia, magisterka, Pedagogika
praca-magisterska-6699, Dokumenty(8)
cytaty Czego o świecie nie wiemy, magisterka, magisterka, cytaty 2 rozdział
Akcjologa pracy socjalnej Dr A, Pedagogika studia magisterskie, Akcjologia pracy społecznej
praca-magisterska-7444, Dokumenty(2)
Filozofia 2, Pedagogika studia magisterskie, filozofia

więcej podobnych podstron