1.2 Kompetencje nauczyciela w edukacji wczesnoszkolnej
W całym procesie przyswajania wiedzy w szkole istotną rolę odgrywa nauczyciel tzn. jego postawa, umiejętności i sprawność dydaktyczna. Oczywiste jest to, iż jakość edukacji w głównej mierze zależy od kadry nauczycielskiej.1 Powodem tego są rozważania pedagogów na temat cech, właściwości i umiejętności zawodowych posiadających przez nauczycieli. Literatura pochodząca z ubiegłych lat pojęcie to ujęła w kategorii kompetencji, które stanowią kwalifikacje zawodowe różnych ludzi. Gwarantują one poprawne wykonywanie wyuczonego zawodu i osiągnięcie sukcesów. Współczesny świat pozwala tylko ludziom kompetentnym być profesjonalistami.2
Termin „kompetencje” nie jest rozumiany w sposób jednoznaczny. Literatura posiada wiele różnych definicji wyjaśniających to pojęcie. Na użytek niniejszego tekstu przyjmę za M. Dudzikową, iż kompetencje to zdolność do czegoś, która to zdolność jest zależna zarówno od znajomości wchodzących w nią umiejętności, sprawności, jak i od przekonania o możliwości posługiwania się tą zdolnością.3
Podobnie jest co do kompetencji nauczycielskich. Literatura podmiotu zawiera wiele różnych klasyfikacji tego terminu. Jednak autorzy odnoszą się do istoty zawodu nauczycielskiego oraz jego specyfiki i zadań, funkcji, jakie pełnią nauczyciele. Zdaniem R. Kwaśnicy kompetencje, jakie posiadają nauczyciele wiążą się z jego osobistymi cechami oraz ze sprawczymi oddziaływaniami, jako efektem wiedzy technicznej.4
Z punktu widzenia opisanego tematu istotne będzie dokonanie podziału kompetencji, które zaproponował W. Strykowski, który wyróżnił trzy grupy kompetencji nauczycielskich:
merytoryczne – które, dotyczą treści nauczanego przedmiotu;
dydaktyczno-metodyczne –który, koncentruje się na warsztacie pracy nauczyciela i ucznia;
wychowawcze – które, dotyczącą różnych sposobów oddziaływania na ucznia.5
Powyższe wyróżnienie kompetencji, zdobyta przez nauczyciela wiedza oraz długoletnie doświadczenie z zakresu nauczanej dyscypliny naukowej wydają się dla nas sprawą dość oczywistą i być może jest to powodem częstego pomijania ich przez nas podczas prowadzenia dyskusji na temat kształcenia nauczycieli. Świadczyć o tym może również stosunek ilości godzin wiedzy merytorycznej do wiedzy metodycznej i ogólnej. A kompetencje merytoryczne ogólnie uznane są za istotny element skuteczności działania w praktyce. Nauczyciele kształcenia zintegrowanego umiejętność konstruowania modeli zajęć zintegrowanych związana koniecznie musi być z sięganiem do informacji z różnych dyscyplin naukowych (np. matematyki, biologii, geografii).
Zatem dobry nauczyciel powinien być bardzo dobrze wcześniej przygotowany w zakresu operatywnej wiedzy przedmiotowej. Braki posiadane przez nauczycieli, co do wiedzy merytorycznej z określonej dziedziny wpływają na powstawanie niepowodzeń dydaktycznych wśród uczniów.6 Dlatego tez podczas studiów wiadomości i umiejętności zdobyte przez uczniów w ubiegłych latach kształcenia powinny być uzupełniane i wzbogacane o treści, które są niezbędne do nauczania określonego przedmiotu na godnym poziomie.
Mając na uwadze dość ograniczoną liczbę godzin rozporządzoną na przedmioty merytoryczne lub ich brak, studenci kształcenia wczesnoszkolnego nie posiadają możliwości nie tylko dogłębnego, lecz nierzadko nawet pobieżnego poznania podstaw wszystkich dyscyplin naukowych, których elementy występują w programach nauczania szkolnego. Możliwość rozwiązania powyższego problemu wskazuje S. Palka, według którego nauczyciel podczas studiów powinien nie tylko przyswoić podstawowe pojęcia z danej dziedziny naukowej, ale i poznać jej język i strukturę, także opanować umiejętność samodzielnego pogłębiania wiedzy z zakresu danej dyscypliny naukowej. Umożliwia to samodzielne poznawanie, uzupełnianie oraz pogłębianie wiedzy merytorycznej w pracy zawodowej.7
Pojęcie „kompetencje” jest w pedagogice terminem stosunkowo nowym i podobnie jak większość pojęć, wywodzi się z języka potocznego. Wprowadzanie pojęć pochodzących z niedokładnej wiedzy potocznej do nauki odbywa się ogólnie za pomocą definicji.
Słownika języka polskiego podaje, że: „kompetencje” to: „zakres uprawnień, pełnomocnictw, zakres działania jakiejś instytucji lub spraw podlegających określonemu organowi, np. zakres czyjejś wiedzy, umiejętności lub odpowiedzialności”8. W języku polskim pojęcie to oznacza w pierwszej kolejności zakres uprawnień i właściwości, które odnoszą się do określonej instytucji, w drugiej kolejności jest to zakres czyjejś wiedzy lub umiejętności. Pedagogiczne ujęcie określa kompetencje komunikacyjne, jako „zdolność do korzystania z uprawnień w sytuacji komunikacyjnej, różnicowania zachowań w zależności od kontekstu sytuacyjnego oraz przekonania o konieczności posiadania i rozwijania efektywnych sposobów porozumiewania się z innymi”9.Kompetencje komunikacyjne posiadane przez danego nauczyciela wyrażane są w skuteczności zachować pozawerbalnych oraz werbalnych. Określoną skuteczność przejawia nauczyciel, który ma wiedzę o:
komunikowaniu interpersonalnym i potrafi spożytkować ją dla celów edukacyjnych;
umie przy tym nawiązać i podtrzymać kontakt z uczniem, właściwie odbierać przekazy;
rozumie dialogowy charakter relacji nauczyciel-uczeń i potrafi formułować przekazy edukacyjne;
potrafi stosownie do sytuacji posłużyć się parajęzykowymi środkami wyrazu;
doskonali poprawność, czytelność i prostomyślność zachowań językowych, potrafi wzbudzać wrażliwość językową ucznia, odsłaniając wartości dziedzictwa kulturowego.
Zakres kompetencji komunikacyjnych nauczyciela obejmuje wiedza, umiejętności oraz przekonania. Na wiedze składa się: wiedza ogólna, wiedza specjalistyczna oraz wiedza normatywna. W każdej powyżej wymienionej możemy wyróżnić warstwę wiedzy informacyjnej, która daje odpowiedź na postawione pytanie, „jakie się rzeczy mają” i warstwę naukową, – „dlaczego tak się mają?”. A więc ta druga wymieniona warstwa łączy się z kwestią rozumienia i jest „podstawą świadomych decyzji nauczyciela” oraz „źródłem prawomocności” jego działania. A, więc rozumienie stanowi o sensie działania nauczyciela, a w relacjach z uczniami staje się również podstawą jasnej mowy. Kompetencja nie rozwija się poprzez dodawaniu nowej wiedzy do już zdobytej, lecz na stałej reorganizacji i rekonstrukcji wiedzy. Efektem danego procesu jest jej jakościowa zmiana.
W skład kompetencji nauczyciela wczesnoszkolnego wchodzą cechy jego osobowości, które warunkują skuteczne porozumiewanie się z uczniami. Do tych cech należą takie jak: wyrozumiałość, cierpliwość, otwartość, życzliwość, empatia, uczciwość, opanowanie, prawdomówność, serdeczność, taktowność, wrażliwość, dotrzymanie słowa, przyjazne nastawienie do uczniów, podmiotowe traktowanie uczniów, umiejętność tworzenia miłej atmosfery, budzenie u uczniów zaufania i szacunku, ale także kultura osobista, pogoda ducha (miłe usposobienie) i poczucie humoru, itp.
Dość ważną rolę podczas komunikacji nauczyciel – uczeń odgrywa taka właściwość, która nazywa się powołaniem. Efektem prawidłowej, dobrej komunikacji między nimi jest nawiązanie dobrego kontaktu, który warunkowany jest przez cechę osobowości nauczyciela tzn. kontaktowość.
1.3 Charakterystyka ucznia w klasach I-III
Proces nauczania i celowe, zamierzone oddziaływania wychowawcze szkoły, stają się z chwilą wstąpienia dziecka do szkoły głównym czynnikiem jego rozwoju. Wiadomości, umiejętności i sprawności, jakie zaczyna przekazywać i zaszczepiać dziecku szkoła oraz nowe warunki rozwoju, jakie stwarza środowisko szkolne powodują daleko idące przeobrażenia w całej jego osobowości. Szczególnie jednak intensywnie, ze względu na bezpośrednie zadania i cele pracy szkoły, zmiany te zaczynają zachodzić w sferze emocjonalnej i intelektualnej ucznia10.
Rozwój umysłowy dziecka w młodszym wieku szkolnym przebiega szczególnie dynamicznie, a niepowtarzalną rolę odgrywają w nim wrażenia11. Odzwierciedlając cechy otaczającej rzeczywistości człowiek nie tylko odbiera świat, ale jednocześnie działa, przystosowując się do niego lub zmieniając go. U dzieci w omawianym okresie w sposób szczególny rozwijają się wrażenia wzrokowe, wrażenia słuchowe i kinestetyczno – ruchowe12.
W młodszym wieku szkolnym dzieci nie potrafią samodzielnie przygotować sobie materiału do uczenia się. Jeżeli uczą się bez wskazówek i pomocy dorosłych, to gubią się i nie potrafią ogarnąć całego zakresu materiału13. Najczęściej uczą się zupełnie odtwórczo bez wydobywania tego, co najważniejsze, powtarzając bardzo często wielokrotnie bez większego namysłu zdanie po zdaniu. Pod względem ilości zapamiętywanego materiału pamięć dziecka szkolnego jest lepsza niż pamięć dziecka przedszkolnego, podobnie jest gdy weźmiemy pod uwagę jakość procesu zapamiętywania.
Dzieci klas I i II przeważnie trzeba uczyć tego, jak należy się uczyć, aby sprostać wymaganiom szkoły14.
STANDARDY OSIĄGNIĘĆ SZKOLNYCH UCZNIA KLASY I15
EDUKACJA POLONISTYCZNA
Czyta poprawnie głośno i cicho proste teksty.
Recytuje wiersze z pamięci.
Wypowiada się na dany temat w formie prostych zdań.
Samodzielnie pisze wyrazy i proste zdania.
Dzieli wyrazy na głoski, litery, sylaby.
Rozpoznaje rzeczowniki i czasowniki.
Układa zdania z rozsypanki wyrazowej
EDUKACJA MATEMATYCZNA
Zna pojęcie liczby naturalnej jej zapisy do 100.
Rozumie pojęcie dodawania i odejmowania i ich wzajemny związek.
Umie sprawnie dodawać i odejmować w zakresie 100.
Potrafi rozwiązywać i układać proste zadania tekstowe.
Umie mierzyć odcinki, liczyć pieniądze.
Zna dni tygodnia.
EDUKACJA ŚRODOWISKOWA
Zna szkołę i podstawowe czynności wykonywane przez osoby w niej pracujące.
Umie bezpiecznie zachowywać się na drodze i na przejściach dla pieszych.
Zna strukturę rodziny.
Zna urządzenia techniczne używane w domu i zasady bezpiecznego ich użytkowania.
Dostrzega zmiany zachodzące w przyrodzie w różnych porach roku.
Ma właściwy stosunek do zwierząt.
Zna nazwę swojej miejscowości, adres zamieszkania.
EDUKACJA MUZYCZNA
Rozpoznaje głosy z otoczenia, głosy ludzkie: sopran i bas.
Śpiewa piosenki w skali przewidzianej dla ucznia klasy I.
Akompaniuje do piosenek i zabaw ruchowych.
Rozpoznaje brzmienie podstawowych instrumentów muzycznych.
EDUKACJA PLASTYCZNA I TECHNICZNA
Potrafi przedstawić zjawiska otaczającego świata.
Projektuje, wykonuje płaskie i przestrzenne formy użytkowe pod kierunkiem nauczyciela.
Wie, czym zajmuje się malarz, rzeźbiarz, architekt.
Pracuje zgodnie z zasadami bhp.
Rozróżnia i określa podstawowe właściwości materiałów.
Poprawnie posługuje się różnymi narzędziami.
Wie, jaki zawód wykonują jego rodzice.
Zna zasady bezpiecznej obsługi podstawowych urządzeń gospodarstwa domowego.
EDUKACJA RUCHOWA I ZDROWOTNA
Współdziała w grach i zabawach zespołowych.
Jest systematyczny, wytrwały, w pokonywaniu trudności.
Przestrzega ładu i porządku oraz zasad gry.
Umie dokonać samooceny własnej pracy.
Troszczy się o zdrowie czystość, higienę i bezpieczeństwo swoje i innych.
Przestrzega norm postępowania jako uczeń i kolega.
STANDARDY OSIĄGNIĘĆ SZKOLNYCH UCZNIA KLASY II16
Uczeń doskonali umiejętności z klasy I oraz:
EDUKACJA POLONISTYCZNA
Układa wielozdaniowe wypowiedzi.
Trafnie i poprawnie formułuje pytania i odpowiedzi, zdania rozkazujące i wykrzyknikowe.
Rozumie słuchany i czytany tekst.
Pisze czytelnie, płynnie wyrazy i zdania.
Pisze poprawnie z pamięci i ze słuchu zdania i krótkie teksty z trudnościami ortograficznymi (wyrazy z ą, ę, ó, rz, ch, h, "nie" z przymiotnikami i czasownikami).
Rozpoznaje rzeczowniki i czasowniki.
Pisze zdania opisujące przedmioty, krótkie listy, życzenia, adresuje list.
EDUKACJA MATEMATYCZNA
Słownie i cyfrowo zapisuje liczby w zakresie 1000.
Porównuje i porządkuje liczby dwu i trzycyfrowe.
Biegle dodaje i odejmuje w zakresie 100.
Mnoży i dzieli liczby w zakresie 30.
Rozwiązuje proste zadania tekstowe.
Potrafi dokonać prostych obliczeń kalendarzowych, pieniężnych, wagowych, długości, czasu, zegarowych.
EDUKACJA ŚRODOWISKOWA
Zna pory dnia i roku, nazwy miesięcy, budowę roślin i warunki ich życia.
Przeprowadza proste doświadczenia, obserwacje, pomiary i wyciąga trafne wnioski.
Zna i stosuje zasady poruszania się po drodze.
Prowadzi obserwację pogody i zapisuje jej elementy w formie obrazkowej.
EDUKACJA PLASTYCZNA
Przedstawia w swych pracach zjawiska, wydarzenia uwzględniając ruch postaci, nastrój.
W pracach uwzględnia kształt, barwę, wielkość, proporcje, układ, fakturę, sytuacje przestrzenne.
Właściwie dobiera techniki plastyczne i materiały.
Rysuje odcinki, linie proste, prostopadłe, równoległe, prostokąty, kwadraty, trójkąty, oraz powiększa i pomniejsza figury na sieci kwadratowej.
EDUKACJA MUZYCZNA
Potrafi akompaniować do piosenek i zabaw za pomocą efektów akustycznych i instrumentów perkusyjnych.
Gra na dzwonkach.
Śpiewa piosenki indywidualnie i zbiorowo.
Improwizuje melodie do krótkich tekstów.
Swobodnie interpretuje ruchem tematy rytmiczne.
EDUKACJA TECHNICZNA
Właściwie organizuje własne działania.
Ustala kolejność czynności.
Wybiera najwłaściwszy sposób realizacji zadania.
Umie dobrać narzędzia, przybory i materiały.
EDUKACJA RUCHOWA l ZDROWOTNA
Jest sprawny ruchowo.
Chętnie współdziała w grach i zabawach zespołowych.
Jest zdyscyplinowany, systematyczny, wytrwały, w pokonywaniu trudności.
Przestrzega ładu i porządku oraz zasad gry.
Umie dokonać samooceny własnej pracy.
Troszczy się o zdrowie czystość, higienę i bezpieczeństwo swoje i innych.
Przestrzega norm postępowania jako uczeń i kolega.
STANDARDY OSIĄGNIĘĆ SZKOLNYCH UCZNIA KLASY III17
EDUKACJA POLONISTYCZNA
Czyta poprawnie, płynnie i wyraziście. Czyta po cichu ze zrozumieniem.
Pracuje z tekstem, umie wykazać postacie główne, drugorzędne, dokonać oceny postępowania bohaterów, ustalić kolejność zdarzeń, opowiedzieć treść.
Wypowiada się w rozwiniętej, uporządkowanej formie.
Układa swobodne, spójne wypowiedzi i wielozdaniowe opowiadania twórcze na podstawie własnych obserwacji, przeżyć, treści słuchanych, czytanej literatury oraz aktualnych wydarzeń.
Pisze swobodne teksty, opowiadania, opisy, listy, życzenia, zawiadomienia, adresy z uwzględnieniem ich cech charakterystycznych, zachowując poznane zasady gramatyczne, ortograficzne i interpunkcyjne.
Pisze w zeszycie w jedną linię płynnie i czytelnie z zachowaniem prawidłowego kształtu liter, proporcji oraz właściwego ich łączenia w wyrazach.
EDUKACJA MATEMATYCZNA
Zna dziesiątkowy system pozycyjny.
Rozumie i stosuje własności czterech działań arytmetycznych i związków między nimi.
Pamięciowo dodaje dowolne liczby w zakresie 100.
Biegle mnoży i dzieli w zakresie 100.
Rozwiązuje problemy teoretyczne i praktyczne zawarte w zadaniach z treścią.
Stosuje algorytmy pisemnego dodawania i odejmowania oraz mnożenia i dzielenia przez liczbę jednocyfrową.
Dokonuje obliczeń dotyczących mierzenia długości, ważenia, płacenia, zegara i kalendarza.
Oblicza długość linii łamanych, obwody prostokątów i trójkątów.
EDUKACJA ŚRODOWISKOWA
Obserwuje otaczającą rzeczywistość, dostrzegając zmiany w niej zachodzące oraz związki przyczynowo-skutkowe.
Bada otaczającą rzeczywistość przyrodniczą i społeczną, przeprowadzając różnorodne doświadczenia i badania.
Postrzega całościowo i kontekstowo sytuacje, zjawiska przyrodnicze, społeczne, odkrywając funkcjonujące w nich prawa i zależności.
Rozumie swoje role i przestrzega norm postępowania jako członek różnych społeczności.
Wykazuje poczucie tożsamości kulturowej, narodowej, historycznej.
EDUKACJA MUZYCZNA
Śpiewa piosenki jednogłosowe.
Gra ze słuchu i częściowo z nut na instrumentach perkusyjnych niemelodycznych i melodycznych.
Odczytuje proste melodie oraz zapisy rytmiczne.
Interpretuje ruchem tematy rytmiczne, piosenki i utwory instrumentalne.
Określa charakter i nastrój słuchanych utworów oraz ich budowę.
Rozpoznaje barwy czterech rodzajów głosów ludzkich, brzmienie instrumentów, wysokość i długość trwania, barwę i dynamikę dźwięków.
EDUKACJA PLASTYCZNA I TECHNICZNA
Korzystając z różnych technik plastycznych i materiałów przedstawia i wyraża w pracach plastycznych własne przeżycia i marzenia, otaczającą rzeczywistość przyrodniczą i społeczną, świat fantazji uwzględniając wielkość, proporcję, barwę, walor, układ faktur i sytuacje przestrzenne.
Projektuje i wykonuje płaskie i przestrzenne formy użytkowe uwzględniając zasady kompozycji otwartej i zamkniętej, rytmicznej i symetrycznej.
Określa dziedziny sztuk plastycznych, specjalności zawodowe oraz czynności i narzędzi, działy sztuki.
Dobiera odpowiednie narzędzia, przybory i materiały do wykonywanego zadania.
Planuje kolejność podejmowanych działań.
EDUKACJA RUCHOWA I ZDROWOTNA
Posiada podstawowy zasób umiejętności ruchowych indywidualnych i zespołowych.
Dba o zdrowie, higienę osobistą oraz porządek i czystość otoczenia.
Zachowuje obowiązujące zasady i reguły uczestnicząc w różnych formach dziecięcej aktywności oraz świadomie stosuje normy współżycia w grupie.
Dostrzega niebezpieczeństwa związane z: zatruciami pokarmowymi, grzybami, środkami chemicznymi, lekami, narkotykami, alkoholem, papierosami, używaniem ognia.
Przestrzega przepisów ruchu drogowego i zasad bezpieczeństwa w domu, w szkole.
1.4 Badania nad rzeczywistością współczesnej szkoły
F. Mayor: Przyszłość świata. Warszawa 2001, s. 380↩
W. Strykowski: Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej. Poznań 2003, s. 32↩
M. Dudzikowa: Kompetencje autokreacyjne – czy i jak są możliwe do nabycia w toku studiów pedagogicznych. W: H. Kwiatkowska (red.): Ewolucja tożsamości pedagogiki. Warszawa 1994, s. 205↩
R. Kwaśnica: Dwie racjonalności. W: Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.): Ku pedagogii pogranicza. Toruń 1990↩
W. Strykowski, op. cit., s. 23↩
Por. H. Moroz (red.): Kształcenie nauczycieli klas początkowych. Materiały dydaktyczne. Warszawa 1994↩
S. Palka: Obszary wiedzy nauczycieli klas początkowych. W: W. Puślecki (red.): Kształcenie wczesnoszkolne na przełomie tysiącleci. Warszawa 2000, s. 28↩
Słownik języka polskiego PWN Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013↩
W. Strykowski: Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej. Poznań 2003, s. 34↩
Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym,
Warszawa 2003. s.67↩
Ibidem↩
I.Adamek Podstawy edukacji wczesnoszkolnej wyd. Impuls 1997 s. 150↩
Pomykało W. Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1993.↩
Ibidem,↩
http://sp139warszawa.edupage.org/about/?subpage=11↩
Hanisz J., Grzegorzewska E., Łukasik S, Petkowicz H.: Wesoła szkoła .Kształcenie zintegrowane w klasach I-III. Ocena opisowa i sprawdzian osiągnięć ucznia. Warszawa 2001↩
Hanisz J., Grzegorzewska E., Łukasik S, Petkowicz H.: Wesoła szkoła .Kształcenie zintegrowane w klasach I-III. Ocena opisowa i sprawdzian osiągnięć ucznia. Warszawa 2001↩