OWADY

Czynniki sprzyjające atakom owadów:

• Wilgoć i ciepło w miejscu przechowywania

• Brak częstych przeglądów

• Zabrudzenie obiektu, kurz

• Sąsiedztwo punktów gastronomicznych

grupa	znaczenie	owady
owady wskaźnikowe	występowanie informuje o wysokiej względnej wilgotności powietrza i przechowywanych obiektów	gryzki
owady szkodniki drzewne	drążą korytarze w drewnie prowadząc do całkowitej destrukcji drewna, uszkadzają meble, rzeźby, podobrazia	chrząszcze: kołatkowate, miazgowcowate, kózkowate termity
owady niszczące różne materiały pochodzenia roślinnego i zwierzęcego	uszkadzają książki, tkaniny, futro, dywany, skóry, pergamin, kleje, zbiory entomologiczne, wypchane zwierzęta, mogą powodować powierzchniowe przetarcia lub drążyć korytarze	chrząszcze: kołatkowate, skórnikowate, pustoszowate, motyle: mole szczeciogonki: rybik cukrowy karaczany

Rząd szczeciogonki – Rybik cukrowy

• nie posiadają skrzydeł, srebrno szarawy, ok. 8-13 mm

• postacie młodzieńcze są podobne do dorosłych, różnią się tylko mniejszymi wymiarami (przeobrażenie niezupełne); szybko się porusza

• jest aktywny nocą, nie lubi światła

• niszczy papier, tekturę, pergamin, skórę (powierzchnia, a potem w głąb materiału)

• odżywia się białkiem, skrobią, innymi cukrami (kleje), nawet celulozą

• mieszka w kryjówkach poza miejscem żerowania, lub miejsca ciepłe, wilgotne

Rząd karaczany – karaczan wschodni; prusak

• są wszystkożerne

• zniszczenie dóbr kultury np. książek dokonywane głównie w krajach tropikalnych

Rząd termity

• najgroźniejsze szkodniki

• tworzą jamy – nie korytarze

• niszczą drewno budowlane, meble, rzeźby, tekturę, książki

• żyją w klimacie tropikalnym, subtropikalnym, wybrzeża M. Śródziemnego, Czarnego, Kaspijskiego

Rząd gryzki

• owady drobne, ok. 2mm, delikatne, niektóre bezskrzydłe, czasami skaczą

• żyją w lasach, bibliotekach, muzeach i zielnikach oraz domach mieszkalnych – starych lub nowych niewysuszonych

• warunkiem masowego występowania gryzków jest zmiana wilgotności powietrza – owady wskaźnikowe, neutralne mogą nie niszczyć obiektów

• mogą składać jaja w splotach płótna (odwrocie obrazu było pokryte brązową warstwę białka i skrobię, która mogła przyciągnąć owady)

Rząd motyle, rodzina molowate – w Polsce 2 gatunki: mól włosienni czek, mól kożusznik

• rozpiętość skrzydeł ok. 15 mm

• gąsienice moli są szkodnikami wełny, futer, pierza, filcu, tektury, zbiorów przyrodniczych i etnograficznych

Rząd chrząszcze – niszczące drewno:

kołatek domowy (rodzina kołatkowate)

• pospolity i najgroźniejszy, niszczy drewno użytkowe, meble, rzeźby, okładziny książek, podłogi

• atakuje biel drewna liściaste, iglaste, stare (XV w) i inne drewno.

• otwory wylotowe Ø 0,7 – 2,2mm

• postać doskonała ok. 5 mm – od kwietnia do lipca

• odchody:

kołatek uparty (rodzina kołatkowate)

• ma duże wymagania pod względem drewna – zagrzybione i zawilgocone min 20%

• otwory wylotowe Ø 3 mm

• nieco większe odchody od kołatka domowego:

• postać doskonała 6 mm, brunatno czarny z wyjątkiem owłosionych tylnych kątów przedplecza

tykotek pstry (rodzina kołatkowate)

• postać doskonała 9 mm, dość duży

• owalne otwory wylotowe Ø 4 mm, korytarze 3-4 mm

• odchody w kształcie spłaszczonych kulek

• groźny dla starych zabytkowych budowli, woli drewno liściaste, ale iglastym nie pogardzi

• występuje głównie na podhalu i regionie południowo - wschodnim

wyschlik grzebykorożny (rodzina kołatkowate)

• atakuje tylko drewno liściaste z wyjątkiem buka

• pospolity, chrząszcze pojawiają się od maja do początku sierpnia

• brunatne ok. 3-5 cm

• korytarze Ø 2 mm, otwory Ø 1 - 2,5 mm

• samiczki rogi piłkowate, samce grzebykowe

miazgowiec parkietowy (rodzina miazgowcowate)

• pospolity w całej Polsce

• 2,5 - 5 mm, brunatny

• chodniki o Ø 1,2 mm

• nie tworzy specyficznych odchodów

• żeruje w suchym drewnie liściastym (max 14% wody w drewnie), głównie dąb

• atakuje parkiety, biel drewna, w pobliżu miazgi, ale też zewnętrze warstwy twardzieli

spuszczel pospolity (rodzina kózkowate)

• najgroźniejszy w europie, szkodnik drewna budowlanego, nie lubi starego drewna

• zjada suche, niezagrzybione drewno iglaste

• gładkie lub poszarpane, owalne otwory wylotowe Ø 4 – 10 mm

• owalne korytarze od Ø 6 mm

• odchody ok. 1 mm :

rodzina chrząszcze - niszczące skórę, pergaminy, tkaniny, książki, zbiory etnograficzne i przyrodnicze

skórnik słoniniec (rodzina skórnikowate)

• największy – 9 mm, ma jasną przepaskę z 3 kropkami, czarno brudnożółty

szubak dwukropek (rodzina skórnikowate)

• 5 mm, czarny błyszczący z dwoma kropkami

mrzyk muzealny, mrzyk gabinetowy, mrzyk krostkowiec

• 2 - 3 mm, twardy, chitynowy, ciemniej ubarwione, między sobą różnią się deseniem pancerzyka

• postacie doskonałe odżywiają się i żyją w kwiatach

Larwy skórnikowatych są wydłużone i owłosione. żywią się produktami pochodzenia zwierzęcego – uszkadzają wełnę, dywany, jedwab, pierze, rogi, futra, trofea myśliwskie, kolekcje owadów, skóry, kości, książki, klej zwierzęcy. Postacie doskonałe – pyłek kwiatowy.

żywiak chlebowiec (rodzina kołatkowate)

• zjada suche pieczywo, produkty spożywcze, klej – niszczą książki- ok. 80% zniszczeń zbiorów bibliotecznych w ogóle

• postać doskonała 4 mm

• korytarze Ø 2mm

• czasami zjada płótno, skórę – ale nieżywi się keratyną czy kolagenem ale skrobią

pustosz wypuklak i kradnik (rodzina pustoszowate)

• małe o b. długich odnóżach i czułkach

• larwy żyją w różnych materiałach pochodzenia roślinnego i zwierzęcego (ziarno, suche pieczywo, szczecina, drewno); atakuje też skórzane oprawy, klej w książkach

• owad doskonały 2 – 4,5 mm

Cykl rozwojowy chrząszczy

1. Owady doskonałe wydostają się na zewnątrz otworami wylotowymi, łączą się w pary, kopulują, samica wraca aby złożyć jajeczka.

2. Z jajek wylęga się larwa

3. po upływie 1 roku – 14 lat larwa schodzi do komory poczwarkowej i przepoczwarza się w poczwarkę (trwa o ok. miesiąc, półtora)

4. Z poczwarki wykluwa się owad – okres od kwietnia do lipca – zależnie od gatunku.

Czynniki wpływające na rozwój owadów w drewnie:

• Ciepło – owady są zmiennocieplne, więc wymagają odpowiedniej temperatury

  • kołatkowe – 20-22°C

  • spuszczel pospolity – 28-30°C

  • temp. > 40°C – odrętwienie owadów

  • temp. 50- 55°C – śmierć owadów

  • spadek temp. poniżej 20°C – też śmierć, ale wiele chrząszczy jest w stanie przeżyć poniżej 0°C jeśli temp. spada powoli, część gatunków przyzwyczajona do naszego klimatu

• Zawartość wody w materiale – woda jest niezbędna do życia

  • tykotek pstry, kołatek uparty – 80% wilgotności w powietrzu

  • miazgowiec parkietowy – 14% max wilgotność drewna

  • spuszczel pospolity, kołatek domowy też nie potrzebują dużo wody

• Drewno – przede wszystkim cześć bielasta

  • np. biel sosny – 0,5% - 0,8% białka; twardziel 0,2 -0,3% białka

    • spuszczel potrzebuje min 0,2% białka w bielu

    • kołatek domowy 0,3%

  • celuloza – dzięki symbiozie z celulolitycznymi drożdżami owady są w stanie ja zjeść

    • drewno zagrzybione jest atrakcyjne bo cześć składników już została rozłożona (celuloza na związki proste)

  • wiek drewna

    • spuszczel pospolity do 150 lat (starsze drewno sporadycznie)

    • kołatek domowy – XVII , XVI a nawet XV wieczne drewno

    • tykotek pstry – kilkusetletnie drewno

świdrak okrętowiec

Małż morski (20 -30 mm), drąży w drewnie służącym mu za pożywienie i kryjówkę. Korytarze, które tworzy wykłada CaCO₃ W Bałtyku rzadko, często Morze Północne – 2 gatunki, M. Śródziemne – 4, wybrzeża Indii – 20. Atakuje statki – drewno zanurzone.

DEZYNSEKCJA

Profilaktyka, czyli właściwie warunki przechowywania i stała troska o stan dóbr kultury, jest jedynym, skutecznym w długim okresie czasu zabezpieczeniem przed zniszczeniami ze strony mikroorganizmów i owadów. Jakiekolwiek zabiegi i środki dezynfekcyjne okażą się nieskuteczne, jeśli równocześnie nie zostaną poprawione warunki przechowywania obiektu.

Osuszenie budynku

• Szczelne pokrycie dachu

• Prawidłowo działające systemy odprowadzania wód opadowych z dachu (system rur spustowych)

• Prawidłowo działające systemy odprowadzania wód z terenu przyległego do budynku, utrzymywanie drożności drenaży opaskowych lub pośrednich.

• Prawidłowe nachylenie gruntu w stosunku do budynku

• Izolacja pionowa fundamentów budynku

• Izolacja pozioma – wykonanie przepon w murze (metody inwazyjne, kontroweryjne)

  • iniekcje – wierci się otwory w murze, osuszenie grzałkami i wprowadzenie płynu, który ma za zadanie wypełnić pory w murze – impregnat, nie zawsze skuteczna metoda (grawitacyjna, niskociśnieniowa, wysokociśnieniowa, elektroiniekcja, termoiniekcja)

  • mechaniczne wciskanie warstwy izolacyjnej np. blachy nierdzewnej

  • ekrany wentylacyjne

• Osuszanie metodą elektrofizyczną – grawomagnetokineza – wykorzystuje się pole magnetyczne ziemi, odwraca się bieguny w cząsteczkach wody i powoduje skierowanie wilgoci z muru do gruntu – system Aquapol.

• Sprawny system wentylacji pomieszczeń budynku

• Odpowiedni system ogrzewania

Suszenie zalanych lub zawilgoconych przegród budynku

1. Suszenie naturalne – wysuszenie do wymaganej wilgotności 4% wymaga się kilku sezonów wiosenno – letnich o suchej i ciepłej pogodzie (po powodzi)

2. Suszenie sztuczne

   • ogrzewanie pomieszczeń nagrzewnicami z jednoczesnym wymuszeniem ruchu powietrza (50-250°C maszyna- w pomieszczeniu do 35-37°C) godzinę się grzeje, wietrzy i tak w kółko.

   • osuszanie absorpcyjne – wilgotne powietrze przechodzi przez urządzenie z filtrem obrotowym, żelem silikonowym absorbującym wilgoć, największa skuteczność – poniżej 30% RH powietrza

   • osuszenie kondensacyjne – wilgotne powietrze jest zasysane przez wentylator, który je oziębia i na którym kondensuje się para wodna odprowadzana do zbiornika. Największa skuteczność – RH = 30-90%

   • osuszenie mikrofalowe – energia niesiona przez mikrofale zmienia się w energię cieplną (kontrowersyjna, uważać na nagrzewanie przegród, obecność metali np. żelaznych gwoździ)

Suszenie książek i archiwów

1. Metody tradycyjne – pracochłonne i długotrwałe

2. liofilizacja – nowoczesna metoda, pozwala na wysuszenie zalanych książek a następnie zamrożonych z pominięciem fazy ciekłej. Książkę myje się pod bieżącą wodą. Odwodnienie przez sublimacje lodu w próżni, w warunkach 0°C i ciśnienia 6 m barów (woda w takich warunkach nie może występować w wazie ciekłej) i dlatego w skutek pobierania ciepła z otoczenia lód przekształca się w parę wodną. Para wodna jest zbierana do kondensatorów i ponownie zmieniana w lód, który co jakiś czas się usuwa.

Dezynfekcja – niszczenie drobnoustrojów i wirusów, bakterii, grzybów, glonów, pierwotniaków, mające na celu eliminacje infekcji. Metody fizyczne i chemiczne.

Sterylizacja – szczególny rodzaj dezynfekcji, niszczenie drobnoustrojów, mające na celu usunięcie wszystkich form wegetatywnych i zarodnikowych

Kryteria środków do dezynfekcji

• Skuteczny! Spektrum aktywności odpowiada dla szkodników, które mają być zwalczone (efekt dezynfekcyjny)

• Stabilnośc i trwałość środka w obiekcie (efekt zabezpieczający)

• Bezpieczny!

• Brak szkodliwego działania na materiały wchodzące w skład zabytku.

• Minimalna toksyczność dla człowieka.

• Minimalna ekotoksyczność dla gleby, wód, zwierząt.

• Dostępny, tani, łatwy do stosowania.

• Obojętne pH, brak zakwaszenia podłoża.

• Składniki preparatu dezynfekującego nie mogą w sposób nieodwracalny reagować ze składnikami zabytku (np. ze spoiwem czy jonami metali).

• Brak zmian barwnych obiektu, ani pośrednio po aplikacji, ani w przyszłości (zabieleń, zażółceń, zmian odcieni pigmentów i barwinków).

• Nie może zmniejszać właściwości wytrzymałościowych podłoża (np. papier)

zakres LD50 mg/kg m.c.	toksyczność
<LD50<25	b. toksyczne
25<LD50<200	toksyczne
200<LD50<2000	szkodliwe
2000<LD50	nieklasyfikowane

LD50 – dawka substancji powodująca śmierć 50% osobników testowanych (często szczury testowane)

Przyczyny nieskuteczności dezynfekcji

• nieprawidłowo dobrany preparat – np. za słaby

• ochronna rola biofilmu

• unieczynnienie się biocydów

• adaptacja drobnoustrojów do obecności biofilmu

Metody fizyczne

• promieniowanie ultrafioletowe

  • do dezynfekcji pomieszczeń w szpitalach, przychodniach, laboratoriach, lampy – fale o długości 253,7 nm

  • 230-275 nm – powoduje zmiany w DNA i RNA w komórkach, prowadzące do śmierci – najmniej odporne na UV – bakterie, odporniejsze grzyby i zarodniki

  • przydatności UV – nie może być stosowana do dezynfekcji malowideł ściennych – nie dezynfekuje powierzchni malowidła, które ma powierzchnie porowatą, wpływa na stabilność warstwy malarskiej, zmniejsza jej jedność, nasycenie, odcień.

• promieniowanie gamma (ƴ)

  • emitowanie przez radioaktywny izooktan kobaltu CO

  • bardzo szkodliwe (przenika obiekty o grubości nawet 1m)

  • dawki stosowane do zwalczania grzybów pleśniowych do 10kGƴ są dość wysokie i mogą uszkadzać papier – b. ważna dawka

  • całkowita sterylizacja - 25 kGƴ

Metody chemiczne

• biocydy – związki biobójcze zwalczające

  • mikrobiocydy - mikroorganizmy

  • bakteriocydy – bakterie

  • fungicydy – grzyby

  • algicydy – glony

  • herbicydy – rośliny zielone, chwasty

  • maluskocydy – ślimaki

• Klasyfikacja:

  • alkohole i ich pochodne – alkohole alifatyczne np. etanol; aromatyczne np. fenol i jego pochodne

  • aldehydy – formaldehydy, glutaraldehydy

  • kwasy organiczne i ich pochodne – kwasy aromatyczne jedno- i wielo-karboksylowe i ich pochodne

  • czwartorzędowe sole amonowe

  • związki heterocykliczne – pochodne fiozolu i triazolu

  • tlenki w postaci gazu – tlenek etylenu, propylenu

• Mechanizm działania

  • membrano aktywne – przechodzą przez warstwę śluzu, ścianę komórkowa i zatrzymują się na błonie komórkowej, dodatnio naładowane cząsteczki mikrobiocydu absorbują się na powierzchni ujemnie naładowanej błony komórkowej, zakłócają transport związków przez błonę komórkową, zaburzają funkcję enzymów umieszczonych w błonie, w końcu – rozerwanie błony, wylew cytoplazmy;

    • alkohole, czwartorzędowe sole amoniowe

  • elektronofilne – maja mniejsze cząsteczki – działają w cytoplazmie – reagują ze składnikami komórki, które posiadają nadmiar elektronów np. z grupami funkcyjnymi białek istotnych dla życia komórek

    • aldehydy i dichlorofluanid (lichenicyde)

  • komplekcujące – przechwytują kationy metali niezbędne dla metabolizmu komórki, np. Cu, Fe i wiążą je w kompleksy chylatowe, grupy kompleksujące są barwne- mogą powodować zmiany barwne – nie polecane

Preparat	=	jeden lub kilka związków aktywnych (substancje czynne)	+	rozpuszczalnik	+	substancje modyfikujące np. poprawiające głębokość wnikania, stabilizują pH, zapobiegają korozji

Postacie:

• roztwory ciekłe – związki aktywne są rozpuszczane w wodzie lub rozpuszczalnikach organicznych

• gazy tzw. fumiganty – fumigacja –związek chemiczny o biologicznej aktywności, który w warunkach temp. i cisnienia utrzymuje się w stanie gazowym w stężeniu wystarczającym do zabicia szkodliwego organizmu

• środki w postaci stałej – pasty, proszki, naboje (sztyfty)

Środki ochrony drewna

• oleiste –b. mocne, na stałe w wodzie, raczej nie do zabytków

• rozpuszczalnikowe

• solne – do zabezpieczeń raczej nowego drewna

• wodorozcieńczalne np. żele

Metody stosowania

• pędzlowanie

• spryskiwanie

• tampowanie

• kąpiel krótkotrwała długotrwała

• iniekcja

• autoklawy próżniowe