Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku

Kaczmarski, Bezpieczeństwo Azji Wschodniej i Pacyfiku

• W okresie zimnej wojny dynamikę w regionie Azji Wschodniej i Pacyfiku w zasadniczym stopniu określała rywalizacja pomiędzy Związkiem Radzieckim i Stanami Zjednoczonymi. Region był najbardziej gorącym obszarem konfrontacji zimnowojennej, na którym Moskwa i Waszyngton toczyły „wojny przez pośredników” (proxy wars), w Korei oraz Wietnamie. Mniejszą rolę w bezpieczeństwie regionu odgrywały Chiny oraz Japonia. Początkowy sojusz radziecko – chiński przekształcił się na przełomie lat 50. i 60. XX wieku w rywalizację ideologiczną i polityczną. Jej szczytem była otwarta konfrontacja zbrojna w 1969 roku na rzeką Ussuri. Dekada lat 70. przyniosła porozumienie Chin ze Stanami Zjednoczonymi, które w latach 80. przekształciło się w faktyczny sojusz skierowany przeciwko dominacji radzieckiej w regionie. Japonia z kolei pozostawała przez okres zimnej wojny związana z USA ścisłym sojuszem polityczno – wojskowym, który pozbawiał ją jednocześnie większej roli w zapewnieniu bezpieczeństwa w regionie. Koniec zimnej wojny przyniósł przede wszystkim rekonfigurację sojuszy na obszarze Azji Wschodniej.

Rozpad ZSRR

• Głównym czynnikiem, który określił problemy bezpieczeństwa międzynarodowego w regionie Azji Wschodniej i Pacyfiku po zakończeniu zimnej wojny, był rozpad Związku Radzieckiego. Dotychczas to państwo odgrywało wraz z USA kluczową rolę na tym obszarze i w świecie. Pojawienie się w miejsce ZSRR znacznie słabszej Federacji Rosyjskiej i spowodowało przewartościowanie interesów bezpieczeństwa poszczególnych państw zaangażowanych w regionie, ze Stanami Zjednoczonymi i Chinami na czele.

• Na Dalekim Wschodzie interesy bezpieczeństwa Rosji związane były przede wszystkim z rozwojem gospodarczym tych obszarów. Zarówno wśród elit, jak i w społeczeństwie rosyjskim powszechne są obawy przed rosnącym wpływem Chin na tych terytoriach. Elementem istotnym z punktu widzenia ewolucji bezpieczeństwa międzynarodowego było zmniejszenie liczebności sił zbrojnych w tym regionie.

Utrzymywanie się podziału Korei

• Konflikt pomiędzy Koreańską Ludowo – Demokratyczną oraz Republiką Korei pozostawał w stanie zamrożenia od podpisania przez oba państwa rozejmu w Panmudżonie 27 lipca 1953 roku. Zakończenie zimnej wojny nie przyczyniło się do rozwiązania problemu podziału Półwyspu Koreańskiego, chociaż zjednoczenie Niemiec wywołało falę spekulacji o możliwości zjednoczenia państw koreańskich. Granica pomiędzy Koreą Północną i Południową na 38 stopniu równoleżnika północnego jest wciąż granicą najbardziej zmilitaryzowaną granica na świecie. Równie napięte pozostawały relacje pomiędzy Phenianem a Tokio.

Nierozwiązane problemy terytorialne

• Nierozwiązane problemy terytorialne mają swoje źródło jeszcze w okresie poprzedzającym zimną wojnę. Zaliczyć do nich można: spór pomiędzy Rosją i Japonią o Wyspy Kurylskie, spór pomiędzy Japonią i Chinami o wyspy Senkaku, spór o Wyspy Paracelskie. W 1945 roku Związek Radziecki zajął Wyspy Kurylskie, z czym Japonia nigdy się nie pogodziła.

Zagrożenie terroryzmem i piractwem morskim

• Stosunkowo nowym zjawiskiem w regionie stało się pojawienie zagrożenia terroryzmem międzynarodowym. W okresie Pozimnowojenny odżyło również piractwo morskie. Przyczyn pojawienia się tego typu zagrożeń w regionie Azji i Pacyfiku należy upatrywać przede wszystkim w słabości państw regionu, które nie są w stanie efektywnie przeciwdziałać aktom piractwa morskiego.

• Najpoważniejszym przejawem aktywności międzynarodowych siatek terrorystycznych w regionie Azji Wschodniej był zamach na Bali, dokonany w 2002 roku, którego głównymi ofiarami byli turyści z Australii.

Proliferacja broni masowego rażenia

• Pojawienie się państw z ambicjami zdobycia bądź rozbudowy arsenałów broni masowego rażenia i środków ich przenoszenia w postaci rakiet balistycznych stało się kolejnym czynnikiem niestabilności. Zagadnienie to pojawiło się u schyłku strategicznego sojuszu USA z Chinami pod koniec lat 80. W 1988 roku Chiny sprzedały rakiety Arabii Saudyjskiej i Iranowi. Pod naciskiem Stanów Zjednoczonych jednak zawiesiły część transferu technologii, m. in. do Syrii i Iranu. Jedynym punktem, w którym Chiny nie uległy naciskowi USA, była pomoc dla Pakistanu w budowie bomby atomowej. Chiny traktowały pomoc dla Pakistanu jako sposób obrony przed Indiami poprzez wspieranie ich głównego wroga.

• Drugim państwem najbardziej przyczyniającym się do proliferacji rakiet balistycznych w regionie jest Koreańska Republika Ludowo – Demokratyczna, która nie ukrywa ambicji posiadania broni nuklearnej. Istnieje uzasadniona obawa, że wejście przez jedno z państw regionu w posiadanie takiego uzbrojenia może spowodować efekt domina – zachęcając inne państwa do uzbrojenia nuklearnego.

Główne obszary niestabilności i konflikty w regionie

• Bezpieczeństwo międzynarodowe regionu Azji Wschodniej i Pacyfiku pozostaje pod wpływem dwóch tendencji: utrzymywania się niestabilności mającej swoje korzenie w okresie zimnej wojny lub wcześniejszym oraz zmiany regionalnej równowagi sił w wyniku dynamicznego wzrostu politycznego i gospodarczego Chin.

Problem koreański

• Negatywny wpływ problemu koreańskiego na bezpieczeństwo regionalne określały trzy czynniki: możliwość podjęcia przez Koreę Północną próby zjednoczenia półwyspu przy użyciu siły zbrojnej, produkcja i eksport rakiet balistycznych oraz demonstrowane przez Phenian ambicje zdobycia broni nuklearnej.

• Pierwszym krokiem KRLD była zapowiedź wypowiedzenia traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT) 12 marca 1993 roku, drugim – test rakiety balistycznej średniego zasięgu No – dong w maju 1993 roku. W sierpniu 1998 roku KRLD wystrzeliła rakietę Taepo – dong 1 o większym zasięgu.

• Kolejny etap kryzysu koreańskiego rozpoczął się w październiku 2002 roku, kiedy KRLD przyznała się do łamania Porozumienia ramowego z 1994 roku, które zobowiązywało Phenian do rezygnacji z ambicji posiadania własnej broni jądrowej. Pod koniec 1994 roku Korea Północna wznowiła te elementu programu nuklearnego, które mogły się przyczynić do zbudowania broni jądrowej, a pozostawały zamrożone od czasu zawarcia Porozumienia ramowego. W grudniu 2002 roku Phenian wyrzucił inspektorów MAEA. W styczniu 2003 roku Korea Północna zapowiedziała wyjście z traktatu NPT. Tym razem zapowiedź została zrealizowana. W październiku 2006 roku KRLD ogłosiła dokonanie próby bomby atomowej, co zostało potwierdzone przez niezależne ośrodki badawcze.

Problem tajwański (jedności Chin)

• Polityka zagraniczna Chin jest funkcją polityki wewnętrznej. Jej podstawowym celem jest zapewnienie Chinom bezpiecznego środowiska międzynarodowego dla przeprowadzenia przemian wewnętrznych. Kwestią numer jeden jest bez wątpienia problem zjednoczenia z Tajwanem. Zadaniem chińskiej polityki zagranicznej jest powstrzymywanie innych państw od ingerencji w ten proces. Przez całą dekadę lat 90. XX wieku kwestia Tajwany była pierwszoplanowa na linii Waszyngton – Pekin. Wszelkie sygnały interpretowane przez stronę chińską jako poparcie dla samodzielności Tajwany wywoływały ostrą reakcję i napięcia w stosunkach dwustronnych.

Problem kurylski

• Obecną politykę Rosji można uznać za próbę wywarcia nacisku na Tokio. Uzyskanie dostępu do rosyjskiej ropy jest dla Japonii niezwykle ważne. Kuryle są również istotne ze strategicznego punktu widzenia – zamykają Morze Ochockie, zapewniając bezpieczny akwen dla sił morskich.

• Główną przeszkoda w zbliżeniu rosyjsko – japońskim jest niezwykle silna w obu krajach duma narodowa i kwestie prestiżowe, zwłaszcza tożsamość mocarstwowa. Putin zbudował swoją pozycje na obronie integralności terytorialnej FR. W Obliczu konfliktu w Czeczenii Rosja pozostaje wrażliwa na ewentualną utratę terytorium, a zwrot Kuryli widziałaby jako odwrócenie rezultatów II wojny światowej. Dla Japonii natomiast odzyskanie Terytoriów Północnych stanowi pożądany symbol normalności.

Problem wysp Senkaku

• Geneza sporu między Chinami i Japonią sięga końca XIX wieku. Chiny uznają, że do 1985 roku wyspy znajdowały się pod ich kontrolą. Japonia zaś twierdzi, że objęła je w posiadanie jako ziemię niczyją pod koniec XIX wieku. Głównym powodem sporu są zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego, które znajdują się wokół wysp.

Napięcia związane ze wzrostem potęgi Chin oraz rywalizacją amerykańsko – chińską

• Stosunki Stanów Zjednoczonych z Chinami będą najprawdopodobniej określać ład międzynarodowy XXI wieku – przede wszystkim w Azji, ale również w skali globalnej. Chiny są stosunkowo nowym mocarstwem, które szuka swojego miejsca w ukształtowanym ładzie międzynarodowym. Państwo to dąży do zmiany status quo, co przede wszystkim oznacza pragnienie zwiększenia jego roli w Azji Wschodniej, gdzie dominującą potęgą wciąż pozostają USA. Z kolei Stany Zjednoczone znalazły się w obliczu konieczności obrony swego stanu posiadania. Realizacja przez nie koncepcji obrony przeciwrakietowej może w dłuższej perspektywie okazać się decydującą determinantą ładu międzynarodowego w Azji Wschodniej. Z drugiej strony, przemiany wewnętrzne w Chinach sprawiają, że potrzebują one amerykańskiego kapitału i technologii. USA zaś – rynku chińskiego. Potrzeba współpracy spowodowała odsunięcie problemu obrony przeciwrakietowej na dalszy plan. Chociaż nie stanowi ona pierwszoplanowej kwestii w stosunkach amerykańsko – chińskich, to może mieć bardzo daleko idące konsekwencje.

• Stany Zjednoczone stosują wobec Chin mieszankę metod pozytywnych i negatywnych. Kluczowym elementem amerykańskiej strategii w regionie pozostaje nieformalna współpraca z Tajwanem i zobowiązanie do obrony wysp w przypadku chińskiej agresji. Zarazem jednak powstrzymując władze w Tajpej przed ogłoszeniem niepodległości. Waszyngton jest czynnikiem stabilizującym region.

• Tajwan ma znaczenie geostrategiczne, polityczne i ekonomiczne. Dla USA stanowi atut w razie pogorszenia stosunków z Chinami. Poza tym zobowiązania wobec Tajwany są podstawą amerykańskiej polityki w Azji Wschodniej. Dla Chin reunifikacja z Tajwanem oznacza przede wszystkim zjednoczenie wszystkich ziem chińskich i zakończenie okresu „rozkradania” Chin, jaki miał miejsce od połowy XIX wieku. Potencjał ekonomiczny Tajwanu wzmocniłby gospodarkę chińską w sposób jakościowy. Polityczna obecność USA w regionie zostałaby zredukowana do Korei Południowej i Japonii, nie mówiąc o tym, że wzrósłby prestiż Chin i jej wpływy wśród sąsiadów. Różnica dążeń USA i Chin jest wyraźna: Chiny dążą do zjednoczenia, natomiast dla USA najlepsze jest status quo.

• W kwestii Tajwanu występuje wyraźna asymetria, gdyż jest on ważniejszy dla bezpieczeństwa Chin niż Stanów Zjednoczonych. Zarazem Tajwan pozostaje kluczowym elementem w utrzymaniu przez USA dominującej pozycji w Azji. Problemem o decydującym znaczeniu dla przyszłości ładu regionalnego w Azji Wschodniej jest kwestia przyszłości Tajwanu i stosunków amerykańsko – chińskich.

• Koniec rywalizacji amerykańsko – radzieckiej negatywnie zaważył na amerykańskiej polityce wobec Chin. Najbardziej na stan stosunków dwustronnych wpłynął zanik wspólnego wroga (w postaci ZSRR), który od lat 70. był najsilniejszym spoiwem współpracy Waszyngtonu z Pekinem.

• Drugim czynnikiem determinującym politykę USA wobec Chin były wydarzenia na placu Tiananmen w czerwcu 1989 roku. Od tego momentu datuje się pogorszenie stosunków chińsko – amerykańskich. Na świecie rozpadał się blok komunistyczny, a jego miejsce zajmował model demokracji liberalnej. Chiny okazały się jednak ostoją komunizmu i autorytarnym reżimem, który – jak wierzyło wielu ekspertów – wkrótce upadnie. Z jednej strony upadek ZSRR i rozpad obozu jego sojuszników zwiększył znaczenie międzynarodowe Chin, ale z drugiej – główna oś międzynarodowych tarć przesunęła się z Europy do Azji. Dodatkowym elementem, który znacząco wpłynął na stosunki amerykańsko – chińskie, była wojna w Zatoce Perskiej. Błyskotliwe zwycięstwo USA w tej wojnie pokazało Chinom rozmiar wojskowej supremacji amerykańskiej nad resztą świata i wymusiło na nich podjęcie wojskowej modernizacji na szeroką skalę.

Napięcia wokół roli Japonii

• Dotychczasowa strategia Japonii opierała się na sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi oraz defensywnej, jeśli nie wręcz pacyfistycznej, strategii wojskowej. Nie uchroniło to jednak Japonii przed licznymi napięciami w relacjach z sąsiadami.

• W stosunkach z Rosją nierozwiązany pozostaje problem przynależności Wysp Kurylskich. W odniesieniu do Chin nierozstrzygnięte kwestie terytorialne nakładają się na spory mające podłoże historyczne. Równie skomplikowane są relacje Tokio z państwami koreańskimi.

• Japonia odgrywa kluczową rolę w regionalnej strategii USA. Analitycy z Nixon Center sugerują zacieśnianie stosunków z Tokio oraz New Delhi i utrzymanie uzyskanych przyczółków w Azji Środkowej na wypadek konieczności projekcji sił. Japonia i Indie to powiem dwa kraje, na których USA będą mogły ewentualnie oprzeć swą strategię powstrzymywania. Japonia przy cichej zgodzie USA rozszerza zakres swoich interesów regionalnych.

• Poważne zmiany w japońskiej doktrynie obronnej nastąpiły w 2003 roku. Uznano wówczas, że należy odejść od tradycyjnego postrzegania zagrożeń. Na pierwszy plan wysunęły się: atak z użyciem rakiet balistycznych, wtargnięcie w wyłączną strefę ekonomiczną i terroryzm..

Działania państw i instytucji międzynarodowych na rzecz umacniania bezpieczeństwa

• Charakterystyczną cechą omawianego regionu jest brak wielostronnych instytucji bezpieczeństwa. Istnieją jedynie sojusze dwustronne: USA z Japonią i Koreą Południową, zobowiązanie USA do obrony Tajwanu oraz współpraca rosyjsko – chińska, która wprawdzie jeszcze nie osiągnęła stadium sojuszu polityczno – wojskowego, ale wychodzi poza granice zwykłej współpracy dwustronnej.

Działania na rzecz rozwiązania problemu koreańskiego

• Nastąpiła intensyfikacja dialogu pomiędzy oboma państwami koreańskimi. W Jej wyniku 13 grudnia 1991 roku podpisano Podstawowe porozumienie o pojednaniu, nieagresji oraz wymianie i współpracy, a 20 stycznia 1992 roku Porozumienie o denuklearyzacji Półwyspu Koreańskiego. Phenian i Seul zobowiązały się powstrzymać od produkcji, testowania, rozmieszczania i użycia broni jądrowej. Energia jądrowa miała być używana wyłącznie do celów pokojowych, a oba państwa zrezygnowały z posiadania urządzeń do wzbogacania uranu.

• Ostateczne Porozumienie ramowe dotyczące dalszych losów koreańskiego programu nuklearnego udało się zawrzeć dopiero 21 października 1994 roku. Na jego mocy utworzono KEDO – Organizację Rozwoju Energetycznego Półwyspu Koreańskiego. Phenianowi zaoferowano budowę reaktorów jądrowych na lekką wodę, które miały być dostarczone przez stronę amerykańską, koszty zaś pokryć miały Japonia i Korea Południowa.

• W kwietniu 1997 roku rozpoczęły się czterostronne rokowania na temat traktatu pokojowego z udziałem USA, Chin, KRLD i Republiki Korei. Stało się to jednym z koronnych argumentów na rzecz tezy o konieczności budowy przez Stany Zjednoczone systemu obronny przeciwrakietowej. Polityka ekipy prezydenta Billa Clintona nastawiona była na dialog z Koreą Północną, czego wyrazem była wizyta sekretarza stanu Madeleine Albright w Phenianie w październiku 2000 roku.

• Od 1998 roku nowym czynnikiem w staraniach na rzecz stabilizacji sytuacji na Półwyspie Koreańskim stała się polityka Korei Południowej. Nowo wybrany prezydent Kim Dae – Jung ogłosił tzw. słoneczną politykę, w ramach której polepszanie stosunków z Phenianem miało nastąpić w wyniku pojednania i współpracy.

• Objęcie władzy w Stanach Zjednoczonych przez George’a Busja na początku 2001 oku przyniosło zaostrzenie polityki amerykańskiej wobec Korei Północnej. Waszyngton przestał popierać słoneczną politykę. Nowa administracja zawiesiła dwustronne rozmowy z Koreą Północną. W styczniu 2002 roku stany zjednoczone zaostrzyły swoją postawę wobec KRLD po tym, jak prezydent George Bush zaliczył Koreę Północną do krajów tzw. osi zła, stanowiących największe zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego.

• W odpowiedzi na kolejne zaostrzenie sytuacji na Półwyspie Koreańskim Stany Zjednoczony zawiesiły realizację porozumienia z 1994 roku, w tym pomoc w dziedzinie energetyki dla Korei Północnej. USA konsekwentnie odmawiały dwustronnych rozmów z Phenianem, preferując rozmowy wielostronne. W kwietniu 2003 roku doszło do trójstronnego spotkani USA, Chin i Korei Północnej. W sierpniu 2003 roku zainaugurowano nową formułę rozmów sześciostronnych odnośnie do koreańskiego kryzysu nuklearnego z udziałem USA, Chin, Japonii, Rosji i obu państw koreańskich. Jednakże podczas negocjacji nie osiągnięto praktycznie żadnego postępu.

Próba łagodzenia napięcia z Chinami – polityka Japonii i USA

• Główny ciężar prowadzenia polityki wobec wyłaniającego się mocarstwa, jakim były Chiny, wzięły na siebie Stany Zjednoczone. Ich strategia na przełomie XX i XXI stulecia była mieszaniną powstrzymywania oraz zaangażowania.

• Sygnałem pogorszenia się relacji amerykańsko – chińskich stał się kryzys związany z przypadkowym zbombardowaniem ambasady chińskiej w Belgradzie w 1999 roku, w czasie wojny o Kosowo. Ponadto Chiny obawiały się, że państwa zachodnie, a zwłaszcza USA, zechcą stosować zasady interwencjonizmu wobec problemów uznawanych za wewnątrzchińskie – na Tajwanie, w Tybecie i Xinjiangu.

• Wagę Tajwanu dla obu stron potwierdził kryzys w Cieśninie Tajwańskiej z 1996 roku. Chiny prowadziły manewry w tej cieśninie połączone z ostrzałem celów blisko Tajwanu, z zamiarem zastraszenia tajwańskich wyborców. USA odpowiedziały na tę demonstrację siły wysłanie w rejon cieśniny dwóch zespołów lotniskowców, co było największą tego typu ekspedycją na Pacyfiku od końca II wojny światowej.

• USA nie wstrzymały sprzedaży do Tajwany zaawansowanej technologicznie broni, która ma zniwelować ilościową przewagę armii chińskiej. Po kryzysie z 1996 roku Waszyngton potwierdził swoją politykę „trzech nie”: nie – dla niepodległości Tajwanu, nie – dla dwóch Chin, nie – dla członkostwa Tajwanu w organizacjach międzynarodowych, których członkami są państwa.

• Tajwan pozostaje kluczowym elementem dla utrzymania przez USA dominującej pozycji w Azji. Polityka nowej administracji prezydenta George’a Busha zdaje się jeszcze wyraźniej dostrzegać znaczenie Tajwanu dla Azji Wschodniej.

• W maju 2001 roku prezydenta Tajwanu przyjęto w Nowym Jorku jak głowę suwerennego państwa. W czasie wizyty w Chinach w kwietniu 2004 roku amerykański wiceprezydent Dick Cheney jedynie potwierdził politykę „jednych Chin”, oznaczającą chęć USA utrzymania status quo w kwestii Tajwanu. Zapowiedział też dalsze dostawy broni na Tajwan, wskazując jednocześnie na znaczną rozbudowę sił chińskich w Cieśninie Tajwańskiej.

• USA zacieśniają więzy z Japonią celem powstrzymywania Chin. Sojusz amerykańsko – japoński w 1996 roku faktycznie rozszerzył swój obszar obowiązywania na Koreę i Tajwan. Dotychczasowe jednostronne zobowiązanie USA do obrony Japonii ewoluuje w kierunku równorzędnego sojuszu, co umacnia pozycję USA w Azji Wschodniej. Chiny natomiast czuja się zagrożone przez możliwość remilitaryzacji Japonii. O ile w czasie zimnej wojny Chiny postrzegały sojusz amerykańsko – japoński jako sposób na utrzymanie Japonii w słabości militarnej, o tyle obecnie – jako narzędzie służące utrzymaniu dominacji USA w Azji Wschodniej.

Pojednanie rosyjsko – chińskie

• Symbolicznym potwierdzeniem tego stanu rzeczy stało się podpisanie w lipcu 2001 roku Traktatu o dobrym sąsiedztwie, przyjaźni i współpracy. Jednak już kilka miesięcy później na stosunki uległy wyraźnemu ochłodzeniu, w dużej mierze na skutek zbliżenia Rosji ze Stanami Zjednoczonymi. Chiny zaczęły być traktowane jako potencjalne wyzwanie strategiczne.

• W 2005 roku polityka zdała się zatoczyć koło; zbliżenie z Japonią rozbiło się o kwestie terytorialne, natomiast latem 2005 roku Federacja Rosyjska i Chiny przeprowadziły wspólne manewry.

• W latach 90. XX wieku powstała podstawowa koncepcja polityki Rosji wobec Chin – partnerstwo strategiczne, stopniowo rozwijane w latach 1994 – 1996. Zakładało ono zbliżenie z Pekinem celem zrównoważenia potęgi USA.

• Ostrożne zbliżenie (2000 – 2001) miało miejsce po objęciu władzy przez Władimira Putina, kiedy nastąpił okres ochłodzenia i wyczekiwania w relacjach rosyjsko – chińskich. Przez pierwsze pół roku rządów prezydent Putin ograniczył oficjalne kontakty na najwyższym szczeblu. Jednocześnie Moskwa aktywizowała politykę wobec innych państw azjatyckich. Kreml wydawał się niezdecydowany co do kierunku dalszej polityki wobec Chin.

• Kluczowym osiągnięciem tego okresu było zawarcie w 2001 roku Traktatu o dobrym sąsiedztwie, przyjaźni i współpracy oraz utworzenie Szanghajskiej Organizacji Współpracy.

• Strategiczne trudności (2001 – 2004) – zmianę w stosunkach dwustronnych przyniosły zamachy 11 września 2001 roku, które Rosja wykorzystała do zbliżenia z USA, co spowodowało ochłodzenie relacji z Pekinem. Kreml faktycznie zignorował Chiny i SOW. Jednocześnie Rosja starała się zminimalizować efekt korekty polityki zagranicznej na stosunki z Chinami.

• Odnowienie partnerstwa (2004 – 2007) – pogorszenie relacji Rosji z Zachodem, będące w dużej mierze spowodowane serią kolorowych rewolucji na obszarze poradzieckim, dały impuls do ponownego zacieśnienia przez Kreml relacji z Chinami. Przyczyniło się do tego również niepowodzenie rosyjskiej próby zbliżenia z Japonią. Symbolem reaktywacji partnerstwa stał się powrót Rosji i Chin do wydawania przy okazji spotkań na szczycie wspólnych deklaracji, przedstawiających rosyjsko – chińską wizję ładu międzynarodowego oraz wyrażających sprzeciw wobec hegemonii amerykańskiej.

• W tym czasie odbyły się także pierwsze w historii wspólne manewry wojskowe Rosji i Chin pod kryptonimem „Pokojowa misja 2005”. Były to zarazem pierwsze ćwiczenia międzynarodowe na terytorium Chin. Zgodnie z oficjalnymi deklaracjami ich celem były przygotowania „przeciwko międzynarodowemu terroryzmowi, separatyzmowi i ekstremizmowi.

Obrona przeciwrakietowa

• Koncepcja obrony przeciwrakietowej może poważne wpłynąć na amerykańską pozycję w Azji i politykę mocarstw wobec USA. Od końca zimnej wojny pozycja USA w tym regionie faktycznie nie uległa zmianie. Stany Zjednoczone zajmują dominującą pozycję w Azji Wschodniej i są głównym stabilizatorem bezpieczeństwa międzynarodowego w tym regionie. Niemniej jednak pojawia się coraz więcej pretendentów do pozycji mocarstwa regionalnego, dla których USA są główną przeszkodą.

• Sytuacja w Azji wschodniej daleka jest od dwubiegunowej konfrontacji między USA i Chinami. Pretendentów do roli mocarstw regionalnych nie brakuje: Rosja, Japonia, Indie, Australia, Indonezja, Pakistan. Od początku prezydentury Busha USA dążyły do umocnienia swojej pozycji w Azji poprzez zbliżenie z Japonią, Indiami i Australią oraz poprzez bardziej protajwańską politykę. Po 11 września 2001 roku Azja stała się głównym obszarem wojny z terroryzmem.

• Istotnym czynnikiem określającym stosunki amerykańsko – chińskie jest chińska modernizacja nuklearna, na której przebieg z pewnością wpłynie rozmieszczenie przez USA systemu obrony przeciwrakietowej. Celem prowadzonej od ponad dekady modernizacji jest stworzenie sił zbrojnych zdolnych przetrwać pierwsze uderzenie i dokonać uderzenia odwetowego.

Rola instytucji wielostronnych: ASEAN i APEC

• Po zakończeniu zimnej wojny ASEAN zaczął odgrywać rolę przeciwwagi dla ambicji mocarstwowych Chin i Japonii. Z jednej strony w regionie Azji i Pacyfiku powstały wówczas liczne organizacje grupujące państwa tego regionu, z drugiej jednak – nie zdołały one odegrać istotnej roli w tworzeniu regionalnego bezpieczeństwa. W dużej mierze wynika to z dysproporcji, jakie występują pomiędzy poszczególnymi aktorami politycznymi. Mocarstwami regionalnymi są Chiny i Japonia. Również Korea Południowa wykazuje duże ambicje polityczne i gospodarcze. Pozostałe państwa mimo szybkiego rozwoju gospodarczego pozostają na względnie niskim etapie rozwoju.

• Do najważniejszych instytucji zaliczyć należy formułę: ASEAN + 3, obejmującą państwa ASEAN oraz Chiny, Japonię i Republikę Korei. Szerszym jest tzw. Regionalne Forum ASEAN, obejmujące także Mongolię, Koreę Północną i Papuę – Nową Gwineę oraz Rosję, USA i Kanadę. Forum regionalne istnieje od 1994 roku i jest miejscem regularnych spotkań poświęconych problemom bezpieczeństwa regionu.

• W październiku 2001 roku na odbywającym się w Szanghaju szczycie APEC – Współpraca Ekonomiczna Azji i Pacyfiku przyjęto deklaracje polityczna potępiającą terroryzm we wszystkich formach i przejawach, co w dużej mierze było politycznym sukcesem Pekinu. W związku z tym separatystyczne ambicje Tybetu czy Xinjiangu mogły zostać uznane za działalność terrorystyczną.

Nowe tendencje ewolucji bezpieczeństwa międzynawowego w regionie

• Obowiązującym modelem kształtowania bezpieczeństwa międzynawowego w regionie pozostawała równowaga sił i kierowanie się przez tamtejsze państwa interesem narodowym. Bezpieczeństwo zbiorowe czy procesy integracyjne pozostawały na przełomie XX i XXI wieku w początkowej fazie rozwoju.

• Najważniejszym procesem jest wzrost roli Chin w regionie. Chiny stają się stopniowo najważniejszym obok USA aktorem w regionie, rozbudowując sieć swoich wpływów politycznych i gospodarczych. Ekspansja chińska postępuje zarówno w wymiarze tzw. twardej potęgi (modernizacja militarna) oraz tzw. miękkiej potęgi (zwiększającej atrakcyjność Pekinu dla poszczególnych aktorów w regionie). Chiny dokładają wszelkich starań, żeby przedstawić swoje intencje jako niezagrażające bezpieczeństwu regionalnemu, jednocześnie jednak dążą do wyłączenia Stanów Zjednoczonych z tworzonych struktur regionalnych.

• Następuje również zwiększanie odpowiedzialności Japonii za region i jego bezpieczeństwo. Zmiana polityki japońskiej jest bowiem w dużej mierze spowodowana zagrożeniem ze strony Korei Północnej. Komunistyczna Korea mocno zmienia kulturę strategiczną Japonii, która jest gotowa podjąć samodzielne działania, nawet bez wsparcia amerykańskiego.

• Zmiany w japońskiej doktrynie obronnej prowokuje również osłabianie reżimu nierozprzestrzeniania broni jądrowej.

• Drugim najważniejszym czynnikiem przemian strategii japońskiej jest wzrost pozycji Chin w regionie. Chiny i Japonia coraz wyraźniej konkurują o dostęp do surowców. Japonia jest całkowicie uzależniona od importu, co powoduje konieczność ochrony szlaków zaopatrzenia.

• Kolejną zauważalna tendencją jest instytucjonalizacja bezpieczeństwa międzynarodowego w regionie. Postępuje ona stosunkowo powoli ze względu na dwa czynniki: silne zróżnicowanie aktorów w regionie Azji Wschodniej i Pacyfiku oraz istnienie bilateralnych więzi bezpieczeństwa łączących część miejscowych podmiotów politycznych ze Stanami Zjednoczonymi.

• Ostatnią wyraźną tendencją jest multilateryzacja wysiłków na rzecz rozwiązania zagrożeń bezpieczeństwa regionalnego. Jest to związane zarówno z ograniczeniami możliwości i potencjału amerykańskiego, jak i rosnącym znaczeniem innych państw, zwłaszcza Chin i Japonii.

Włoch, Bezpieczeństwo Azji Południowej

Stare i nowe zagrożenia oraz nowe wzywania

• W czasie zimnej wojny Azja Południowa znajdowała się na peryferiach systemu stosunków międzynarodowych. Był o częściowo wynik postawy przyjętej przez największe państwo regionu, Indie, które pod wpływem idei Gandhijskich postanowiło nie angażować się w konflikt między ZSRR a USA. Aktywniejszą postawę przyjął Pakistan, który stał się członkiem amerykańskich sojuszy wojskowych (SEATO i CENTO), a po radziecki ataku na Afganistan w 1979 roku stał się jednym z kluczowych sojuszników USA.

• Zakończenie absorbującego konfliktu zimnowojennego uwidoczniło fakt, iż wydarzenia i procesy zachodzące w Azji Południowej mają bezpośrednie przełożenie na bezpieczeństwo ponadregionalne i globalne. Na początku lat 90. okazało się, że krwawy konflikt, są u progu wyprodukowania broni nuklearnej lub już nią dysponują. W drugiej połowie tej dekady Azja Południowa stała się kolebką terroryzmu, uderzającego w egzystencjalne interesy największych potęg.

Regionalny wymiar problemów globalnych

• W Azji Południowej skupiają się wszystkie najpoważniejsze problemy globalne: 1) ludnościowy: mieszka tu 22 procent światowej populacji. Przyrost ludności ma charakter lawinowy, gdyż w odróżnieniu od Chin państwa regionu nie wprowadziły spójnej strategii jego zahamowania; 2) biedy: ponad 43 procent ludności tego regionu żyje w skrajnej biedzie, niemal połowa dzieci jest niedożywiona; 3) urbanizacyjny: ściśle związany z eksplozją demograficzną; 4) migracyjny: dysproporcje rozwojowe pomiędzy miastem i wsią oraz poszczególnymi regionami, jak również występowanie licznych konfliktów wewnątrzpaństwowych zwiększają tempo i skalę przemieszczeń ludności w ramach poszczególnych państw oraz między nimi; 5) dysproporcji rozwojowych w ramach gospodarki światowej: region zamieszkiwany przez 22 procent ludności ma zaledwie dwuprocentowy wkład w wytwarzanie światowego produktu; 6) zdrowotnościowy: główny problem stanowi epidemia AIDS. W państwach regionu żyje 6 milionów ludzi zarażonych wirusem HIV; zagęszczenie populacji w miastach pozbawionych infrastruktury sanitarnej sprzyja rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych; 7) ekologiczny: związany z zanieczyszczeniami urbanizacyjnymi i przemysłowymi, wylesianiem, niekontrolowana eksploatacją ziemi i zasobów naturalnych oraz częstym występowaniem katastrof nuklearnych. Powodzie monsunowe regularnie zalewają 1/3 powierzchni Bangladeszu. Duża część wód gruntowych w Bangladeszu jest naturalnie zanieczyszczona arszenikiem; 8) energetyczny: wynikający z szybkiego rozwoju gospodarczego państw regionu i niedostatku rodzimych surowców naturalnych; 9) narkotykowy: region Złotego Półksiężyca jest głównym eksporterem narkotyków do Europy i USA; 10) proliferacja broni masowego rażenia; 11) terroryzm.

Proliferacja broni masowego rażenia

• Od trzech dekad najważniejszym problemem bezpieczeństwa na subkontynencie pozostaje rozprzestrzenianie broni masowego rażenia. Indie były gorliwym zwolennikiem powszechnego rozbrojenia. Nie podpisały jednak NPT, gdyż uznały, że utwierdza on ich nierówno prawny status, swoje stanowisko zaś akcentowały w 1974 roku pokojowego testu nuklearnego. Pakistan zaczął rozwijać program atomowy po przegranej z Indiami w 1971 roku. Elity pakistańskie doszły do wniosku, że tylko broń atomowa może zrównoważyć przewagę terytorialną, ludnościową, ekonomiczną i wojskową Indii.

• USA postanowiła zahamować rozwój programów atomowych i rakietowych Indii i Pakistanu, uważanych za państwa progowe. Indie oparły się jednak presji amerykańskiej i odmówiły przystąpienia do NPT oraz podpisania opracowanego w ramach ONZ w 1996 roku Traktatu o całkowitym zakazie prób z bronią nuklearną (CTBT). Pakistan uzależniał swoje stanowisko od decyzji Indii.

• W 1998 roku Indie i Pakistan zerwały z niejasnym statusem państw progowych. W dniach 11 i 13 maja 1998 roku Indie dokonały pięciu prób nuklearnych na pustyni Pokhran, a 28 i 30 maja sześć testów w regionie wzgórz Chagai wykonali Pakistańczycy. Indie i Pakistan stały się mocarstwami nuklearnymi, co dodatkowo zdestabilizowało ich stosunki i negatywnie odbiło się na funkcjonowaniu międzynarodowego ładu nuklearnego. Pakistan jest również oskarżany o przekazywanie technologii nuklearnej innym państwom progowym.

Terroryzm

• Terroryzm w Azji Południowej to zjawisko wielowymiarowe i mające wiele źródeł, wśród których można wymienić: 1) charakter konfliktu lankijskiego: Tamilskie Tygrysy były jedną z pierwszych organizacji zbrojnych, które doprowadziły do perfekcji technikę zamachów samobójczych oraz zapoczątkowały serię ataków na kluczowych polityków. W 1991 roku z rąk tamilskich zamachowców w zemście za indyjską ingerencję w konflikt, zginął indyjski premier Rajiv Gandhi; 2) natężenie dążeń separatystycznych: żywotność ruchów odśrodkowych jest warunkowana rozdrobnieniem etnicznym, słabością instytucjonalną państw regionu oraz niskim poziomem ich rozwoju społeczno – gospodarczego. W Indiach od ponad 40 lat trwa powstanie Naksalitów. Nepal zaś od 1996 roku boryka się z rebelią radykalnych maoistów; 3) popularność radykalnych ideologii islamskiego fundamentalizmu: walczący z radziecką armią afgańscy bojownicy przywołali w latach 80. koraniczną ideę „wojny z niewiernymi”. Zbiegło się to w czasie z tzw. odrodzeniem islamu, zaakcentowanym sukcesem rewolucji szyickiej w Iranie. W Pakistanie prowadzącym wówczas politykę islamizacji opartą na radykalnej sannickiej interpretacji islamu, przy finansowym wsparciu Arabii Saudyjskiej i USA powstawała sieć szkół koranicznych – medres, w których szkolono mudżahedinów. Niektóre medresy stały się później bazą szkoleniową i logistyczną organizacji terrorystycznych; 4) sponsoring terroryzmu, czyli wykorzystywanie nieformalnych grup i bojówek terrorystycznych przez państwa regionu, zwłaszcza Pakistan, w celu realizacji swoich interesów narodowych; 5) możliwość finansowania działalności terrorystycznej – zwłaszcza zakupów broni – z produkcji i sprzedaży narkotyków; 6) nieszczelność granic oraz istnienie związków etniczno – plemiennych między częściami populacji państw regionu.

• Kluczowe znaczenie dla ekspansji terroryzmu miały dwa wydarzenia: wybuch powstania w Kaszmirze 1989 roku oraz zdobycie władzy w Afganistanie przez uczniów pakistańskich medres, Talibów, w 1996 roku. Kaszmir stał się polem bitwy pomiędzy indyjską armią a radykalnymi bojówkami islamistycznymi wspieranymi przez Pakistan. W zanarchizowanym Afganistanie powstały natomiast obozy szkoleniowe i baza wypadowa sterowanej przez Saudyjczyka Osamę bin Ladena organizacji terrorystycznej Al – Kaida. W 1998 roku Al – Kaida przeprowadziła dwa udane ataki na amerykańskie ambasady w Kenii i Tanzanii.

• Jednym z prekursorów islamskiego fundamentalizmu był Pakistańczyk Abu Ala Maududi, założyciel ruchu Dżama’ati Islami. Uważał on, że podstawowym obowiązkiem każdego muzułmanina jest prowadzenie świętej wojny z zsekularyzowanym i zepsutym Zachodem. Jego ideologię rozwinął Egipcjanin Sajjid Kutb, członek Bractwa Muzułmanów, który nawoływał do krwawego dżihadu przeciwko wrogiemu barbarzyństwu oraz do obalania ustrojów niekierujących się rygorystycznie zasadami islamu. Według Kutba państwo narodowe jest czymś obcym religii muzułmańskiej, a jedyną prawdziwą tożsamość muzułmanie uzyskują w ramach wspólnoty religijnej. Pisma Maududiego i Kutba miały ogromny wpływ na Talibów.

Kaszmir

• U podłoża podziału Indii Brytyjskich na dwa państwa leżała idea „dwóch narodów”: hinduskiego i muzułmańskiego, które nie mogą współistnieć w jednym organizmie politycznym.

• Teorię „dwóch narodów” stworzył muzułmański poeta Mohammad Iqbal na początku lat 30. W 1940 roku została ona ujęta w Deklaracji z Lahore przez przywódcę Ligi Muzułmańskiej Mohammada Jinnaha. Nazwę przyszłego państwa muzułmanów tworzyła zbitka nazw pięciu prowincji, które miały wjeść w jego skład: Pendżabu, Afganistanu, Kaszmiru, Sindhu i Beludżystanu.

• Muzułmanie stanowili około 80 procent ludności Kaszmiru, więc zgodnie z logiką podziału powinien był on wejść w skład Pakistanu. Księstwem rządził jednak hinduski maharadża Hari Singh, który dążył do zachowania jego niepodległości. W październiku 1947 roku targany rewoltą etniczną Kaszmir został zaatakowany przez pusztuńskie plemiona wspierane przez Pakistan. W krytycznym momencie maharadża zwrócił się do Indii z prośba o zbrojną pomoc, za którą zapłacił podpisaniem traktatu akcesji.

• Przyczyniło się to do wybuchu pierwszej wojny indyjsko – pakistańskiej. Na skutek skarg złożonych przez obydwa państwa w styczniu 1948 roku w rozwiązanie konfliktu zaangażowało się ONZ, jednakże starcia zbrojne trwały nadal. Wyznaczona przez ONZ tymczasowa linia demarkacyjna pozostawiła po stronie pakistańskiej mniej niż 1/3 terytorium Kaszmiru.

• Kaszmir ma duże walory strategiczne, jednakże dla obydwu państw jest on przede wszystkim symbolem. Dla Indii stanowi wizytówkę ich wieloetnicznego i wieloreligijnego charakteru. Państwo to nie może sobie pozwolić na utratę Kaszmiru również dlatego, że udana secesja mogłaby skłonić do bardziej zdecydowanych posunięć inne ruchy odśrodkowe. Pakistan z kolei nie godzi się na przynależność ziem zamieszkanych przez muzułmanów do Indii, gdyż podważa to prawomocność jego istnienia jako państwa wyodrębnionego na podstawie religii. Uzyskanie kontroli nad Kaszmirem pozwoliłoby Pakistanowi uzasadnić jego ambicje reprezentowania wszystkich wyznawców islamu na subkontynencie, znacząco uszczuplone po secesji Pakistanu Wschodniego w 1971 roku.

Wojny indyjsko – pakistańskie

• Impulsem do wybuchu drugiej wojny indyjsko – pakistańskiej była porażka, jaką Indie poniosły w toczonej w 1962 roku wojnie z Chinami. Wzmocniony amerykańską pomocą wojskową Pakistan poczuł się 1965 roku na tyle pewni, by upomnieć się o Kaszmir. Wojnę rozpoczęły starcia graniczne w bagnistym regionie Runn of Kutch. W sierpniu uzbrojone oddziały pakistańskie zaczęły wkraczać do Dżammu. W odpowiedzi armia indyjska uderzyła w kierunku Lahore i szybko pokonała pakistańską obronę. W wyniku międzynarodowego nacisku obydwa państwa przyjęły usługi mediacyjne radzieckiego premiera Andrieja Kosygina. Deklaracja Taszkiencka podpisana w styczniu 1966 roku przez Ayub Khana i Lal Bahadura Shastriego nie rozwiązała istniejących problemów, jednakże obydwie strony zobowiązały się do niestosowania przemocy oraz do rozwiązywania sporów na drodze pokojowej.

• W grudniu 1970 roku w Pakistanie Wschodnim rozgorzała wojna domowa. Ponad 10 milionów uchodźców, w większości hindusów, znalazło się w Indiach. Indie wykorzystały tę katastrofę humanitarną jako pretekst do udzielenia pomocy bengalskim siłom oporu. W dniu 3 grudnia, w odpowiedzi na przekraczanie wschodniej granicy przez wojska indyjskie, Pakistan zbombardował indyjskie bazy lotniczce. Jeszcze tej samej nocy armia indyjska przypuściła frontalny atak na Pakistan. Dziesięć dni później wojska indyjskie zmusiły do kapitulacji w Dhace 93 – tysięczną armię pakistańską. Trzecia wojna indyjsko – pakistańska zakończyła się dotkliwą porażką Pakistanu i powstaniem Bangladeszu. W dniu 2 lipca 1972 roku Zulfikar Ali Bhutto i Indira Gandhi podpisali Porozumienie z Simli, w którym potwierdzi przebieg linii demarkacyjnej, zwanej odtąd Linią Kontroli, w Kaszmirze i uzgodnili, że trwały pokój między obydwoma krajami powinien być budowany w procesie dwustronnych negocjacji.

• Porozumienie z Simli przewidywało ogólnikowo, że Linia Kontroli będzie przebiegać na północ od lodowca. Od kiedy w połowie lat 80. obydwa państwa rozmieściły na tym potężnym rezerwuarze słodkiej wody swoje oddziały, w rejonie trwają regularne starcia.

• Kluczowym czynnikiem antagonizującym stosunki indyjsko – pakistańskie ponownie stał się Kaszmir, w którym w 1989 roku wybuchło powstanie przeciwko rządowi centralnemu. Pakistan zaczął intensywnie wspierać partyzantkę kaszmirską, co Indie uznały za sponsoring terroryzmu.

Paradoks stabilności – niestabilności w stosunkach indyjsko – pakistańskich

• Fakt, że Indie i Pakistan zaczęły dysponować bronią nuklearną, wbrew ich oczekiwaniom nie doprowadził do stabilizacji wzajemnych stosunków. Co prawda w lutym 1999 roku premierzy Indii Atal Behari Vajpayee oraz Pakistanu Nawaz Sharif podpisali Deklarację z Lahore przewidującą m. in. wprowadzenie środków budowy zaufania oraz poszerzenie kontaktów. Jednak trzy miesiące później Indie zorientowały się, że w rejonie leżącego w ich części Kaszmiru miasta Kargil zostały rozlokowane oddziały pakistańskie. Próby dyplomatycznego uregulowania sporu zakończyły się fiaskiem, gdyż Pakistan uparcie twierdził, iż działania zbrojne są prowadzone przez partyzantkę. Armia indyjska przystąpiła więc do „Operacji Vijay”. Przewagę zagwarantował Indiom prowadzone od 27 maja zmasowane ataki z powietrza. W sumie siły powietrzne Indii przeprowadziły około 1200 ataków bombowych i 2000 ataków za pomocą helikopterów, które skutecznie odcięły siły pakistańskie od posiłków i zniszczyły ich bazy zaopatrzeniowe. Dodatkowo, siły morskie Indii zaczęły się szykować do zablokowania portów pakistańskich. Obydwie strony zaczęły grozić użyciem broni nuklearnej. Ponieważ ani Chiny, ani Stany Zjednoczone nie zdecydowały się na poparcie Pakistanu, 4 lipca pod presją amerykańskiego prezydenta Billa Clintona Nawaz Sharif zgodził się na przywrócenie status quo ante na Linii Kontroli, co zakończyło niewypowiedzianą wojnę kargilską.

• Kolejny groźny kryzys rozpoczął się w grudniu 2001 roku od krwawego ataku radykalnych islamskich bojówek na indyjski parlament. Dynamikę kryzysu podkręcał rakietowy wyścig zbrojeń. Na początku 2002 roku Indie przeprowadził test rakiety średniego zasięgu Agni, w kwietniu zaś ponaddźwiękowego pocisku BrahMos, na co Pakistan odpowiedział miesiąc później trzema testami ulepszonych wersji rakiet Haft, Ghauri i Ghaznavi. Od początki maja obydwa państwa prowadziły ciężki ostrzał artyleryjski swoich pozycji na Linii Kontroli i gromadziły wojska w regionie nadgranicznym.

• Ryzyko wybuchu wojny nuklearnej na subkontynencie wynika z faktu, iż obydwa państwa przyjęły skrajnie odmienne założenia w kwestii możliwości przyszłych wojen konwencjonalnych, co uwidoczniło się w konstruowanych przez nie doktrynach strategicznych. Doktryna indyjska przewiduje, że Indie zbudują minimalny, lecz wiarygodny system odstraszani, który zapewni im możliwość wykonania uderzenia odwetowego. Przyjęły również zasadę, iż nie użyją broni nuklearnej jako pierwsze, zwłaszcza przeciwko państwom jej nieposiadającym. Natomiast Pakistan potraktował broń atomową jako sposób wyrównania konwencjonalnej przewagi wojskowej Indii i nie wykluczył wykonania pierwszego uderzenia. Pomimo porażki w wojnie kargilskiej Pakistan jest przekonany, że niebezpieczeństwo wojny nuklearnej powstrzyma Indie od odwetu siłami konwencjonalnymi.

Niestabilność wewnętrzna Pakistanu

• Różnice etniczne, ignorowane w fazie konstruowania państwa, ujawniły się z pełną mocą w 1971 roku, gdy zdominowany przez Bengalczyków Pakistan Wschodni dokonał udanej secesji. W Pakistanie pozostały cztery duże grupy etniczne: Pendżabowie, Pasztuni, Sindhowie i Beludżowie. Prowadzona w latach 70. polityka centralizacji oraz dominacja Pendżabów w życiu publicznym przyczyniły się do nasilenia tendencji separatystycznych. Uznania za odrębną grupę narodową oraz przyznania autonomii żądają Mohadżirowie (Imigranci), którzy uciekli z Indii w 1947 roku. Dążenia Mohadżirów przyczyniły się do wybuchu wojny domowej w Karaczi. W ostatnich latach na fali sprzeciwu wobec budowy portu przeładunkowego w Gwadarze odrodził się separatystyczny ruch Beludżów. Pasztuli dążą do połączenia się ze swoimi afgańskimi współplemieńcami i stworzenia Pasztunistanu.

• Na konflikty etniczne nakłada się konflikt między sannicką większością i szyitami. Do zaognienia sporu przyczyniła się oparta na wąskiej sannickiej interpretacji Koranu polityka islamizacji, forsowana przez rząd generała Mahbuba ul Haqa w latach 70. i 80. Z pomocą buntującym się szyitom przyszedł Iran, który dostarczył im broń i zaopatrzenie. W odpowiedzi rząd przy pomocy armii, zwłaszcza potężnego wywiadu wojskowego IS, wspomógł rozbudowę radykalnych organizacji sannickich oraz sieci szkółek koranicznych (medres(. W 1996 roku uczniowie tych szkół – Talibowie – przejęli władzę w Afganistanie. Będące z nimi w kontakcie organizacje sunnickie zaczęły szermować ideą zbudowania ponadpaństwowej społeczności szariackiej, co podkopało autorytet władz centralnych i spotęgowało konflikt sunnicko – szyicki.

Wojna z terroryzmem w Pakistanie

• Pod silną presją amerykańską 12 września 2001 roku Pakistan zaoferował USA „nieograniczona pomoc w walce z terroryzmem”, zgadzając się m. in. na pomoc w ściganiu członków Al – Kaidy, zerwanie współpracy z talibami, udostępnienie baz wojskowych oraz ścisłą współpracę wywiadowczą i logistyczną. Władze aresztowały kilkaset osób powiązanych z Al – Kaidą, a w styczniu 2002 roku gen. Musharraf zakazał działalności organizacji, które znalazły się na amerykańskiej liście ugrupowań terrorystycznych. Nakazał również rejestrację szkół koranicznych.

Terroryzm w Kaszmirze

• Rozpoczęcie przez USA wojny z terroryzmem pozwoliło Indiom połączyć problemy występujące w Kaszmirze z działalnością organizacji terrorystycznych, zwłaszcza że część kaszmirskich organizacji była powiązana z islamskimi bojówkami terrorystycznymi lub otrzymywała fundusze i uzbrojenie od Pakistanu.

• W październiku 2001 roku miał miejsce zamach na budynek kaszmirskiego parlamentu w Srinagarze, w którym zginęło 40 osób. W dniu 13 grudnia 2001 roku nastąpił kolejny atak, tym razem na parlament indyjski, w wyniku którego zginęło 14 osób. Indyjskie władze uznały zamach za „najzuchwalszy akt terroryzmu w historii dwóch dekad sponsorowanego przez Pakistan terroryzmu”.

Wzrost popularności radykalnego islamu w Bangladeszu

• Bangladesz jest uważany za „umiarkowane państwo muzułmańskie”. Działały tu jednak radykalne organizacje islamistyczne, m. in. Harkat – ul – Jihad – al – Islami (HURT), która w 1998 roku poparła fatwę bin Ladena wzywającą do ataków na amerykańskich obywateli. Od 1999 roku narastała destabilizacja sytuacji wewnętrznej, czego wyrazem były liczne zamieszki, ataki na mniejszości religijne oraz zamachy na kluczowych polityków opozycji. W 2002 roku do nacjonalistycznego rządu Benym Khaledy Zii weszły radykalne partie islamskie, w tym HUJI. Istnieją również podejrzenia, że duża część członków Al – Kaidy w październiku 2001 roku ulokowała się w banglijskim regionie Chittagong.

Rywalizacja chińsko – indyjska

• Pierwsze kontakty między niepodległymi Indami i komunistycznymi Chinami były bardzo dobre, czego dowodem jest podpisany w 1954 roku traktat, w którym zakreślono pięć zasad pokojowego współistnienia: wzajemne poszanowanie integralności terytorialnej, wzajemną nieagresję, nieinterwencję, równość i wzajemność korzyści oraz pokojowe współistnienie. Do zderzenia interesów obydwu państw doszło w regionie Himalajów. Indie co prawda uznały chińskie panowanie w Tybecie, jednak po stłumieniu powstania w Lhasie w 1959 roku przyjęły Dalajlamę wraz z dużą grupą tybetańskich uchodźców. Kością niezgody stał się bezludny obszar Aksai Czin, do którego Chiny rościły sobie prawo, uważając, że jego przynależność do Indii to wynik bezprawnych działań brytyjskiego kolonizatora. W 1962 roku wybuchła wojna, którą Indie przegrały, w wyniku czego Chiny zajęły sporny obszar. Indyjskie poczucie zagrożenia wzrosło w 1964 roku gdy, Chiny stały się mocarstwem nuklearnym, którego status cztery lata później potwierdził NPT. Chiny nawiązały ponadto ciepłe stosunki z Pakistanem, któremu zaczęły udzielać znaczącej pomocy wojskowej i gospodarczej.

• Indie uznają Chiny za największe zagrożenie dla swojego bezpieczeństwa, co zaznaczyły przy okazji testów broni jądrowej w maju 1998 roku. Próbowały wówczas odgrzać spór graniczny, chcąc usprawiedliwić przeprowadzone próby nuklearne sąsiedztwem „agresywnej potęgi”. Wydaje się jednak, że kwestie graniczne przestały wyznaczać dynamikę wzajemnych stosunków, mimo że Chiny nadal roszczą sobie prawo do części indyjskiego stanu Aruchal Pradesh. Od początku lat 90. Chiny podzielały stanowisko wobec Kaszmiru. W kwietniu 2005 roku został podpisany protokół określający warunki implementacji środków budowy zaufania w sferze militarnej wzdłuż linii oddzielającej terytoria obydwu państw. Chiny uznały również jurysdykcję Indii nad protektoratem Sikkim.

• Katalizatorem współzawodnictwa strategicznego między Indiami a Chinami są ich wielkomocarstwowe ambicje. Indie chcą dorównać Chinom pod względem ich formalnej pozycji w strukturze stosunków międzynarodowych, co składnia je do ubiegania się o miejsce w Radzie Bezpieczeństwa oraz do rozbudowy potencjału nuklearnego.

• Obydwa państwa walczą o strefę wpływów w regionie Oceanu Indyjskiego, głównie ze względu na konieczność zabezpieczenia interesów energetycznych. Rywalizują również o dostęp do zasobów ropy i gazu w Iranie, Rosji, Kazachstanie, Wenezueli, Sudanie oraz Angoli.

Konflikt syngalesko – tamilski

• Konflikt etniczny pomiędzy Syngalezami a Tamilami podsyciły centralizacyjne i prosyngaleskie działania rządu. Duże znaczenie miał również kryzys ekonomiczny, do którego przyczyniła się eksplozja demograficzna oraz galopujące zadłużenie zagraniczne. Występująca w imieniu uciskanej mniejszości tamilskiej nacjonalistyczna organizacja Tamilskie Tygrysy zażądała utworzenia niepodległego państwa Tamil Elam na północnym i wschodnich obszarach wyspy.

• Konflikt wywołał zaniepokojenie Indii, gdyż indyjskie stany Tamil Nadu i Madras są zamieszkiwane przez ludność tamilską. Premier Rajiv Gandhi narzucił lankijskiemu rządowi pomoc armii indyjskiej, jednak oddziałom indyjskim nie udało się zakończyć konfliktu, co więcej, same uwikłały się w walkę z Tamilami. Zostały one wycofane w 1990 roku. W dniu 21 1991 roku w zamachu zorganizowanym przez Tamilskie Tygrysy zginął Rajiv Gandhi.

Działania państw i instytucji międzynarodowych na rzecz umacniania bezpieczeństwa: rola USA

• Obecne zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w regionie Azji Południowej jest związane z podzielaną przez większość amerykańskich polityków opinią, że zatarg o Kaszmir może uruchomić łańcuch eskalacji prowadzący do wybuchu wojny atomowej. Amerykańskie możliwości działania w regionie są jednak coraz bardziej ograniczone rosnącą potęgą Indii. Indie konsekwentnie sprzeciwiają się umiędzynarodawianiu kwestii Kaszmiru, co oznacza odrzucenie amerykańskich ofert mediacyjnych.

• USA również we własnym interesie, starają się wspierać stabilność polityczną i społeczną państw regionu, co ma prowadzić do stłumienia ekstremistycznych ruchów islamskich, a w rezultacie do zlikwidowania siatek terrorystycznych.

• W dniu 16 czerwca 2004 roku Pakistan został ogłoszony głównym amerykańskim sojusznikiem spoza NATO.

Działania państw i instytucji międzynarodowych na rzecz umacniania bezpieczeństwa: rola Chin

• Chiny od dawna wspierają pakistańskie zbrojenia konwencjonalne i nuklearne, co sprzyja destabilizacji stosunków indyjsko – pakistańskich i zwiększa ryzyko wojny. Z drugiej strony, od początku lat 90. Chiny wyraźnie ograniczyły poparcie dla pakistańskich ambicji terytorialnych, a w czasie kryzysów rozgrywających się na tle Kaszmiru starały się odgrywać rolę odpowiedniej potęgi i wspierać amerykańskie działania zmierzające do zmniejszenia napięć.

Działania państw i instytucji międzynarodowych na rzecz umacniania bezpieczeństwa: rola organizacji międzynarodowych

• Rola organizacji międzynarodowych w utrzymaniu bezpieczeństwa w regionie jest marginalna, głównie ze względu na nieufność Indii do rozwiązań regionalnych oraz unilateralny wydźwięk polityki zagranicznej. W regionie nie istnieje system kooperatywnego bezpieczeństwa. Tamtejsze państwa wykazują jednak coraz większą świadomość znaczenia współzależności ekonomicznej, ekologicznej i energetycznej dla zachowania bezpieczeństwa wewnętrznego i regionalnego. W 1985 roku wraz z Afganistanem utworzyły one Południowoazjatyckie Stowarzyszenie Współpracy Regionalnej (SAARC).

• Równie niewielki wpływ na bezpieczeństwo w regionie Azji Południowej ma ONZ. Indie konsekwentnie odmawiają realizowania decyzji Rady Bezpieczeństwa, w której zasiada ich strategiczny rywal. Chiny wykorzystują swoją pozycję do blokowania ambicji Indii.

• Ważkie znaczenie dla ludzkiego wymiaru bezpieczeństwa w regionie ma natomiast działalność agend ONZ pomagających w realizacji Milenijnych Celów Rozwoju, zwłaszcza UNDP.

Proces pokojowy między Indiami a Pakistanem

• Jednym z czynników, który skłonił Indie i Pakistan do podjęcia zarzuconego w 1998 roku dialogu, stało się uczestnictwo obydwu państw w koalicji antyterrorystycznej. USA wymogło na Pakistanie zaprzestanie infiltracji w Kaszmirze. W listopadzie 2003 roku weszło w życie zawieszenie ognia na Linii Kontroli oraz w regionie Siachen.

• W styczniu 2004 roku, w czasie odbywającego się w Islamabadzie szczytu SAARC, Pakistan zgodził się wrócić do dialogu bez stawiania warunku uprzedniego rozwiązania kwestii Kaszmiru. Wznowiono rozmowy w ośmiu obszarach tematycznych: Kaszmir i Dżammu, Siachen, nawigacja Tulbulu, granica między Gudżaratem i Sindhem na Sir Creek, terroryzm i przemyt narkotyków, współpraca ekonomiczna i handlowa, pokój i bezpieczeństwo, promocja przyjacielskich kontaktów.

Nowy wzór układu sił w regionie

• Ład międzynarodowy w regionie Azji Południowej ulega rekonfiguracji. Główne czynniki zmiany układu sił w regionie to: 1) Pozimnowojenny ewolucja pozycji międzynarodowej Indii. Pomimo wielu problemów natury społecznej (etnicznej i religijnej) oraz gospodarczej Indie z uporem dążą do osiągnięcia mocarstwowego statusu, rozszerzając swoje kontakty dyplomatyczne i rozbudowując swój potencjał wojskowy. Indie zwiększają dominację w regionie, co będzie wpływać na strukturę ładu międzynarodowego; 2) stopniowe pogarszanie pozycji międzynarodowej Pakistanu. Pakistan nie nadąża za tempem indyjskich zbrojeń konwencjonalnych, natomiast amerykańska kontrola antyproliferacyjna nie sprzyja rozwojowi programu nuklearnego; 3) wzrastająca rola Chin w regionie. Oś rywalizacji strategicznej i ekonomicznej między Chinami a Indiami zaczyna strukturyzować stosunki międzynarodowe w Azji; 4) ogromne znaczenie dla bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego państw regionu uzyskali aktorzy niepaństwowi, zwłaszcza organizacje terrorystyczne oraz ruchy separatystyczne.