Skrypt „Publiczne prawo rzymskie”
prof. dr hab. Jan Zabłocki
WSTĘP
Chronologia ustroju Rzymu i historii prawa.
Ustrój:
- okres królewski – 753-509 r. p.n.e.
- okres republikański - 509-27 r. p.n.e.
- okres pryncypatu - 27 r. p.n.e. – 284 r. n.e.
- okres dominatu – 284-476(zachód)/1453(wschód) r. n.e.
Historia prawa:
- okres prawa archaicznego – 753-264 r. p.n.e.
- okres prawa przedklasycznego – 264-27 r. p.n.e.
- okres prawa klasycznego – 27 r. p.n.e. – 284 r. n.e.
- okres prawa poklasycznego – 284-565 r. n.e. (w tym prawa justyniańskiego 527-565)
KRÓLESTWO
2.1 Początki państwa rzymskiego.
Szacuje się, że około 1000 roku p.n.e. na wzgórzach nad Tybrem pojawiły się pierwsze ludzkie osiedla. Miasto założone przez Romulusa miało mieszany charakter: latyński i sabiński. Ludy te zasymilowały się i utworzyły własne miasto-państwo.
2.2 Źródła prawa.
- zwyczaj mos maiorum, czyli obyczaj przodków (interpretowane przez kapłańskie kolegium pontyfików z pontifex maximus na czele);
- leges regiae, czyli ustawy królewskie:
a. Romulus: wstępne określenie zadań plebejuszy i patrycjuszy, rozdzielenie kompetencji między króla, senat składający się ze 100 patres i zgromadzenia comitia curiata;
b. Numa Pompiliusz: ustanowienie kolegiów kapłańskich (pontyfików, fecjałów, flaminów, westalek);
c. Tullus Hostilius: ustanowienie provocatio ad populum
d. Ancus Marcius: powierzenie spraw wojny kolegium fecjałów
e. Serwiusz Tuliusz:
podział ludności wg. cenzusu majątkowego, co wiąże się z reorganizacją wojska na centurie
podział na nowe terytorialne tribus
2.3 Organizacja wspólnoty rzymskiej
Romulus (rex) przywódcą założonego przez siebie miasta-państwa (civitas)
- wspólnota rzymska (populus Romanus Quiritium)
1. ród (gens)
a) kuria (curia)
b) plemię (tribus)
c) rodzina (familia)
2.3.1 Król
- zwoływał zgromadzenia ludowe comitia curiata
- zwoływał zgromadzenia rady starszych senatus
- dowodził wojskiem (imperium)
- tłumaczył znaki bogów z zachowania się ptaków (auspicia)
- sprawował kult (sacra)
- rozstrzygał sprawy sporne (iurisdictio) i wymierzał sprawiedliwość (coercitio) - osobiście lub przy pomocy osób z najbliższego grona doradców
- rozpoczynano przed nim spór w sprawach cywilnych (in iure)
Król stopniowo zdobywał coraz większą władze, którą, gdy z czasem stała się niemal nieograniczona, Rzymianie znienawidzili.
2.3.2 Interregnum - bezkrólewie
W czasie bezkrólewia władza spoczywała w rękach naczelników rodów czy rodzin (patres), którzy za życia tworzyli radę króla (senatus). Losowali oni spośród siebie zastępcę króla (interrex), który władzę pełnił przez pięć dni, po czym wyznaczał następnego zastępcę itd. aż do pojawienia się pomyślnych znaków na niebie. Jeśli wyznaczona osoba na króla została zaakceptowana podczas auspicia, senat zatwierdzał wybór (auctoritas patrum). Następnie comitia curiata na mocy lex curiata de imperio przekazywała władzę (imperium).
2.3.3. Kurie rzymskie
- 30 kurii, członkowie wszystkich kurii to Kwiryci.
2.3.4 Rody rzymskie
- pierwotna podstawowa jednostka organizacyjna
- posiadał własną ziemię
- stanowił jednostkę wojskową
2.3.5 Rodzina rzymska
- samowystarczalne ekonomicznie rodziny
- pater familias jako zwierzchnik, reprezentant
2.3.6 Tribus plemienne
- 3 części: Ramnes, Tities i Luceres pochodzące od dawnych plemion
2.4 Reformy polityczne Serwiusza Tulliusza
2.4.1 Podział ludności wg cenzusu majątkowego i reorganizacja wojska
I klasa: 80 centurii, 40j , 40s j – junior (17-46 lat)
II klasa: 20 centurii, 10j , 10s s – senior (46-60 lat)
III klasa: 20 centurii, 10j, 10s
IV klasa: 20 centurii, 10j, 10s
V klasa: 30 centurii, 15j, 15s
w sumie: 170 centurii
dodatkowo utworzono 18 centurii jazdy (equites) z nabogatszych obywateli
oraz 5 centurii pracowników technicznych (kowali, cieśli itd.)
2.4.2 Comitia centuriata
- zbierały się za murami miasta (najczęściej na Polu Marsowym)
- przegłosowywano ustawy większością głosów, 1 centuria – 1 głos
- jak określono w Ustawie XII Tablic, były najważniejszym zgromadzeniem
- przejęły większość kompetencji comitia curiata
2.4.3 Tribus terytorialne
- reforma wprowadzona przez Serwiusza Tulliusza
- zastępienie tribus plemiennych – terytorialnymi
- 4 dzielnice: stare – Collina i Palatina, nowe – Suburana i Esquilina
- liczba tribus powiększała się aż do 35 (4 miejskie, 31 wiejskie) aż do roku 240 p.n.e.
2.5 Prawo karne
- crimina – przestępstwa prawa publicznego
- delicta –przestępstwa prawa prywatnego
- parricidium – zabójstwo dokonane umyślnie
2.6 Armia
- każda tribus plemienna wystawiała tysiąc żołnierzy dowodzonych przez trybuna wojskowego – w sumie 3 tysiące
- po reformach Serwiusza Tulliusza armia składała z legionów (6 tys. żołnierzy, podzielonych na 6 centurii)
2.7 Religia
- bóstwa Marsa, Kwiryna i Jowisza, których kapłanami byli flaminowie
- zmiana procesu grzebania zwłok na palenie
2.8 Wypędzenie królów
- Tarkwiniusz Pyszny został wypędzony z Rzymu za zniszczenie ustroju monarchicznego, po którym nastała republika
REPUBLIKA
3.1 Początki republiki
- władzę przejęli dwaj urzędnicy – konsulowie
- organy władzy państwowej: magistratus, zgromadzenia ludowe i senat
- oficjalny podział na plebejuszy i patrycjuszy
3.2 Kształtowanie się ustroju republikańskiego
- plebejusze jako silna warstwa społeczna, zdobywali coraz większe majątki, chcieli współdecydować o losach państwa:
a. pierwsza secesja plebsu na Świętą Górę (494 r. p.n.e.) – mediacje, dzięki którym plebejusze uzyskali prawo wybierania własnych urzędników – trybunów plebejskich
b. druga secesja plebsu (471) – mediacje, dzięki którym plebejusze mogli zwoływać własne zgromadzenia concilia plebis, wybierające trybunów i edylów plebejskich.
- plebejusze domagali się spisania praw -> powołano decemwirów, mających utworzyć Ustawę XII Tablic (źródło wszelkiego prawa publicznego i prywatnego)
- kolejne ustawy dające większe prawa plebejuszom:
a. leges Valeriae Horatiae (450) – nietykalność trybunów plebejskich
b. lex Canuleia – (445) możliwość zawierania małżeństw między plebejuszami a patrycjuszami
c. leges Liciniae Sextiae – (367) dopuszczenie plebejusza na 1 stanowisko konsula
d. lex Ogulnia – (300) dopuszczenie do urzędów kapłańskich
e. leges Publiliae Philonis – (339) zrównanie plebiscytów (zatwierdzonych w senacie) z leges
f. lex Hortensia – (287) ostateczne zrównanie plebiscytów z ustawami
3.3 Struktura społeczna
- na początku plebejusze, patrycjusze i klienci
- później wykształcenie się z elity patrycjuszy i plebejusz 2 stanów: nobilów i ekwitów
3.3.1 Patrycjusze
- wywodzili się z jeźdźców lub bliskich współpracowników króla
- stanowili radę starszych
- spośród nich byli wybierani konsulowie i dyktator oraz kapłani
3.3.2 Plebejusze
- na początku mieli ograniczone prawa
- z czasem mogli podejmować uchwały (plebiscita) [patrz 3.2 a-f]
3.3.3 Klienci
- zależni od patrycjuszy, wchodzili w stosunek wierności (fides) z patronem
3.3.4 Nobilitas (ordo senatorius)
- najbogatsi patrycjusze i plebejusze, którzy sprawowali niegdyś urzędy kurulne (konsul, pretor, edyl kurulny)
- w rękach nobilitas spoczywał ogromny majątek pozyskiwany z łupów wojennych i posiadłości ziemskich (latifundia)
3.3.5 Equites (ordo equester)
- zazwyczaj kupcy i bankierzy, którzy nie weszli do stanu senatorskiego
- byli niegdyś zapisani do 18 centurii jazdy
3.3.6 Proletariat
- warstwa niższa, rzemieślnicy, drobni kupcy, wyzwoleńcy
- służyli państwu dając nowych obywateli
3.3.7 Niewolnicy
- najniższa pozycja w społeczeństwie rzymskim
- jak można stać się niewolnikiem: popadnięcie w niewolę bądź urodzenie w niewoli, niewypłacalność, skazani na dożywotnią pracę, osoby które nie poddały się cenzusowi
3.4 Rodzina w okresie republiki
3.4.1 Status prawny osób
- zdolność prawna uzależniona była od 3 czynników:
a. status libertatis - bycie osobą wolną
b. status civitatis – obywatelstwo
c. status familiae – od pozycji w rodzinie
- pogorszenie statusu poprzez utratę zdolności prawnej:
a. maxima – utrata wolności
b. media – utrata obywatelstwa rzymskiego (np. wygnanie)
c. minima – zmiana pozycji w rodzinie (adrogacja, małżeństwo, emancypacja)
3.4.2 Małżeństwo
- iustum matrimonium – sprawienie by małżeństwo wywoływało skutki prawne
- conubium - możliwość zawarcia małżeństwa
- uzyskiwano conubium między osobami spełniającymi warunki ius conubii u mężczyzn w wieku 14 lat i kobiet w wieku 12 lat
- potrzebna jest zgoda stron, a jeśli osoba jest alieni iuris to również zgoda pater familias
3.4.3 Patria Potestas
- dziecko nabywało status swojej matki
- jeżeli rodzice zawarli iustum matrimonium, dziecko wchodziło pod władzę ojca
- ojciec mógł porzucić lub zabić ułomnego noworodka
- ius vendendi, czyli prawo sprzedania dziecka
- pod władzę pater familias wchodziły również osoby przysposobione:
a. adrogowane (włączenie jednego pater familias sui iuris pod władzę drugiego w celu przedłużenia rodu, za zgodą comitia)
b. adoptowane (na mocy Ustawy XII Tablic, przejście osoby alieni iuris spod władzy jednego pater familias pod władzę drugiego, poprzez trzykrotne sprzedanie syna, lub jednokrotne córki, wnuka i wniesienie sprawy do pretora)
- legitimatio – przejęcie pod władzę swoich własnych dzieci pozamałżeńskich
3.5 Nabycie obywatelstwa rzymskiego
- uzyskanie statusu matki
- ius migrandi – osiedleńcy mogli uzyskać obywatelstwo
- leges Iulia et Plautia Papiria – (90-89 r. p.n.e.) – możliwość nadania obywatelstwa przez zgromadzenie ludowe
- wyzwolenie niewolnika
3.6 Uprawnienia polityczne obywateli
- z pełni praw obywatelskich korzystali jedynie obywatele rzymscy (cives Romani, Quirites - Kwiryci)
covirites – zebrani mężowie, mężowie kurii
- prawo publiczne:
prawo do służby w legionach
ius suffragii
ius honorum
ius provocationic
ius auxilii
- prawo prywatne:
własność kwirytarna
władza w rodzinie
możność sporządzania testamentu
3.6.1 Prawo do służby w legionach
- służba wojskowa w legionach
- obciążenie przy częstotliwości wojen w Rzymie
- dobre przygotowanie do kariery politycznej
- ważne źródło zdobycia majątku
3.6.2 Ius suffragii
- prawo do głosowania na zgromadzeniach ludowych (jedynie obywatele rzymscy)
3.6.2 Ius honorum
- prawo sprawowania urzędów państwowych, ograniczone do wąskiego kręgu zamożnych i wpływowych rodów
3.6.4 Ius provocationis
- odwołanie się obywatela rzymskiego od decyzji urzędnika wymierzającego karę śmierci, karę cielesną i grzywnę
- odwołanie to (provocatio ad populum) było rozpatrywane przez comitia centuriata
- nie wolno było się odwołać od decyzji konsulów w czasie wojny i dyktatora
3.6.5 Ius auxilii
- prawo do uzyskania pomocy od trybuna plebejskiego w przypadku nadużycia imperio
3.7 Ustrój polityczny republiki rzymskiej
3.7.1 Specyfika ustroju republiki rzymskiej
- Pobliliusz (168 r. p.n.e.) – na całokształt ustroju republikańskiego składały się 3 elementy: monarchiczny (władza konsulów), oligarchiczny (władza senatu) oraz demokratyczny (częściowa władza ludu). Elementy te działały spójnie, nie hamując się.
3.7.2 Zgromadzenia ludowe
- było odzwierciedleniem struktury rodowej – comitia curiata, struktury wojskowej – comitia centuriata, oraz struktury terytorialnej – comitia tributa państwa rzymskiego
- zwoływane były przez urzędników mających ius agendi cum populo (prawo zwoływania), zazwyczaj konsuli
3.7.2.1 Auspicia
- kontakt z bóstwami przed zgromadzeniem
3.7.2.2 Contiones
- terminem contiones było określone miejsce zwołania, trybuna mównicza oraz sama mowa
- contio to pierwsza faza każdego zgromadzenia
3.7.2.3 Comitia curiata
- zwoływana przez liktora dwa razy do roku wewnątrz pomoerium (teren miasta)
- na nich przyznawano władzę urzędnikom, na podstawie lex curiata de imperio
- wniosek był zawsze stawiany przez urzędnika, który zwołał zgromadzenie
- dokonywano tam również aktów adrogacji
- w późnej republice comitia curiata zajmowała się głównie czynnościami sakralnymi i prywatnoprawnymi, traciła ona na znaczeniu na rzecz comitia centuriata
3.7.2.4 Comitia centuriata
- zbierały się w szyku bojowym, poza miastem, na Polu Marsowym
- każdy głos miał tą samą moc, jednak najpierw głosowali najbogatsi
- na początku wystarczyły jedynie głosy najbogatszych centurii, jednak później zniesiono uprzywilejowane stanowisko centurii jeźdźców i I klasy, a drogą losowania wybierano, która klasa zaczyna głosowanie
- uchwalały ustawy (leges rogatae)
- wybierały wyższe magistratury (konsul, pretor, cenzor)
- wypowiadały wojnę (lex de bello idicendo)
- sprawowały jurysdykcję karną za zbrodnię stanu (perduellio) i ojcobójstwo (parricidium)
3.7.2.5 Comitia tributa
- zwoływana przez konsula, pretora, dyktatora bądź edyla kurulnego
- odbywały się tam gdzie były zwołane, w mieście bądź poza miastem
- wybierano tam niższych urzędników (edylów kurulnych, kwestorów)
- uchwalano leges
3.7.3 Senat rzymski
- stał się radą złożoną głównie z byłych urzędników, ludzi z doświadczeniem, obeznanych, wywodzących się zarówno z patrycjuszy jak i plebejuszy
- senatorowie patrycjusze nazywani byli patres, natomiast plebejusze conscripti (dopisani)
- patres mieli władzę wyboru niektórych urzędników
- z czasem zrównano plebejuszy i patrycjuszy (lex Ovinia) nazywając ich ogólnie patres et conscripti
3.7.3.1 Skład
- prawo wyznaczania senatorów (lectio senatus) przysługiwało konsulom, następnie cenzorom na podstawie lex Ovinia (318 r. p.n.e.)
- za popełnienie czynu hańbiącego, senator został skreślany przez cenzor
- od lex Ovinia senat składał się z 300 członków, w czasach Sulli z 600, Cezara 900, a Augusta znowu 600
- hierarchia: na czele najstarszy z ex-cenzorów -> reszta ex-cenzorów -> ex-konsulowie -> ex-pretorzy -> ex-edylowie -> ex-trybuni -> ex-kwestorzy
3.7.3.2 Funkcje
- ciało doradcze urzędników
- senatusconsultum (uchwały senatu) były jedynie opiniami i dotyczyły spraw sakralnych, zarządu skarbem, polityki zagranicznej, zatwierdzania wyboru urzędników oraz aprobaty ustaw
- ustalał plan kampanii wojennej, wybierał i odwoływał wodzów
- określał warunki zawarcia pokoju i przymierzy
- w przypadku interregnum władza przechodziła w ręce patres
3.7.3.3 Obrady
- senat mieli prawo zwoływać i kierować jego obradami urzędnicy posiadający ius agendi cum patribus (konsul, pretor, dyktator oraz przy końcu republiki trybun plebejski)
- obradami kierował urzędnik, który zwołał senat, on też składał sprawozdanie wraz z wnioskami
- przegłosowanie wniosku następowało z większością głosów (głosowano przez przechodzenie z jednej na drugą stronę)
3.7.4 Urzędnicy republikańscy
Dzielili się na:
wyższych (konsulowie, pretorzy, decemwirowie, trybuni wojskowi z władzą konsularną oraz dyktator) i niższych (kwestorzy, edylowie kurulni)
kurulnych (dyktator, konsul, pretor, cenzor, edyl kurulny) i niekurulnych (reszta)
zwyczajni (konsul, pretor, cenzor, kwestor, edyl kurulny) i nadzwyczajni (dyktator, interrex, trybuni wojskowi z władzą konsularną, dowódca jazdy (magister equitum), decemwirowie)
cum imperio (konsul, pretor, dyktator, dowódca jazdy) i sine imperio (reszta)
- intercessio – wstrzymanie lub unieważnienie decyzji równorzędnego lub niższego rangą urzędnika przez drugiego urzędnika
3.7.4.1 Konsulowie
- wybierani na comitia centuriata
- od leges Liciniae Sextiae (367 r. p.n.e.) jeden konsul mógł być wybierany z plebsu, a dwóch od plebiscitum dotyczącego zasad sprawowania urzędów (342).
- pełnili najwyższe dowództwo wojskowe
- sprawowali władzę wykonawczą i sądową
- mieli ius agendi cum patribus i ius agendi cum populo
- sprawowali jurysdykcję spraw karnych (iudicatio) i policyjnych (coercitio)
- mogli karać wedle uznania, nawet śmiercią
- towarzyszyło im 12 liktorów
3.7.4.2 Decemwirowie
- komisja 10 mężczyzn powołana w 451 r. p.n.e. do spisania prawa zwyczajowego
- otrzymali imperium i przez rok sprawowali władzę
- spisali Ustawę XII Tablic i umieścili ją na forum Romanum
3.7.4.3 Trybuni wojskowi z władzą konsularną
- magistratura powoływana w latach 444-368 p.n.e. w liczbie od 3 do 6
- mieli oni władzę wojskową i polityczną, nie mogli jednak powoływać dyktatora
- urząd dostępny dla patrycjuszy i plebejuszy, jednak po leges Liciniae Sextiae zaprzestano powoływać trybunów wojskowych z władzą konsularną, gdyż plebejusze mogli być już konsulami
3.7.4.4 Pretorzy
- powstał na podstawie leges Liciniae Sextiae (367 r. p.n.e.)
- na początku tylko dla patrycjuszy, jednak od 337 r. p.n.e. również dla plebejuszy
- posiadał imperium jednak był niższy rangą od konsula
- podczas nieobecności konsula miał ius agendi cum populo i ius agendi cum patribus
- towarzyszyło mu 6 liktorów
- sprawował iurisdictio
- pretor obejmując urząd ogłaszał edykt, który uzupełniał i podawał jak należy stosować ius civile co przyczyniło się do powstania nowej warstwy prawa ius honorarium (prawa pretorskiego)
3.7.4.5 Dyktator
- najważniejsza magistratura nadzwyczajna, po raz pierwszy powołana pod koniec VI w. p.n.e.
- był wyznaczany na max 6 miesięcy przez konsula na podstawie uchwały senatu
- był najczęściej wyznaczany spośród byłych konsuli
- posiadał imperium maius, czyli najwyższą władzę wojskową i cywilną, zawieszano wtedy władzę konsuli
- towarzyszyło mu 24 liktorów
- powoływał do pomocy dowódcę jazdy (magister equitum), któremu również przysługiwało imperium
- od końca II wojny punickiej (202 r. p.n.e.) zaprzestano powoływania dyktatorów
3.7.4.6 Cenzorzy
- wybierani od 443 r. p.n.e. na mocy lex de censoribus creandis
- wybierano ich 2, spośród byłych konsulów na 18 miesięcy co 5 lat
- od lex Publilia Philonis (339 r. p.n.e.) również spośród plebejuszy
- spisywali obywateli i ich majątki
- od lex Ovinia (318 r. p.n.e.) cenzorzy sporządzali listę senatorów (lectio senatus)
- mogli przenosić z lepszej tribus do gorszej, skreślać z listy senatorów za haniebne czyny, odbierać cześć obywatela, usuwać z centurii jeźdźców
- oceniali zachowanie dobrych obyczajów
3.7.4.7 Edylowie kurulni
- powołany w 367 r. p.n.e. na mocy lex Furia
- wybierani na comitia tributa
- mieli jurysdykcję w sprawach targowych, wykonywali funkcje policyjne, sprawowali pieczę nad zaopatrzeniem miasta, urządzali igrzyska
- wydawali edykty w sprawach handlowych
3.7.4.8 Kwestorzy
- we wczesnej republice prowadzili dochodzenie w sprawie najcięższych zbrodni
- od 447 r. p.n.e. utracili władzę sądową, zajmowali się skarbem państwa
- wybierani na comitia tributa
- do 421 r. p.n.e. było ich dwóch (tylko patrycjusze), później 4 (powoływani również z plebejuszy)
- 2 było w mieście, a 2 na froncie wojennym zawiadywali o stanie majątku państwa
- później zwiększono ich liczbę do 8 a nawet 40 w czasach Cezara
3.7.4.9 Vigintisexviri
- 26 stanowisk administracyjnych, obsadzanych na comitia tributa
- zajmowali się biciem monet, ochroną przeciwpożarową, sprawami cywilnymi
3.7.4.10 Urzędnicy pomocniczy
- opłacani przez państwo, o niskim statusie społecznym
- heroldzi, pisarze, liktorzy, posłańcy, legaci
3.7.5 Zasady piastowania urzędów
- urzędnicy byli powoływani na 1 rok i można było się o nie ubiegać po odbyciu 10-letniej służby w legionie
- między sprawowaniem kolejnych urzędów był 1 rok vacatio by pociągnąć urzędnika ewentualnie do odpowiedzialności, gdyż podczas sprawowania magistratury, był on wyłączony spod jurysdykcji
- lex Villia annalis (180 r. p.n.e.) ustalono kolejność magistratur: kwestor -> trybun plebejski lub edyl kurulny -> pretor -> konsul. Cenzor i dyktator był wybierany z ex-konsuli. Wprowadzono również 2-letnie vacatio między urzędami
3.8 Polityczna organizacja plebsu
3.8.1 Zgromadzenia plebejskie
- od 471 r. p.n.e. zwoływane przez trybuna plebejskiego były concilia plebis
- wybierano na nich trybunów i edylów plebejskich
- uchwalano plebiscita, które od lex Hortensia (287 r. p.n.e.) zostały zrównane z leges
3.8.2 Edylowie plebejscy
- zarządzali plebejską świątynią
- wybierani na comitia tributa plebis
- zajmowali się policją targową, porządkiem w mieście, aprowizacją
3.8.3 Trybuni plebejscy
- wybierani na concilia plebis na1 rok, zazwyczaj dziesięciu
- pomagali plebejuszom a potem i patrycjuszom w razie bezprawia i ucisku ze strony urzędników
- mieli prawo do zwoływania i przewodniczenia zgromadzeniom plebejskich (ius agendi cum plebe)
- przysługiwało im prawo sprzeciwu wobec urzędników (intercessio)
- od lex Atinia (102 r. p.n.e.) mogli wchodzić w skład senatu
3.9 Stanowienie prawa
3.9.1 Uchwalanie ustaw i plebiscytów
- na zgromadzeniach ludowych uchwalano ustawy (leges), na plebejskich uchwały plebsu (plebiscita)
- ustawa uchwalana przez populus musiała uzyskać zgodę senatu (auctoritas patrum)
- od lex Publilia Philonis (339 r. p.n.e.) senat z góry aprobował wszystkie ustawy
- a od lex Hortensia (287 r. p.n.e.) plebiscita zostały zrównane z leges
3.9.2 Procedura ustawodawcza
- od momentu zgłoszenia ustawy (promulgatio) wniosek nie mógł być zmieniany
- lex Caecilia Didia – od chwili zgłoszenia do głosowania musiało upłynąć 24 dni
- treść lex miała 3 części: praescriptio (informacje o wnioskodawcy, zgromadzeniu, dacie), rogatio (zasadnicza treść ustawy) i sanctio (skutki nieprzestrzegania)
- wyróżnić można 3 rodzaje ustaw: lex perfecta (nieprzestrzeganie powodowało sankcję nieważności), lex minus quam perfecta (nieprzestrzeganie powodowało nałożenie kary, przy jednoczesnym utrzymaniu w mocy czynności prawnej) i lex imperfecta (nieprzestrzeganie nie przewidywało żadnych skutków prawnych)
3.9.3 Zrównanie się ustaw z plebiscytami
- leges Publiliae Philonis – (339) zrównanie plebiscytów (zatwierdzonych w senacie) z leges
- lex Hortensia – (287) ostateczne zrównanie plebiscytów z ustawami
3.9.4 Leges a privilegia
- do leges a privilegia należał przede wszystkim lex curiata de imperio
- termin privilegia oznaczał uprawnienia poszczególnych jednostek nadawane przez comitia curiata
3.9.5 Edykty urzędników
- edykty pretorskie spełniały 3 podstawowe funkcje: wspomagania, uzupełniania i poprawiania ius civile
- edykty edylów kurulnych były źródłem prawa targowego
- edykty cenzorów i konsulów odgrywały rolę w prawie publicznym
3.9.6 Uchwały senatu
- senatusconsultum dotyczyły polityki zagranicznej, podatków, spraw kultu, mogły dawać również nadzwyczajną władzę (imperium extraordinarium)
3.10 Wierzenia Rzymian
3.10.4 Kapłani
Pontyfikowie – kolegium na którego czele stał pontifex maximus. Nadzorowali wszystkie urzędy kapłańskie. Podawali w jaki sposób modlić się do bóstw, układali kalendarze.
Westalki – kobiety utrzymujące święty ogień na ołtarzu bogini Westy, cieszyły się wysoką renomą, mogły nawet ułaskawić więźnia, były osobami sui iuris.
Flamini – składali ofiary dla poszczególnych bóstw (maiores – wybierani z patrycjuszy, minores – z plebejuszy)
Fecjałowie – w uroczysty sposób wypowiadali wojnę lub zakładali przymierzę.
Augurowie – byli obdarzeni umiejętnościami dokonywania auspicia
3.11 Organizacja administracyjna państwa
3.11.1 Italia
- Italia dzieliła się na terytorium bezpośrednie podległe państwu rzymskiego (ager Romanus) oraz ziemie związane z nią przymierzami
3.11.1.1 Ager Romanus
- obejmował Rzym i ziemie włączone w terytorium Rzymu
- z praw w pełni korzystali tylko obywatele rzymscy
- podstawowym obowiązkiem obywateli było płacenie podatków i służba wojskowa
3.11.1.2 Municipia civium Romanorium
- państwa włączone do Rzymu
- z czasem obywatele municypiów uzyskali pełne prawa
3.11.1.3 Coloniae civium Romanorium
- zakładane w miejscach strategicznych, zwłaszcza w portach i na szlakach handlowych
- miały służyć jako bazy wojskowe, rozszerzały również Italię o nowe ziemie pod uprawę
- ustrój miały podobny do Rzymu, na czele stało 2 urzędników (duoviri)
- obywatele kolonii mieli te same prawa co obywatele Rzymu
3.11.1.4 Socii et amici populi Romani
- gminy sojuszników rzymskich były autonomiczne, miały własne prawo, administrację
3.11.1.5 Coloniae Latinae
- stanowiły punkt oparcia wojskowej i politycznej ekspansji Rzymu
3.11.2 Prowincje rzymskie
- prowincje rzymskie były zdobyczami ludu rzymskiego
- najstarsze z prowincji: Sycylia, Sardynia, Korsyka, Hiszpania, Macedonia, Grecja
- były zarządzane kadencyjnie tak jak w Rzymie przez pretorów (praetores provinciarum)
- od reformy Sulli (81 r. p.n.e.) prowincje były zarządzane nie przez pretorów i konsuli, lecz przez namiestników (ex-pretorzy, ex-konsulowie)
- namiestnikom pomagali kwestorzy (odpowiadali na prowincji za te sprawy, które należały w Rzymie do edyla kurulnego) oraz legaci (wyznaczani przez senat).
- nadzór nad prowincjami sprawował senat
- namiestnik mógł wydawać edykt prowincjonalny (na wzór rzymskiego edyktu pretorskiego)
- prowincje przynosiły ogromne dochody, gdyż ziemie na prowincji były w posiadaniu Rzymian, a ludności tamtejsza za jej dzierżawę płaciła daniny
3.12 Skarb państwa w okresie republiki
- finansami publicznymi zajmował się senat
- cenzorzy ustalali wysokość dochodów państwowych
- kwestorzy administrowali skarbem państwa i ściągali długi
- dochody: tributum (podatek zniesiony w 167 r. p.n.e. przez możliwość czerpania ogromnych dochodów z prowincji), stipendium (podatek od ludów podbitych)
3.13 Prawo karne w okresie republiki
- najwięcej regulacji znajdowało się w Ustawie XII Tablic
- kara śmierci groziła za podpalenie, składanie fałszywych zeznań, zdradę państwa
- jurysdykcją w sprawach karnych zajmowali się głównie konsulowie, ale ich kompetencje były z czasem ograniczone przez ius provocationis (300 r. p.n.e. lex Valeria)
- przestępczością zajmowali się edylowie i tresviri capitales
- w II w. p.n.e. powstały trybunały (do przewodniczącego trybunału składało się akt oskarżenia, po przesłuchaniu stron następował wyrok)
3.14 Armia w okresie republiki
- oprócz centurii ustanowionych przez Serwiusza Tulliusza z czasem do armii włączani byli nowi rekruci pochodzący z prowincji
- dyktator bądź konsul miał ogromną władzę nad wojskiem i mógł nakładać karę śmierci za przewinienia militarne (aż do II w. p.n.e. do leges Porciae)
- w roku 108 p.n.e. nastąpiły przełomowe reformy wojska: rekrutowano już nie wg cenzusu majątkowo co skutkowało zwiększeniem ilości żołnierzy, polepszono uzbrojenia, podzielono legiony na 10 kohort, zwiększono mobilność armii poprzez przydzielenie każdemu żołnierzowi ekwipunku
3.15 Kryzys republiki rzymskiej
- reformy Grakchańskie (podział ziem między potrzebujących)
- trybun Tyberiusz Grakchus został uznany za wroga państwa
- kolejny trybun Gaius Grakchus przeprowadził wiele przydatnych reform, jednak został osądzony o świętokradztwo, gdy chciał założyć kolonię na terenie dawnej Kartaginy, i również został uznany za wroga państwa oraz zgładzony przez wojsko wysłane przez senat
- projekt rozszerzenia obywatelstwa rzymskiego na Italików trybuna plebejskiego Marka Drususa został uznany za bezsensowny a sam Drusus został skrytobójczo zamordowany
- powstanie w Asculum (po zamordowaniu pretora) rozpoczęło się w 90 r. p.n.e. a zakończyło się około 88 r. p.n.e ze względu na lex Iulia et Plautia Papiria (nadanie obywatelstwa rzymskiego wszystkim mieszkańcom Italii)
- konsul z 88 r. p.n.e. Lucjusz Korneliusz Sulla musiał uciekać z Rzymu. Trybun plebejski Sulpicjusz wystąpił z projektem odebrania Sulli imperium. Po tej zdradzie Sulla zebrał wojsko i zbrojnie wkroczył do Rzymu i został dyktatorem (ogłaszał pozbawienie majątku, masowe kary śmierci)
- gwałtowne pogorszenie sytuacji niewolników przyczyniło się do wielu powstań (136-71 r. p.n.e.)
- powstanie triumwiratu (Pompejusz, Juliusz Cezar, Krassus)
- po śmierci Krassusa nastąpił konflikt między Pompejuszem i Cezarem (Pompejusz starał się ograniczać uprawnienia Cezara, jednak ten odkrył zdradliwe plany Pompejusza i wkroczył zbrojnie do Rzymu – rozpoczęła się dyktatura Cezara)
- 44 r. p.n.e. następuje zamordowanie Cezara przez buntowników Brutusa i Kasjusza
- konsul Marek Antoniusz zauważył, że po tak głębokich zmianach ustrojowych nie będzie dało się przywrócić ustroju republikańskiego i doszło do ustanowienia drugiego triumwiratu (43r. p.n.e. Antoniusz, Oktawian – spadkobierca Cezara i Lepidus, dowódca armii Cezara)
PRYNCYPAT
4.1 Tradycje republikańskie pryncypatu
- twórcą pryncypatu był Oktawian (poparcie senatu, porozumienie z Lepidusem i Antoniuszem 43 r. p. n. e. - drugi triumwirat), który po pokonaniu Antoniusza w bitwie pod Akcjum (31 r. p.n.e.) rządził państwem niepodzielnie do 14 r.
- głosi hasła przywrócenia świetności republiki i powrotu do dawnych obyczajów mores
maiorum; wykorzystał stare elementy ustroju republikańskiego: magistratury i senat, pozbawił
znaczenia zgromadzenia ludowe
- 32-38 r. p. n. e. - wojny domowe, władza Oktawiana przedłużeniem funkcji triumwira
- imperium militare - dysponował siłami zbrojnymi całego państwa, gwarancja utrzymania pokoju
- w 27 r. p.n.e. Oktawian przeprowadził lustrum obywateli rzymskich i ułożył nową listę
senatorów, ustanowił siebie princeps senatus; zrzekł się uprawnień triumwira i zadeklarował przywrócenie ustroju republikańskiego, otrzymał tytuł Augustus
- łączył swoją władzę razem z senatem (do senatu należało zarządzanie prowincjami
niezagrożonymi, wewnętrznymi, mocno powiązanymi z Rzymem, Oktawian August natomiast zarządzał prowincjami ościennymi, niedawno zdobytymi, w których stacjonowało wojsko)
- wybór magistratus przeszedł na senat, jednak August polecał ich dobór ius commendationis
- senatusconsulta dotyczące prawa prywatnego od Augusta nabrały mocy ustaw
- senat zarządzał skarbem, sprawował jurysdykcję w razie przestępstw popełnionych przez senatorów i członków ich rodzin
4.2 Struktura społeczna w okresie pryncypatu
- niepomierne zwiększenie obszaru państwa rzymskiego
- w III w. kryzys Imperium Romanum w wyniku walk politycznych i militarnych
- upadek gospodarczy i utrata części terytorium państwa (Dacja, Galia)
- ogromny wzrost liczby ludności
- rozwój miast
- dalsze rozwarstwienie społeczeństwa
warstwa wyższa
nobilitas ze stanu senatorskiego (ordo senatorius) i ekwickiego (ordo equester)
członkowie rad miejskich (ordo decurionum)
warstwa średnia
średniego szczebla dowódcy armii
kupcy
rzemieślnicy
rolnicy
warstwa niższa
plebs wiejski (plebs rustica)
plebs miejski (plebs urbana)
212 r. Constitutio Antoniniana - cesarz Karakalla, nadanie wszystkim wolnym osiadłym mieszkańcom imperium obywatelstwa rzymskiego
4.2.1 Stan senatorski
- mniejsze znaczenie polityczne niż w republice
- po wojnach domowych w I w. p. n. e. zostało niewielu nobilów z dawnych rodów rzymskich
- na senatorów byli powoływani też byli kwestorzy oraz mieszkańcy prowincji
- osoby o nieskazitelnej opinii, dużym majątku i doświadczeniu oraz po odbyciu służby wojskowej
- listę senatorów ustalał corocznie cesarz
- do stanu senatorskiego wraz z senatorem wchodzili członkowie jego rodziny, był on potem dziedziczny „mąż prześwietny” vir clarissimus
- ludzie młodzi, którym cesarz pozwolił nosić tuniki bramowanej szerokim pasem, mieli możliwość ubiegania się o niższe urzędy vigintiviri i kandydowania na urząd kwestora
- do stanu senatorskiego mogli wstąpić ludzie nowi homines novi z różnych warstw społecznych, jeśli tylko posiadali odpowiedni majątek (najczęściej ekwici mający aspiracje polityczne)
4.2.2 Stan ekwicki
- powoływani przez cesarza w dowolnym czasie
- osoby o nieskazitelnej opinii, spory majątek, wolnourodzeni w 4 pokoleniu ingenui
- przynależność dożywotnia i osobista
- tytuł „mąż znamienity” vir egregius
- od Augusta tworzenie administracji państwowej ze stanu ekwickiego; zastrzeżone urzędy:
prefekta pretorianów, namiestnika Egiptu, dowódcy legionów
- służbę rozpoczynali od pełnienia funkcji dowódcy kohorty, trybuna wojskowego, dowódcy oddziału jazdy
- dla tego stanu były utworzone nowe magistratury
4.2.3 Ordo decurionum
- lokalna warstwa urzędnicza
- rekrutowani z okolicznych ziemian, kupców, właścicieli warsztatów rzemieślniczych, którzy
mieli określony cenzus majątkowy
- liczebność zależna od wielkości municypium
- przynależność dziedziczna
- wsch. archonci, strategowie, grammateis; zach. duoviri
- nie szczędzili własnych środków na cele publiczne, z czasem zmieniły się one w
obowiązkowe świadczenia munera
4.2.4 Żołnierze armii rzymskiej
- August rozszerzył przymusową rekrutację do wojska na ludność prowincji
- legiony - obywatele rzymscy
- kohorty pomocnicze - ochotnicy z ludności nierzymskiej; kohorty pretoriańskie - żołnierze
pochodzenia italskiego
- większość wyższych stanowisk w armii August powierzał swojej rodzinie, osobom rangi
konsularnej i pretorskiej; nie utworzył zawodowej kadry dowódców wojskowych; z czasem to się zmieniło
- ustanowiono stanowisko centurionów (byli legioniści i pretorianie), którzy szkolili żołnierzy
- zawodowo służyli dowódcy inżynierów i kwatermistrzowie
- emeritus zasłużony żołnierz miał prawo do działki ziemi lub odprawy pieniężnej ze skarbu wojskowego aerarium militare
4.2.5 Ludność wiejska
- latyfundyści ( z braku napływu nowych niewolników - oddawanie ziemi w dzierżawę dzierżawcom coloni)
- rolnicy prowadzący rodzinne gospodarstwa
- kolonowie tworzyli plebs wiejski
4.2.6 Ludność miejska
- rzemieślnicy (małe i duże warsztaty zatrudniające niewolników i pracowników najemnych),
kupcy, proletariat miejski (nic nieposiadający; otrzymywali bezpłatnie zboże i oliwę; tworzyli plebs miejski)
4.2.7 Niewolnicy
- od Serwiusza Tulliusza wyzwoleni niewolnicy stawali się obywatelami rzymskimi
- masowe wyzwolenia problemem społecznym i politycznym; zmajoryzowanie ludności rzymsko-italskiej przez ludność etnicznie i kulturowo obcą
- ogromna ilość niewolników doprowadziła do uchwalenia za Augusta dwóch ustaw ograniczających wyzwolenia (lex Fufia Caninia (2 r. p.n.e.) i lex Aelia Sentia (4 r. n.e.))
- pierwsza ograniczała liczbę niewolników wyzwalanych w testamencie
bez ograniczeń można wyzwolić 2 niewolników
2-10 niewolnikó to ½
10-30 niewolników to 1/3
30-100 niewolników to ¼
>100 niewolnikó to 1/5 ale ni więcej niż 100
- druga dotyczyła ograniczeń wieku wyzwalanego i wyzwalającego
wyzwalany: niewolnik < 30 lat - wyzwolenie w sposób formalny przed urzędnikiem za pomocą manumissio vindicta za zgodą specjalnego concilium i w uzasadnionych przypadkach
wyzwalający: >/ 20 lat
- lex Iunia Norbana 19 r. za Tyberiusza wyzwoleni otrzymywali status latynów juniańskich
- senatusconsultum Silanianum (10 r.) dotyczyło przesłuchania na torturach i ukarania
śmiercią niewolników, których właściciel został zamordowany w domu, a sprawców nie odnaleziono; zakaz otwierania testamentu zabitego właściciela, gdyż mogły znajdować się tam wyzwolenia niewolników, które dopóki sprawa śmierci nie zostanie wyjaśniona, nie mogły zostać zrealizowane
- senatusconsultum Claudianum - za cesarza Klaudiusza, niewolnicą stawała się Rzymianka, która współżyła z cudzym niewolnikiem i po upomnieniu przez właściciela niewolnika, tego nie zaprzestała, niewolnikiem stawało się też urodzone przez nią dziecko
4.3 Ustawodawstwo małżeńskie Augusta
- dążenie Augusta do zwiększenia liczby ludności, szczególnie w warstwach wyższych
lex Iulia de adulteriis coercendis – (18 r. p.n.e.) karane było utrzymywanie
stosunków pozamałżeńskich
cudzołóstwo wcześniej karane przez iudicium domesticum włączone do przestępstw prawa publicznego crimina
plebiscyt - karane czyny zabronione
adulterium (stosunek z kobietą zamężną), zdradzony mąż mógł zabić przyłapanego z żoną mężczyznę i musiał dokonać rozwodu (możliwość oskarżenia o stręczycielstwo lenocinium, jeśli pozostałby z cudzołożnicą); ojciec kobiety mógł zabić kobietę i kochanka; obaj mężczyźni mogli wystąpić z oskarżeniem (accusatio iure mariti lub patris); po 60 dniach w razie bierności ojca i męża każdy obywatel mógł wnieść oskarżenie przed specjalny trybunał karny na podstawie accusatio iure extranei; skazanie w procesie karnym powodowało konfiskatę części majątków kochanków i wygnanie ich na osobne wyspy relegatio
stuprum (stosunek z panną, wdową lub młodzieńcem dobrych obyczajów), sprawa trafia przed trybunał karny na podstawie accusatio iure extranei, kara taka sama jak w adulterium
obojętny wobec stałego związku o charakterze konkubinatu, związków między wyzwoleńcami a kobietami nagannie się prowadzącymi (prostytutki, aktorki)
lex Iulia de maritandis ordinibus – (18 r. p.n.e.) mężczyźni (25-60 lat)
oraz kobiety (20-50 lat) musieli pozostać w iustum matrimonium
lex Iulia et Papa
lex Papia Poppaea (9 r.) – nakaz posiadania przynajmniej jednego
wspólnego dziecka w danym związku
- dla osób nieprzestrzegających postanowień przewidziano kary finansowe
- caelibes bezżenni nie mogli otrzymywać przysporzeń testamentowych (wyjątek - ci, którzy
i tak otrzymaliby beztestamentowo)
- orbi bezdzietni mogli otrzymać ½ przysporzenia testamentowego
- przywileje dla obywateli wolnourodzonych mających przynajmniej 3 dzieci
(ius trium liberorum) i wyzwoleńców mających przynajmniej 4 dzieci (ius quattuor liberorum) - zniesienie nakazu pozostawania w związku małżeńskim; kobiety - wyjście spod opieki tutora i uzyskanie pełnej zdolności do czynności prawnych; mężczyźni - korzyści polityczne, konsul mający więcej dzieci dzierżył fasces jako pierwszy), zwolnienie ze sprawowania teteli czy kurateli
- zniesione conubium między osobami ze stanu senatorskiego a wyzwoleńcami i wolnourodzonymi obywatelami ingenui a kobietami o nagannej reputacji faminae famosae (prostytutki, aktorki, kobiety skazane za cudzołóstwo)
- rejestr nierządnic - mężatki chcące utrzymywać stosunki pozamałżeńskie zgłaszały się do edylów prosząc o umieszczenie ich w nim; Tyberiusz - senat uchwalił ustawę zakazującą wpisywania do rejestru kobiet z rodów ekwickich
4.4 Sytuacja ekonomiczna w okresie pryncypatu
- nastąpił wyjątkowy rozwój ekonomiczny państwa
- nierównomierny rozwój - najbogatsza Italia
- głównym źródłem dochodu było rolnictwo
- powstanie niewielkich gospodarstw rolnych - skutek nadania weteranom wojskowym ziemi;
uprawiali wraz z rodziną i niewolnikami
- latyfundia - pomoc niewolników, sezonowych najemników, winnice i gaje oliwne; z czasem powrócono do uprawy zboża i hodowli; oddawanie gruntów w dzierżawę, spadek liczby własnych gospodarstw
- rozwijało się rzemiosło, wyroby ceramiczne, naczynia metalowe, przybory toaletowe; Egipt - papirus,
len, perfumy, Azja Mniejsza - materiały wełniane, Syria - wyroby ze szkła i purpury, Galia - wyroby ze szkła i naczynia z brązu
- kwitł handel międzynarodowy pax Romana; niskie cła na towary; wysokorozwinięty, bezpieczny transport wodny; rozbudowana i dobrze utrzymana sieć dróg ze stacjami zmieniania koni, zajazdami
- zaufanie do pieniądza, obrót bankowy - jednolita i solidna waluta - srebrny denar
4.5 Finanse w okresie pryncypatu
4.5.1. Skarb państwa
- skarb państwa (aerarium populi Romani) znajdował się w świątyni Saturna (stąd aerarium Saturni), wpływały do niego dochody z prowincji senackich (podatek pogłówny stypendium capitis i gruntowy stypendium soli); zarząd sprawowało 2 kwestorów, później 2 prefektów
- do skarbu cesarskiego (fiscus Caesaris) wpływały dochody z prowincji cesarskich (podatek pogłówny tributum capitis i gruntowy tributum soli); zarządzał procurator Caesaris; reprezentowanie skarbu w sądzie Hadrian - advocatus fisci
- skarb wojskowy (aerarium militare) był zasilany z podatku spadkowego i podatków obrotowych; zarządzało 3 prefektów( praefecti aerarii militaris)
- skarb prywatny cesarza (patrimonium Caesaris) zasilały dochody z domen, kopalń, spadków bezdziedzicznych, skonfiskowanych majątków osób skazanych; nadzorowali prokuratorzy
4.5.2. Dochody w okresie pryncypatu
- podatki bezpośrednie, pośrednie, cła, inne środki
- poboru podatków dokonywali urzędnicy państwowi (dzierżawcy dochodów publicznych publicani); od II w. urzędnicy lokalni decuriones
4.5.2.1. Podatki bezpośrednie
- gruntowy - pobierany w prowincjach, dla oszacowania poboru dokonywano podziału gruntu,
spis inwentarza żywego i martwego, majątku ruchomego, niewolników, kolonów; jednostki podatkowe capita ustalane wg. klasy gruntu i rodzaju uprawy
- pogłówny - od całej ludności z prowincji, sporządzano spis ludności, wysokość różna w obrębie
jednej prowincji
- spadkowy - 5%, wprowadzony przez Hadriana, obciążający wszystkich obywateli
imperium dziedziczących duże spadki, w tym mieszkańcy Rzymu i Italii nie płacący podatku gruntowego i pogłównego, zwolnieni tylko spadkobiercy w linii prostej
4.5.2.2. Podatki pośrednie obrotowe
- od sprzedanych towarów, domów, gruntów, środków żywności - 1% ceny; niewolników - 4% ceny, wyzwolonych niewolników - 5% ceny; prostytucji - Kaligula, kwota równa tej, jaką otrzymała za jeden stosunek z klientem, bardzo dochodowy, pobierali publikanie, potem żołnierze
4.5.2.3. Cła i inne dochody państwa
- granice celne wewnątrz i na obrzeżach państwa
- cła: pobierane za wwożenie towarów z prowincji, korzystanie z mostów, portów, dróg
- inne: domeny, spadki bezdziedziczne, dobra skonfiskowane skazańcom, łupy wojenne
4.5.3. Wydatki państwowe w okresie pryncypatu
- wydatki obejmowały zaopatrzenie armii, utrzymywanie wysłużonych żołnierzy, opłacanie aparatu urzędniczego, rozdawnictwo zboża, utrzymanie dworu, utrzymywanie proletariatu, kult, igrzyska, przedstawienia, roboty publiczne, budowle
4.6 Źródła prawa w okresie pryncypatu
- za Augusta ustawy i plebiscyty
- zgromadzenia ludowe traciły na znaczeniu, więc ich ustawy nie były już tak ważne
- szczególne znaczenie dla źródłem prawa w pryncypacie mają uchwały senatu (senatusconsultum), które stały się źródłem prawa prywatnego
- swoją ważną funkcję utrzymały edykty a ich treść została ujednolicona i uporządkowana przez cesarza Hadriana i jurystę Salviusa Iulianusa (stąd nazwy edyktów: edictum perpetuum, edictum Hadrianum, edictum Iulianum, edictum Salvianum) potwierdzona w formie uchwały senatu wersja, może w nią ingerować jedynie cesarz
- konstytucje cesarskie:
a. edykty – akty skierowane do ogółu mieszkańców, regulujące kwestie administracyjne
(np. 212 r. Constitutio Antoniniana cesarza Karakalli, nadająca obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom imperium; 313 r. edykt mediolański uznający chrześcijaństwo)
b. mandaty – instrukcje skierowane do cesarskich urzędników
c. dekrety – wyroki cesarza w procesach spraw cywilnych i karnych (w konkretnym przypadku)
d. reskrypty – odpowiedzi cesarza na pytania prawne
- opinie najwybitniejszych jurystów - ius respondendi mogli otrzymać juryści na stałe zamieszkali
w Rzymie
4.7 Ustrój w okresie pryncypatu
4.7.1 Prawne umocowanie princepsa
- jego kompetencje nie zostały nigdy ściśle określone, rozproszone w różnych uchwałach
- jako konsul do 23 r. p.n.e. August był najwyższym zwierzchnikiem wojskowym
- następnie został prokonsulem z imperium maius, dzięki czemu miał władzę nad prowincjami
- do sprawowania władzy cywilnej wykorzystał przejęcie kompetencji trybuna plebejskiego (zapewniły nietykalność osobistą i możliwość zwoływania zgromadzeń plebejskich i senatu oraz stawiania na nich wniosku do głosowania, prawo weta wobec uchwał senatu); samego urzędu trybuna plebejskiego jako patrycjusz nie mógł uzyskać
- od 12 r. p.n.e. po śmierci Lepidusa przyjął funkcję głowy kolegium pontyfików pontifex maximus (zwierzchnictwo nad sprawami kultu)
- sprawował również władzę cenzorską (mógł ustalać skład senatu, powoływać do stanu ekwickiego, dokonywać spisu ludności, troszczyć się o przestrzeganie prawa i moralności)
- miał wpływ na obsadę urzędników
- prowadził politykę zagraniczną
- posiadał własny skarb
- zniesiono wobec niego zakaz kumulowania urzędów incompatibilitas; ograniczenia czasowe annualitas; kolegialność collegialitas
- otrzymywali władzę na mocy lex de imperio
- na przełomie II i III wieku n.e. doszło do całkowitego wyodrębnienia władzy cesarza, była ona traktowana jako jednolita i spójna z tymi wszystkimi cechami wymienionymi powyżej
- wydawali zarządzenia constitutiones, pisemne instrukcje dla urzędników mandata, wyroki decreta, odpowiedzi na pytania rescripta
4.7.2 Zgromadzenia ludowe
- straciły swoje znaczenie
- trudno było je zwoływać i łatwo nimi manipulować
- odebrano im prawo wybierania urzędników
- zanikło ich sądownictwo karne
- ich funkcje w zakresie stanowienia prawa przeszły na senat
- uchwalanie lex curiata de imperio dla formalnego potwierdzenia władzy
- zaniechano ich powoływania ze względu na rozrost imperium rzymskiego
4.7.3 Senat
- na rzecz cesarza utracił prawo prowadzenia polityki zagranicznej i decydowania o finansach państwa
- na początku senat posiadał kontrolę nad aerarium Saturni, do którego wpływały dochody z
prowincji senackich, jednak później został on przekształcony w kasę (arca) miasta Rzymu, w
związku z przekazywaniem coraz większych sum z prowincji senackich do skarbu cesarskiego
- uzyskał prawo wyboru magistratus i stanowienia prawa, gdyż senatusconsulta uzyskały moc ustaw
vicem legis
- senat stał się miejscem promulgacji prawa przez cesarza
- przejął sądownictwo w sprawach karnych
4.7.4 Urzędnicy republikańscy w okresie pryncypatu
- mianowani przez cesarza
- ich kompetencje w dużej mierze przejął princeps i urzędnicy cesarscy
- zachowali się konsulowie, pretorzy, edylowie, kwestorzy, trybuni plebejscy i na krótko cenzorzy
4.7.4.1 Konsulowie
- znaczną część kompetencji konsulów przejął princeps
- nie sprawowali już dowództwa nad wojskiem
- nie kierowali życiem politycznym państwa
- spadli do roli przewodniczących senatu
- kadencja nadal trwała rok jednak w rzeczywistości urząd pełnili przez kilka miesięcy
- consules ordinari, consules suffecti
- kompetencje w sprawach cywilnych, postępowanie niesporne
- republika - comitia centuriata, od 14 r. - senat, od Konstantyna - cesarz
4.7.4.2 Pretorzy
- zachowali swoją jurysdykcję w sprawach cywilnych i karnych
- przejęli urządzanie publicznych igrzysk cura ludorum
- stracili możliwość rozpatrywania spraw w postępowaniu kognicyjnym
- ustał ich wkład w rozwój prawa (od 130 r. edictum Iulianum), po objęciu urzędu ogłaszali edykt pretorski, ale nie mogli go zmieniać i uzupełniać
- pretorzy do zadań specjalnych: praetor aerarii - przejął od kwestora zarząd skarbem państwa,
praetor fideicommissarius - rozpatrywanie w procesie kognicyjnym sporów o testamentowe
zapisy powiernicze, praetor fiscalis - rozstrzyganie sporów między skarbem cesarskim a
osobami prywatnymi, praetor tutelaris - sprawy związane z tutelą, praetor liberalium
causarum - w procesie kognicyjnym zajmował się sprawami o wolność
4.7.4.3 Cenzorzy
- urząd ten wyszedł z użycia za Augusta ze względu na przejęcie ich kompetencji przez cesarza
- próba przywrócenia za Klaudiusza - opór senatorów
4.7.4.4. Edylowie
- spadli do roli policji targowej i sprawujących sądownictwo w sprawach handlowych
4.7.4.5. Kwestorzy
- utracili zarząd skarbu państwowego na rzecz cesarskich urzędników skarbowych i
spadli do roli pomocników cesarza w senacie, na prowincji służyli pomocą namiestnikom
4.7.4.6. Trybuni plebejscy
- ich uprawnienia zostały przejęte przez cesarza
4.7.5 Urzędnicy cesarscy w okresie pryncypatu
- obsadzane przez cesarza, do odwołania, w zasadzie jednoosobowe, dobrze płatne, ograniczone
wolą cesarza
- obowiązywał zakaz kulminacji urzędów
4.7.5.1 Prefekt pretorianów
- urząd utworzony przez cesarza Augusta
- powoływani w liczbie 2 ze stanu ekwickiego
- byli przywódcami 9 kohort pretoriańskich, stanowiących przyboczną straż cesarską
- byli to najbliżsi współpracownicy cesarza, z czasem jego zastępcy
- odpowiadali za osobistą ochronę cesarza
- później stali się najwyższymi urzędnikami w administracji cywilnej i w sądownictwie cesarskim
4.7.5.2 Prefekt miasta
- dowodził nad trzema kohortami miejskimi, które zapewniały porządek w Rzymie
- zastępował cesarza podczas jego nieobecności w mieście
- powoływani ze stanu senatorskiego (zazwyczaj byli konsulowie)
- z czasem otrzymał jurysdykcję sądową w sprawach karnych i cywilnych w Rzymie i w okręgu stu
mil od Rzymu
- osoby ze stanu senatorskiego podlegały wyłącznie jego jurysdykcji
4.7.5.3 Prefekt aprowizacji
- powoływany przez cesarza ze stanu ekwickiego, urząd utworzony przez Augusta
- zajmował się zaopatrzeniem miasta w żywność
- kontrolował ceny
- organizował transport zboża, zajmował się jego przechowywaniem i rozdzielaniem
- jurysdykcja karna w sprawach handlu zbożem i fałszowania środków żywności
- jurysdykcja cywilna w sporach między dostawcami środków żywności
4.7.5.4 Prefekt straży miejskiej
- pochodzący ze stanu ekwickiego, dowódca straży miejskiej
- czuwał nad bezpieczeństwem obywateli, zwłaszcza w nocy
- sprawował jurysdykcję karną w sprawach o podpalenie, rabunek, kradzież z włamaniem, paserstwo
- sprawował jurysdykcję cywilną w sporach o najem domów
4.7.5.5 Prefekt poczty
- zajmował się doręczaniem poczty cesarskiej cursus publicus, w tym celu rekwizycja koni, pojazdów
- powoływany ze stanu ekwickiego
4.7.5.6 Prokuratorzy majątków państwowych
- ściągali na rachunek cesarza podatki i czynsze
- mieli jurysdykcję w sprawach dotyczących finansów, która została odebrana prokonsulom
prowincji senackich
4.7.6 Kancelarie cesarskie
- jednolity pomocniczy aparat biurokratyczny
- zajmowały się skarbem cesarskim
- prowadziły korespondencję urzędową
- prowadziły urzędowy dziennik cesarski i projekt przemówień cesarskich
- zajmowały się sprawami prawnymi
4.7.7 Cursus honorum
- ścieżka kariery senatora: jeden z dwudziestu niższych urzędników (vigintiviri), mógł być
członkiem tresviri capitales -> trybun wojskowy -> kwestor -> senator -> edyl lub trybun plebejski -> pretor -> legat legionu na prowincji -> namiestnik -> konsul
- ścieżka kariery ekwity: prefekt kohorty -> trybun wojskowy -> dowódca jazdy w oddziałach pomocniczych -> prokurator -> namiestnik -> prefekt (dowództwo floty, Egiptu, gwardii pretorianów)
4.7.8 Rada cesarska
- nieformalne consilia doradców prawnych assessores
- komisja senacka - 2 konsulów, po 1 przedstawicielu wszystkich kolegiów urzędniczych, 15 senatorów
nie pełniących funkcji publicznych, wybranych przez losowanie na okres 6 mies.
- na początku zajmowali się porządkiem obrad senatu i usprawnieniem jego pracy
- August zmiana składu - 3 krewnych, 20 stałych członków, możność doboru przyjaciół amici; zalążek rady cesarskiej consilium principis
- następni cesarze korzystali często z opinii swoich przyjaciół m.in. sławnych prawników amici Caesaris
- później za Hadriana rada cesarska składała się z najwybitniejszych jurystów wspomagających cesarza
w procesie tworzenia prawa
4.8. Struktura administracyjna
- płacenie na prowincjach podatku gruntowego, od którego zwolniona była Italia
4.8.1 Italia
- miasta w Italii (municipia i coloniae) miały własny samorząd i urzędników sprawujących
jurysdykcję sądową, rady miejskie (ordo decurionum, senatus, curia), a także własne zgromadzenia ludowe
- stopniowo zostały zrównywane z prowincjami
- zanikają różnice między coloniae, municypia, civitates, ustrój miast staje się podobny
- obywatele rzymscy cives Romani, obywatele miasta incolae civitatis
- miasto samorządową gminą, do której należą tereny wiejskie
- samorząd pełnili wybierani spośród byłych urzędników członkowie rad miejskich decuriones, władzę w mieście sprawowali duoviri, do pomocy służyli im kwestorzy i edylowie
4.8.1.1 Zgromadzenia ludowe miast italskich
- zorganizowane na wzór republikańskich zgromadzeń
- brali w nim udział obywatele rzymscy i obywatele dawnej civitas
- wybierały własnych urzędników i kolegia kapłańskie
- rozstrzygali ważne sprawy dotyczące społeczności
- stopniowo tracą znaczenie, III w. zanikają
4.8.1.2 Rada miejska
- wzorowana na senacie
- 100 decuriones (byli urzędnicy, zasłużeni obywatele za zgodą cesarza), skład ustalali co 5 lat
urzędnicy odpowiadający rzymskiemu cenzorowi
- kompetencje skarbowe
- najważniejsze sprawy miasta
- III w. obciążenia onera
4.8.1.3 Urzędnicy
- wybierani przez zgromadzenia ludowe z reguły na rok
- duoviri iure dicundo wzorowany na urzędzie konsula, zwoływali zgromadzenia ludowe, rady miejskie, przewodniczyli obradom, sprawowali jurysdykcję w sprawach mniejszej wagi
- pretor miejski rozstrzygał większe sprawy cywilne
- niższymi urzędnikami byli wzorowani na rzymskich edylach kurulnych duoviri aediles oraz dwaj kwestorzy
4.8.2 Prowincje
- ustały zdzierstwa namiestników
- ściąganiem podatków zajmowali się dzierżawcy dochodów państwowych publicani, będący pod ścisłą kontrolą urzędników; od II w. członkowie rady miejskiej decuriones
- August - prowincje senackie provinciae populi Romani (wewnątrz) i cesarskie provinciae Caesaris (nadgraniczne)
4.8.2.1 Prowincje senackie
- było ich 10
- zarządzane były przez namiestników wywodzących się ze stanu senatorskiego, powoływanych przez senat na 1 rok
- pomoc legatów i kwestorów (w sprawach skarbowych)
- nadzór cesarza z imperium maius, instrukcje
4.8.2.2 Prowincje cesarskie
- było ich około 40
- zarządzane były przez namiestników wyznaczonych przez cesarza na czas nieokreślony
- namiestnicy mieli władzę administracyjną, wojskową i jurysdykcję w sprawach cywilnych i karnych
- prokuratorzy, pochodzący ze stanu ekwickiego, odpowiedzialni wyłącznie przed cesarzem
zajmowali się sprawami skarbowymi
- prowincje były kontrolowane przez komisarzy, niezależnych od namiestnika
- szczególna prowincja – Egipt, zarządzana przez specjalnego namiestnika ze stanu ekwickiego – prefekta Egiptu
4.9 Zasady odpowiedzialności urzędników rzymskich
- podlega jurysdykcji karnej i cywilnej tak jak osoba prywatna
4.9.1 Odpowiedzialność karna
- oparta na powszechnych ustawach karnych
- za przestępstwa popełnione podczas pełnienia urzędu i w związku z urzędowaniem, urzędnicy rzymscy odpowiadali przed zwykłym sądem karnym
4.9.2 Odpowiedzialność cywilna
- inna wobec osób prywatnych i państwa
- za szkody bezprawnie wyrządzone osobom prywatnym, urzędnicy odpowiadali przed sądem cywilnym
- za kradzież, uszkodzenie mienia, ciała lub zniewagę iniuria urzędnik odpowiada jak osoba prywatna
- postępowanie o zwrot łapówek
- wobec państwa urzędnicy odpowiadali jedynie za niewłaściwe wykorzystanie pieniędzy publicznych (kwestorzy zobowiązani do składania rachunków z poniesionych wydatków)
4.9.3 Pociągnięcie urzędnika do odpowiedzialności
- urzędnik mógł wyrazić sprzeciw co do skargi karnej wniesionej przeciwko niemu
- tak długo jak urzędnik sprawował funkcje, nie mógł być pociągnięty do odpowiedzialności karnej
- po ustąpieniu ze stanowiska możliwe było złożenie prawidłowej skargi
- urzędnik wyższego rzędu mógł zastosować grzywnę bądź areszt w stosunku do urzędnika niższego
- konsul, senator i cesarz mógł pociągnąć do odpowiedzialności każdego urzędnika (przywilej nietykalności trybunów plebejskich)
- można było pociągnąć do odpowiedzialności karnej każdego urzędnika, który dopełnił się cudzołóstwa bądź łapownictwa
- sprawy o cudzołóstwo i łapownictwo można było odroczyć do czasu zakończenia sprawowania urzędu, natomiast skargi za dokonanie czynów niedozwolonych delicta, mogły być wniesione bezzwłocznie
- zwierzchnicy mają możliwość degradacji lub dymisji podległych im urzędników
popełniających przestępstwa
- urzędnicy w ciągu 5 dni składali przysięgę, że będą ściśle przestrzegać obowiązujących ustaw
4.10 Prawo karne w okresie pryncypatu
- standardowa procedura w procesie karnym to postępowanie przed quaestio perpetua; postępowanie ujednolicone na podstawie lex Iulia iudiciorum publicorum 17 r. p.n.e
- princeps miał kompetencje ingerowania w wyroki skazujące; głos Minerwy - równa ilość głosów za i przeciw oznacza uniewinnienie, princeps może dodać swój głos, gdy oskarżony był skazywany jednym głosem i uwolnić go od kary
- od Augusta princeps przejmował jurysdykcję w konkretnych sprawach np. sprawa poety Owidiusza; upoważniał do orzekania swoich urzędników np. jurysdykcja karna - prefekt miasta
- w prowincjach jurysdykcją zajmowali się namiestnicy, wobec obywateli rzymskich mieli obowiązek honorować ius provocationis - możliwość odesłania do Rzymu i sądzenia przed cesarzem lub quaestio, nie respektowanie wiązało się z karą lex Iulia de vi publica; sprawa św. Pawła; namiestnicy delegowali uprawnienia na pomocników iudices pedanei; mieli obowiązek uwzględniać apelacje skazanych; ius gladii -prawo natychmiastowego wykonania wyroku
- wykształtowanie postępowania cognitio extra ordinem o charakterze instancyjnym
- proceder donoszenia
- crimen maiestatis - przekroczenie przez urzędnika jego kompetencji i naruszenie godności
ludu rzymskiego, potem obraza cesarza lub jego rodziny; prześladowania chrześcijan nomen
Christianum, zarzucano podpalenia, uprawianie czarów, kanibalizm; karę wymierzano bez udowodnienia
- orzekane kary: kara śmierci przez ścięcie mieczem, ukrzyżowanie, przez pożarcie przez dzikie zwierzęta na arenie, spalenie żywcem, skazanie na pracę w kopalni, przymusowe roboty publiczne, walki gladiatorskie, deportacja (utrata obywatelstwa rzymskiego, brak możliwości powrotu), chłosta, konfiskata majątku
- cesarz bez przeprowadzenia procesu wydawał wyrok na daną osobę; częste samobójstwa nieszczęśnika
4.11 Armia w okresie pryncypatu
- wprowadzono obowiązek służby wojskowej dla mieszkańców prowincji
- oddziały pomocnicze auxilia uzyskały status regularnego wojska
- okres służby wynosił 20-25 lat
- po zakończeniu służby żołnierz otrzymywał działkę ziemi lub odprawę pieniężną, weterani z oddziałów pomocniczych często otrzymywali obywatelstwo rzymskie
- legiony otrzymały stałe numery i nazwy
- testament żołnierza ważny bez względu na to czy zawiera ustanowienie dziedzica, czy sporządzony w przepisanej formie, o ile intencja spadkodawcy była jasna
- utracenie ius conubii i iustum matrimonium, nieformalny związek żołnierza stawał się ius matrimonium z chwilą demobilizacji; Septymiusz Sewer przywraca ius conubii
- wojska na stałe stacjonowały w najbardziej zagrożonych regionach, w prowincjach cesarskich
- stała flota
- bezpieczeństwo princepsa - kohorty pretoriańskie stacjonujące w Rzymie
- Mur Hadriana w Brytanii, stałe umocnienia i fortyfikacje
4.12 Religia w okresie pryncypatu
- princeps sprawuje kontrolę nad sprawami kultu pontifex maximus
- otoczenie Augusta czcią boską; sodales Augustales kolegium kapłańskie
- duży nacisk na własnych patronów boskich
- zdobywanie popularności religii chrześcijańskiej
- gminy chrześcijańskie, biskupi - udzielali sakramentów, pilnowali karności Kościoła, nadzorowali obrzędy religijne, wyświęcali prezbiterów, zarządzali funduszami swoich gmin, sprawowali pieczę nad wiarą i obyczajami, diakoni - zajmował się dochodami i wydatkami gminy, prezbiterzy; parochia niezależność i równość gmin
- synody - biskupi spotykali się w wyznaczonym terminie w stolicy prowincji; dekret tzw.
kanony - regulowały sprawy dotyczące wiary i karności
4.13 Proces romanizacji imperium
- próba zbudowania uniwersalnej politycznej wspólnoty
- związek poleis, municypiów i kolonii o różnorodnych ustrojach
- Italia jako środek jedności państwowej i mocna podwalina ustroju
- Rzymianie nie niszczyli organizacji lokalnych, które wchodziły w skład imperium, znaczny
margines swobody, pozostawiali sobie prowadzenie polityki zagranicznej, spraw wojskowych i pobór podatków; nie ingerowali w administrację lokalną, religię, kulturę, obyczaje
- chęć postrzegania świata jako jednej, wielkiej, zjednoczonej wspólnoty
- władza cesarza miała służyć ludziom i spajać świat w polityczną całość
- Constitutio Antoniniana (212 r.) – nadanie obywatelstwa wszystkim wolnym mieszkańcom imperium; chęć zrównania pod względem prawnym i religijnym całej ludności imperium; przemiana miasta-państwa Rzymu w jednolite państwo monarchiczne
DOMINAT
5.1 Kształtowanie się ustroju dominatu
Cesarz
Domicjan (81-96) po raz pierwszy użył tytułu dominus
Marek Aureliusz (161-180) posługiwał się tytułem dominus obok tytułów republikańskich
Dioklecjan (284-305) przestał być pierwszym obywatelem princeps w państwie, stał się absolutnym panem dominus
Konstantyn Wielki (306-337) założył w 330 r. na terenie starego greckiego miasta Bizancjum drugą stolicę - Konstantynopol
Cesarz uznany za pana i żywego boga (dominus et deus), zbliżając się do niego padano przed nim na twarz (adoratio). Chrześcijaństwo odarło cesarza z boskości, tytuły - z łaski Boga (Dei gratia), boski (divus), święty (sacer). Insignia władzy, diadem, purpurowa szata przetykana złotem. Cesarze rezydowali w Mediolanie, Rawennie, Trewirze, a Dioklecjan w Splicie i Nikodemii (Azja Mniejsza).
Dominat
- wprowadzenie ustroju monarchicznego, bez republikańskich instytucji
- termin dominat pochodzi od całkowitej dominacji cesarza (był uważany za żywego boga)
- dawne rzymskie instytucje niemal całkowicie zniknęły lub straciły znaczenie
(senat-rada miejska, konsulat-zaszczytny tytuł)
- zrównanie prowincji z Italią, 292 r. - opodatkowanie gruntów italskich
- Rzym traci pozycję, zachowuje jednak odrębność administracyjną (podobnie Konstantynopol)
- rządzi cesarz przy pomocy sprawnego, zcentralizowanego, biurokratycznego i hierarchicznie
podporządkowanego aparatu administracyjnego
- nie wprowadzono stałych i jednolitych zasad przekazywania władzy (najczęściej
dziedziczenie dynastyczne)
Tetrarchia (gr. „rządy czterech”)
- władzę cesarską sprawują 2 augusti przy pomocy 2 caesares, którzy po śmierci ich zastępowali
- nie wprowadza formalnego podziału terytorialnego państwa
- współrządzący - władza na określonym terytorium jak i nad całym imperium
5.2 Źródła prawa w dominacie
- constitutiones (leges czyli ustawy)
- opinie jurystów
- kodeksy codex (zbiory konstytucji cesarskich)
426 r. Konstytucja Rawńska Teodozjusza II (ustawa o cytowaniu) - moc obowiązującego prawa mają dzieła wybranych jurystów: Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana, Modestyna
zamieszczona w Kodeksie Teodozjańskim (438 r.) - poprawka, obowiązują także dzieła autorów, których wyżej wymienieni przytaczali
Prywatne zbiory konstytucji cesarskich: 293 r. Codex Gregorianus, 295 r. Codex Hermogenianus.
Oficjalny zbiór konstytucji cesarskich na polecenie Teodozjusza II 438 r. Codex Theodosianus - jego wejście w życie spowodowało, że w mocy obowiązywania pozostały zawarte w nim konstytucje, pozostałe utraciły ważność.
Konstytucje wydawane po ogłoszeniu kodeksu teodozjańskiego nazywane były nowelami
(Novelle Posttheodosiane).
Kodyfikacja Justyniańska: (kompilacja obowiązującego prawa)
534 r. Codex (zawartego w konstytucjach)
533 r. Digesta seu Pandecta (zawartego w dziełach jurystów rzymskich)
533 r. Institutiones (podręcznik do nauki prawa wzorowany na podręczniku Gaiusa z II w.)
Wieki średnie - do kompilacji justyniańskiej dołączono:
po 533 r. konstytucje Justyniana (Novellae)
Libri Feudorum
ustawy cesarzy niemeckich Fryderyka I i Fryderyka II
interpolacje - zmiany, w wyniku których usuwa się z prawa wszelkie wzmianki o instytucjach prawnych, które wyszły z użycia
princeps legibus solutus - cesarz nie jest związany stanowionym przez siebie prawem
5.3 Sytuacja gospodarcza
- regres gospodarczy po wojnach domowych z II wieku
- zaburzenia polityczne, inflacja, deprecjacja pieniądza, nadmierne podatki
- zmniejszenie wytwórczości, handel wymienny, wycofanie gotówki z obrotu, upadek
warsztatów rzemieślniczych
- reformy Dioklecjana, które poprawiły sytuację:
301 r. edykt (edictum de pretiis rerum venalium) - ustalenie maksymalnych taryf cen na towary
i usługi, przekroczenie zagrożone karą śmierci (nie przyniósł efektów, srebrne i miedziane pieniądze bezwartościowe; Konstantyn ustabilizowanie złotej monety solidus)
reforma podatkowa:
opodatkowanie zwolnionych z płacenia podatków przed schyłkiem republiki mieszkańców Italii
podatek uiszczany w naturze bądź w ustalanej co rok kwocie pieniędzy
podatek gruntowy iugatio - ludność wiejska; od ilości posiadanego gruntu, iugum - miara gruntu, którą mógł obrobić jeden człowiek z zaprzęgiem i utrzymać się z niej; wysokość podatku uzależniona od: caput wartość pracy jaką mógł wykonać 1 mężczyzna, kolon czy niewolnik, mężczyzna czy kobieta (2 kobiety podatek taki jak 1 mężczyzna), liczba posiadanego bydła capitatio animalium
podatek pogłówny capitatio - ludność miejska; ustalana co rok kwota capitatio plebeia
od podatku zwolnieni byli kapłani i żołnierze
- państwo nie ingeruje w gospodarkę, dba o sprawne ściąganie podatków - obowiązek gmin miejskich;
problemy, więc radni decuriones uzupełniają je własnym majątkiem; przynależność do rady ciężarem munus
- obowiązki finansowe radnych: zaopatrywanie miast w żywność i wodę pitną, budowa i naprawa dróg, utrzymywanie łaźni, urządzanie igrzysk publicznych
- upadek miast
- powiększenie latyfundiów, powstanie włości feudalnych
- niechęć do płacenia podatków, niepokoje społeczne
5.4 Struktura społeczna
Społeczeństwo:
honestiores (warstwa wyższa)
ordo senatorius
ordo equester
humiliores (warstwa niższa)
plebs urbana
plebs rustica
5.4.1 Honestiores (warstwa wyższa)
- uprawnienia polityczne stanu senatorskiego przejęli ekwici
- ekwici weszli do stanu senatorskiego
- stan senatorski jednak nie zaniknął nadal cieszył się prestiżem wynikającym z bogactwa i poważania]
- Konstantyn Wielki przekształcił wyższe stanowiska ekwickie w urzędy senatorskie
5.4.1.1. Stan senatorski
- utracił polityczne znaczenie
- nadal zajmował prestiżowe urzędy, jednak nie o tak dużych kompetencjach
- byli właścicielami ziemskimi
- oprócz dziedziczenia, pojawiła się też możliwość otrzymania godności od cesarza jako odznaczenie
za zasługi w służbie dworskiej, wojskowej czy cywilnej
5.4.1.2 Stan ekwicki
- praktycznie zaniknął (equites weszli do ordo senatorius albo w wyniku zubożenia spadli do
warstwy niższej)
5.4.1.3 Latyfundyści
- wielcy właściciele ziemscy zyskali znaczenie gospodarcze, społeczne i polityczne (zwłaszcza zach.
cz. państwa wraz z Italią)
- niezależność, prawo samodzielnego poboru podatków
- piastowali wysokie stanowiska państwowe
- korzystali z biurokratycznego aparatu państwowego
- dysponowali siłą zbrojną (buccellarii)
- patrocinium brali pod opiekę uciekających przed świadczeniami na rzecz państwa, utrudniali
skuteczny pobór podatków
- nie należeli do przymusowych zrzeszeń zawodowo-stanowych (corpora)
5.4.2 Humiliores
- coraz bardziej upodabniały się do siebie
- polityczne i ekonomiczne uzależnianie się
- przymusowa przynależność do kategorii zawodowych, która była dziedziczna
- pozycja prawna niewolników zbliżona do pozycji prawnej ludzi wolnych (odebranie możności
wyboru miejsca zamieszkania i zawodu, obciążenie świadczeniami na rzecz państwa)
5.4.2.1 Plebs urbana
- rzemieślnicy, drobni kupcy, niższy personel administracyjny, służba członków warstw wyższych, sezonowi pracownicy najemni
5.4.2.2 Plebs rustica
- kolonowie, niezależni drobni rolnicy, dzierżawcy, najemni pracownicy rolni (stali i sezonowi)
- zmniejszyła się liczba niewolników, otrzymywali oni ziemie pod dzierżawę od latyfundystów
forma najmu rzeczy locatio conductio rei na 5 lat
dzierżawa wieczysta ius in agro vectigali
- początki systemu feudalnego na wsi (kolonowie - wolni ludzie, ale stopniowo uzależniali się
od latyfundystów; adscripticii, glebae adscripti - przywiązanie do ziemi, z czasem dziedziczne; nie mogli zawierać małżeństw poza swoim stanem; płacą wysoki czynsz vectigal, canon, obciążeni podatkami annona, capitatio; często opuszczali uprawiane grunty agri deserti)
5.4.3. Niewolnicy
- znaczny spadek liczby niewolników
- źródło niewolnictwa: urodzenie + porzucanie, sprzedawanie dzieci przez rodziców
- złagodzenie sytuacji niewolników, niemal zrównanie ich z kolonami
- niewolnikom chrześcijanom zapewniano opiekę, jeśli ich właścicielami byli Żydzi
- kary za kastrowanie niewolników
- kary cielesne ostatecznością
- zakaz rozdzielanie rodzin niewolników poprzez sprzedaż poszczególnych członków różnym właścicielom
5.4.4. Korporacje
- obowiązkowa przynależność do korporacji zawodowo-stanowej (corpora) od Konstantyna Wielkiego
- przynależność dożywotnia i dziedziczna (dot. żołnierzy, urzędników, rzemieślników, kupców,
członków rad miejskich - publiczne ciężary, świadczenie na rzecz gospodarki, armii, administracji)
- złagodzenie przymusowej przynależności - Justynian
5.4.5 Patricinium
- przechodzenie drobnych wolnych rolników pod opiekę ważnych i wpływowych osób, zwłaszcza wysokich urzędników patricinium, którzy brali odpowiedzialność za uiszczanie podatków
- grunty stawały się własnością patrona
- coloni adscripti przywiązanie do ziemi, możność sprzedania przez patrona, ale wraz z ziemią
- tworzenie państwa w państwie
5.5. Struktura administracyjna
- dwór cesarski comitatus - najbliżsi współpracownicy cesarza, najwyżsi urzędnicy (bezpieczeństwo, perski ceremoniał, dystans wobec podwładnych)
- podział władzy wśród urzędników na cywilną (zorganizowana na wzór wojskowej) i wojskową
- służba cywilna militia cohortas; służba wojskowa militia armata
- kancelarie cesarskie scrinia: memoriae, epistolarum, libellorum
- właściwa kancelaria nadworna schola notariorum, prowadząca protokoły w radzie państwa
5.5.1. Administracja centralna
- zasada centralizmu i biurokratyzmu
- ścisła hierarchia urzędników wg. kompetencji
- urzędnicy powoływani i odwoływani przez cesarza
- awans wg. zasad
- odpowiednio do stanowiska tytuły honorowe
- matricula - powołanie na urząd przez wpis do rejestru urzędników i codicillus - wręczenie nominacji na piśmie, po uiszczeniu wysokiej opłaty -- kupno urzędów z czasem
- urzędnicy wyżsi:
illustres
spectabiles
clarissimi
kadencja 1 rok
- urzędnicy niżsi:
personel pomocniczy zorganizowany w biura officia
kadencja bez ograniczenia czasowego (do 3 lat zazwyczaj)
- wynagrodzenie za pełnienie urzędu, zatrzymywane opłaty urzędowe sportulae w pieniądzu lub w naturze, łapówki
- działanie podlega ścisłej kontroli
wewnętrzna - wyżsi urzędnicy kontrolują niższych
zewnętrzna - cesarskie służby specjalne np. agenci tajnej policji agentes in rebus
- kuratorzy curatores - wysyłani przez cesarza na prowincje, nadzór lokalnych finansów,
przejmowanie zarządu gospodarką finansową municypiów, przeniesienie mianowania na rady
miejskie - pozbawienie kuratorów funkcji kontrolnych
- defensor civitatis - IV w. ochrona ludności prowincji przed nadmiernym uciskiem urzędników
- chrześcijańscy biskupi - sądownictwo polubowne episcopalis audientia
5.5.1.1. Magister officiorum
- szef administracji państwowej
- najwyższy urzędnik centralny w randze illustris
- kanclerz państwa, bezpośredni przełożony (z władzą dyscyplinarną) wszystkich kancelarii cesarskich
(sacra scrinia officia)
- dowódca gwardii pałacowej
- szef policji państwowej
- kierownik misji państwowych
- piecza nad pocztą państwową (cursus publicus)
- podlegali mu nadzorcy służby pocztowej (curiosi) i cesarscy agenci tajnej policji (agentes in rebus)
5.5.1.2. Quaestor sacri palatii
- w randze illustris
- kierował urzędem wymiaru sprawiedliwości
- sporządzał projekty ustaw i odpowiedzi na prośby (preces) skierowane do cesarza
- kontrasygnował konstytucje cesarskie
- przewodniczył sądowi rozpatrującemu sprawy w wyniku apelacji do cesarza
5.5.1.3. Comes sacrarum largitionum
- minister finansów w randze illustris
- zarządzał kopalniami i mennicami
- sądownictwo w sprawach skarbowych (od jego wyroku nie przysługiwała apelacja do cesarza)
5.5.1.4. Comes rerum privatarum
- minister dóbr cesarskich w randze illustris
- zarządzał skarbem cesarskim (fiscus); Tyberiusz – nieobjęte spadki (caduca); Konstantyn Wielki – majątek skonfiskowany za przestępstwo
5.5.1.5. Praepositus sacri cubiculi
- zarządca dworu cesarskiego
5.5.1.6. Magistri militum
- Konstantyn Wielki rozwiązał gwardię pretoriańską, dowództwo nad wojskiem powierzył magistri militum
5.5.1.7. Sacrum consistorium
- organ doradczy cesarza
- za Dioklecjana - rada przyboczna, za Konstantyna - rada cesarska
- powołuje cesarz spośród swoich urzędników cywilnych i wojskowych, mianuje do niej radców konsystorialnych (comites in consistorio)
- członkowie comites consistoriani musieli stać w obecności cesarza
- opiniowanie projektów konstytucji (cesarz nie jest związany ich zdaniem)
- sprawowanie jurysdykcji (apelacje)
5.5.1.8. Senat
- doradzał władcy (rzadko z powodu nieobecności cesarzy w Rzymie)
- ratyfikował każdą decyzję cesarza
- spadł do roli rady miejskiej
5.5.2. Podział administracyjny państwa
- reformę przeprowadził Dioklecjan
1. prefektury - prefekt pretorianów praefectus praetorio
2. diecezje - vicarius
3. prowincje - namiestnik funkcje administracyjne i jurysdykcyjne
4. municypia - duoviri
5.5.2.1. Prefektury
- za Dioklecjana utworzone 4:
wsch. Oriens i Illiricum
zach. Italia i Galia
- prefekt pretorianów (w randze illustris):
cywilny zastępca cesarza
sądownictwo - rozpatrywali apelacje od wyroków niższych instancji (orzeczenia ostateczne, nie służy prawo odwołania się do cesarza), sąd cesarski
finanse - nadzorowali ściąganie podatków i danin
nadzorowali aprowizację armii i pobór do wojska
nadzorowali cesarską służbę pocztową, gmachy publiczne, korporacje państwowe (collegia) i namiestników prowincji
5.5.2.2. Diecezje
- wchodziły w skład prefektury
- od 12 do 15
- zastępca prefekta pretorianów (w randze spectabilis)
- 2 urzędników ds. fiskalnych powoływanych spośród ekwitów - rationalis i magister rei privatae
5.5.2.3. Prowincje
- wchodziły w skład diecezji
- od 98 do 120
- namiestnicy (w randze clarissimi):
władza cywilna i wojskowa (zazwyczaj tam gdzie są garnizony wojskowe)
- Dioklecjan podwoił liczbę prowincji, zniósł uprzywilejowaną pozycję Italii
- urząd namiestników zniknął, prokonsulów przetrwał w Azji i Afryce (mianował cesarz, a nie senat)
- prowincje Italii, Sycylii, Achai w rękach correctores, pozostałe zarządzane przez praesides
5.5.2.4. Municypia
- ustrój władz miejskich bez zmian
- duoviri, rada miejska
- częściowo ograniczone kompetencje na rzecz defensores civitatis
5.5.2.5. Rzym i Konstantynopol
- Rzym - wieczne miasto (urbs aeterna), później stolica Cesarstwa Zachodniego
- Konstantynopol - nowa stolica wzorowana na ustroju Rzymu, potem stolica Cesarstwa Wschodniego
- najwyższy organ praefectus urbi w randze illustris, podległy bezpośrednio cesarzowi
- w każdym mieście po 1 konsulu - honorowy urząd, bez realnej władzy, pretorzy i kwestorzy, senat liczący 2 tyś. Członków spadł do roli rady miejskiej
5.6. Prawo karne w dominacie
- prawo i wymiar kary bardziej arbitralne
- delikty ściągane publicznie, zrównując je z crimina np. kradzież furtum
- tortury - sposobem wymuszenia zeznań i karą zarazem
- wpływy chrześcijaństwa - kara ukrzyżowania zastąpiona karą powieszenia na (furca) widłach
- kara za odstępstwa od obowiązujących zasad wiary, herezje
- nowy wymiar sacrilegium (kradzież rzeczy świętych lub otaczanych czcią); w konstytucji cesarzy Teodozjusza i Walentyniana uznane za naruszenie, nawet nieświadome lub wynikające z niedbalstwa, świętości prawa boskiego
- urzędnicy municypalni - sądzili o lżejsze przestępstwa w pierwszej instancji, od IV w. powołany defensor civitatis
- namiestnik prowincji - możliwość odwołania się, sądził w pierwszej instancji w sprawach większej wagi, od jego wyroku odwoływano się do wikariusza lub prefekta pretorianów (też mogli sądzić w pierwszej instancji)
- wyrok prefekta nie podlegał apelacji, od wyroku wikariusza można było odwołać się do cesarza
- w Rzymie jurysdykcję karną sprawował prefekt miasta, w mniej istotnych sprawach praefectus vigilum lub praefectus annonae (potem tak samo w Konstantynopolu)
- procesy utajnione zamiast publicznych
- abolitio - zwolnienie z kary przez cesarzy coraz częściej stosowane, szczególnie z okazji świąt religijnych
- instytucja azylu - ścigani udawali się do miejsc objętych kościelną dyscypliną, której się poddawali
- prawo karne w kompilacji justyniańskiej - 47 i 48 księga Digestów Constitutio Tanta „straszliwe księgi” i księga 9 Codex repetitae praelectionis
5.7. Armia w okresie dominatu
- poszerzenie systemu nadgranicznych fortyfikacji - Dioklecjan
- nowe mury obronne dla Konstantynopolu i Rzymu
- rozbudowa sieci dróg, remont istniejących
- Dioklecjan i Konstantyn - reforma organizacji armii
limitanei oddziały na stałe stacjonujące w przygranicznych fortach
comitatenses wojska polowe, które można z łatwością przerzucać z miejsca na miejsce; wyższy żołd, bardziej uprzywilejowani, sprawni rekruci
zwiększenie liczebności armii
- Konstantyn rozwiązał kohorty pretoriańskie i stworzył gwardię cesarską scholae palatinae, oddziały kawalerii rekrutowane z barbarzyńców
- barbaryzacja armii
- armia często zaangażowana w walkę o następstwo tronu
- wojsko potężnym czynnikiem, który ciężko utrzymać w ryzach
5.8. Religia w okresie dominatu
- podział Kościoła (inna obrzędowość religijna)
5.9 Zmierzch cesarstwa rzymskiego
- 286 r. podział państwa na część wschodnią (Dioklecjan) i zachodnią (Maksymian)
- 324 r. zjednoczenie za Konstantyna, po jego śmierci znów rozpad
- w każdej własna administracja wojskowa i cywilna, własna polityka zagraniczna
- początkowo prawo wspólne
- Teodozjusz I Wielki - nieudane próby zjednoczenia państwa, po jego śmierci w 395 r.
ostateczny podział - zachód cesarz Honoriusz (395-423) i wschód cesarza Arkadiusz (395-408)
- osobne ustawodawstwo
- konstytucja wydana przez cesarza obowiązuje tylko na jego terenie, na terenie drugiego tylko wtedy, jeśli drugi cesarz wyraźnie ją przyjął
- kryzys gospodarczy, zanik postawy obywatelskiej - rozkład instytucji państwowych
- napływ Germanów - hospitalitas gościnność, bądź foederati sojusznicy, zakładanie państw za zgodą i pod zwierzchnictwem nominalnym cesarza, brak oporu miejscowej ludności
- bunt Germanów wobec cesarzy - Odoaker 476 r. detronizacja Romulusa Augustulusa, odesłanie jego insygniów do Konstantynopola, upadek cesarstwa zachodniego
- wschód - Justynian, częściowo udana próba przywrócenia jedności całego państwa, Cesarstwo Bizantyńskie do upadku Konstantynopola w 1453 r.