Założony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 roku Korpus Kadetów funkcjonował według zasad programowych i koncepcji ustalonych przy udziale Adama Kazimierza Czartoryskiego. Według Henryka Mościckiego jego pierwowzorem mogły być przepisy Akademii Rycerskiej Stanisława Leszczyńskiego lub Akademii Wojskowej w Berlinie, skąd zapożyczony został ogólny plan organizacji Korpusu Kadetów1. Na potrzeby uczęszczającej tam młodzieży sporządzono m. in. pierwsze opracowanie historii piśmiennictwa polskiego na tle literatury powszechnej (w uzupełnieniu do Historii nauk wyzwolonych F. Jouvenala de Carlencas) oraz podjęto próbę stworzenia dla szkoły kodeksu etyki świeckiej2. Głównym przesłaniem założycieli Korpusu Kadetów było połączenie edukacji wojskowej i cywilnej, z szeroko pojmowanymi zasadami moralnymi, którymi powinien kierować się każdy obywatel. Specyfika Szkoły miała dwojaki charakter, tak jak i kadra nauczająca - wojskowy i cywilny. Celem wychowawczym Szkoły było przygotowanie do służby ojczyźnie i jego działalności na rzecz państwa. Zajęcia poświęcone nauce moralności były na stałe wpisane w plan zajęć kadeta i opierały się na racjonalizmie z podstawami wartości chrześcijańskich. Dokumentem nawiązujących do opracowanych przez Komendanta Szkoły Rycerskiej regulaminów i ustaw, które miały porządkować działanie całej instytucji, był Katechizm moralny.
Termin „katechizm” wywodzi się z XIV-wiecznej Francji i początkowo funkcjonował głównie w kontekście myśli teologicznej. Po reformacji przybrał formę kompendium - podręcznika przeznaczonego do pamięciowego opanowania. Zawierał pytania i odpowiedzi mające dyktować podstawowe wyznaczniki wiary3. W XVIII wieku, obok wydań religijnych, pojawiają się katechizmy o treściach patriotycznych, czy wręcz politycznych, mających na celu budowanie odpowiednich poglądów i ideologii.
Istotną kategorią, która decyduje o uznaniu katechizmu za gatunek literacki, jest struktura wypowiedzi językowej. Forma dialogowa Katechizmu moralnego Korpusu Kadetów opierała się na zadawanych pytaniach, mających przedstawić problem ujęcia patriotyzmu oraz określenia reguł honorowego zachowania. Ważniejszym elementem były towarzyszące pytaniom odpowiedzi, w których ujęto najważniejsze postulaty Korpusu Kadetów wraz
z hasłami rycerskości, religijności, a także praktycznymi przykładami wskazującymi właściwe zachowanie wychowanka Szkoły. Zarówno Katechizm moralny jak i Definicyje wpisują się w pewien XVIII - wieczny styl pisania, służący szeroko pojmowanemu dydaktyzmowi moralnemu. Artystyczny język literacki służy estetyce utworu, ale także wypełniał zadanie kształtowania obywatelskich zachowań. Chcąc trafiać do odbiorców, autorzy katechizmów (znane są egzemplarze choćby z Francji czy Niemczech) posługiwali się formą pozornej rozmowy z czytelnikiem - każdy mógł postawić się w roli ucznia, szukającego odpowiedzi na nurtujące go pytania. W takiej sytuacji, autor stawał się postacią nadrzędną, mentorem. Liczba katechizmów z tamtego okresu świadczy o dużym zainteresowaniu samym tekstem jak i jego uniwersalności.
Kwerendy biblioteczne, przeprowadzone w polskich bibliotekach m. in. w Bibliotece Narodowej, Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece Czartoryskich w Krakowie, Centralnej Bibliotece Wojskowej, Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Bibliotece Kórnickiej, Archiwum Głównym Akt Dawnych, pozwoliły nam zapoznać się z niżej wymienionymi wydaniami.
Druki z epoki:
(D1) Katechizm kadecki, b.r. i b.m., b. wyd. - 19 pytań i odpowiedzi; wersji tej nie podaje Estreicher w Bibliografii polskiej, (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 5.8.13.102/I).
(D2) Katechizm kadecki, wyd. Michał Gröll, Warszawa 1774 - 19 pytań i odpowiedzi; wersja uwzględniona w Bibliografii polskiej, (Biblioteka Kórnicka, sygn. 129809).
(D3) Katechizm kadecki, [w:] Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, wyd. Michał Gröll, Warszawa 1774, t. X – 19 pytań i odpowiedzi; wersja taka sama jak wyżej, (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego).
(D4) Katechizm kadecki dla czwartey brigadi, b.r., b.m., b.wyd. - 25 pytań i odpowiedzi; egzemplarz ten podawany jest przez Estreichera w Bibliografii polskiej, (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 5.13.7.3-36/I).
(D5) Katechizm kadecki, b.r., b.m., b.wyd. - 25 pytań i odpowiedzi; wersja taka sama jak wyżej, włącznie z winietkami, różnica jedynie w tytule; również pojawia się w Bibliografii polskiej, (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 5.13.7.313/I).
(D6) Obowiązki studenckie przez pytania i odpowiedzi, [w:] Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, wyd. Michał Gröll, Warszawa 1775, t. XI – 26 pytań i odpowiedzi, przeredagowane na użytek szkół podległych Komisji Edukacji Narodowej, (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego).
(D7) Katechizm moralny, b.r., b.m., b.wyd. - 26 pytań i odpowiedzi oraz: Dziecię poprawione: Baieczka, satyra Szlachetność, O powinnościach Obywatela, Hymn; wersji tej nie podaje Estreicher w Bibliografii polskiej (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 4.17.10.54).
(Rkps) Zbiór Pism Tyczących się Moralney Edukacyi Młodzi Korpusu Kadetów, Czyli Szkoły Rycerskiey, założoney przez nayiaśnieysżego Stanisława Augusta, Króla Polskiego i własnym utrzymaney nakładem od Roku 1764 aż do Seymu 1766. na którym przez Uchwałę Seymową, Utrzymanie teyże Szkoły było Skarbom Koro; i W:X:L zlecone. W Warsżawie roku[ ] Przedrukowane (prawdopodobnie w intencji autora rękopisu, było uzupełnienie adresu bibliograficznego w tytule o datę wydania), Warszawa, rkps., b.r. - Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów (26 pytań i odpowiedzi), Formularz przyjmowania Kadetów do nowicjatu, Formularz obleczenia Kadeta w mundur korpusowy, Formularz abszejtowania Kadetów (z wpisanym omyłkowo i przekreślonym 26. pytaniem Katechizmu moralnego), Przepisy dla Dekurjów, Definicyje różne przez pytania i odpowiedzi, O powinnościach Obywatela, Hymn, Dziecię poprawione: Baieczka (Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, sygn. 2810/II).
(D8) Zbiór Pism Tyczących się Moralney Edukacyi Młodzi Korpusu Kadetów, b.r., b.m., b.wyd.- Formularz przyjmowania Kadetów do nowicjatu, Formularz obleczenia Kadeta w mundur korpusowy, Formularz abszejtowania Kadetów, Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów (26 pytań i odpowiedzi), Dziecię poprawione: Baieczka, satyra Szlachetność, O powinnościach Obywatela, Hymn, Przepisy dla Dekurjów, Definicyje różne przez pytania i odpowiedzi (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. 5.7.13.50/I).
Druki późniejsze:
(D9) Zbiór Pism Tyczących się Moralney edukacyi wychowania Szkoły Rycerskiey, podtytuł Prawidła Moralne dla Szkoły Rycerskiey przez ś.p. Xięcia Adama Czartoryskiego byłego teyże Szkoły Kommendanta w roku 1774 ułożone w Warszawie, drukiem N. Glücksberga. Księgarza i typografa Król. Uniwersytetu, wyd. Glücksberg, Warszawa 1824 - Krótka wiadomość o życiu i osobistych zaletach ś.p. Xcia Adama Czartoryskiego, Byłego Jenerała Z.P. i Kommendanta Szkoły Rycerskiej przy inauguracyi iego Popiersia, w dniu 16 maia 1824 roku odczytane, lista imienna pozostałych wychowanków Szkoły Rycerskiej, Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów (26 pytań i odpowiedzi), satyra Szlachetność, O powinnościach Obywatela, Hymn, Przepisy dla Dekurjów, Definicyje różne przez pytania
i odpowiedzi, Formularz przyjmowania Kadetów do nowicjatu, Formularz obleczenia Kadeta w mundur korpusowy, Formularz abszeytowania Kadetów; egzemplarz ten również znajduje się w Bibliografii polskiej, (Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych).
(D10) Katechizm rycerski, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1916 - wstęp H. Mościckiego, przedmowa, Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów (26 pytań i odpowiedzi), Definicyje różne przez pytania i odpowiedzi, O powinnościach Obywatela, Hymn (Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, sygn. DK4330.5.C96 1916).
Wykaz skrótów:
b.m.- brak miejsca wydania
b.r.- brak roku wydania
b.wyd.- brak nazwy wydawcy
rkps.- rękopis
sygn.- numer sygnatury
Jak wykazujemy, większość zachowanych egzemplarzy jest niedatowana, nie zawsze też możliwe jest nawet przybliżone datowanie kolejnych edycji. (Na użytek niniejszej publikacji, ewolucja kolejnych wydań traktowana będzie jako ścieżka chronologiczna.)
Nieznane są losy autografu Adama Kazimierza Czartoryskiego, jednak około roku 1767, w przedmowie do tłumaczonego przez księcia podręcznika do historii literatury powszechnej
i polskiej pt. Historia nauk wyzwolonych, pojawiają się pierwsze świadectwa nauk i wartości kierowanych do młodzieży, powtórzone następnie w samym Katechizmie. Mieczysława Miterzanka zwraca uwagę na zamówienia księgarskie Korpusu Kadetów, w których widnieje zapis z 6 września 1767 roku, o zamówieniu w drukarni Mitzlera 220 egzemplarzy Katechizmu kadeckiego, po 3 grosze każdy4. Ciekawy jest fakt, iż prawdopodobnie żaden z owych „kadeckich” egzemplarzy się nie zachował.
Najwcześniejszym egzemplarzem Katechizmu, do którego udało nam się dotrzeć jest redakcja broszurowa, zwierająca 19 pytań i odpowiedzi, niewymieniana przez Estreichera
w Bibliografii polskiej. Brak okładki typowej dla Katechizmu, rozbudowanych winietek
i inicjałów, może sugerować, iż jest to jedno z pierwszych wydań, jeszcze z lat 60. XVIII wieku. Władysław Smoleński w Przewrocie umysłowym w Polsce wieku XVIII zamieszcza fototypię dwóch kart Katechizmu kadeckiego oraz dociera do katalogu księgarskiego Posera (nr XII z kwietnia r. 1769), w którym dzieło to polecane jest publiczności. Oznacza to, że wydanie to należy datować na rok 1768 lub 1769. Katalog ten prawdopodobnie nie zachował się do czasów współczesnych.
Kolejna edycja Katechizmu wychodzi z drukarni Grölla w 1774 roku, w tym samym roku przedrukowana w tomie X Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych, z zachowaniem tego samego układu tekstu oraz kolejności pytań i odpowiedzi.
Kolejne, niedatowane wydanie Katechizmu składa się z 25 pytań, z czego pierwszych 19 nie różni się od tych znanych nam z 1774 roku, zachowuje też kolejność. Różnica między nimi polega na zmianie tytułu - jeden z nich dedykowany był wyłącznie czwartej brygadzie5. Powód tego wyróżnienia nie jest oczywisty, jednak warto wspomnieć, że Henryk Mościcki w biografii generała Jasińskiego (absolwenta Szkoły Rycerskiej z lat 1773-1781) przytacza fakt, iż został on przyjęty na koszt króla do czwartej, nadliczbowej brygady6.
W roku 1775, w XI tomie Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych, pojawia się kolejna edycja Katechizmu, pod nazwą Obowiązki studenckie przez pytania i odpowiedzi w Departamencie Województw Ruskich. Stworzone zostały przez Adama Kazimierza Czartoryskiego i przeznaczone na użytek szkół Komisji Edukacji Narodowej, powtarzają zaś zawarte w Katechizmie kadeckim kwestie, czyniąc je uniwersalnymi nie tylko dla placówek o profilu wojskowym, ale i wszystkich szkół publicznych. Pod zmienioną nazwą Katechizmu kryją się przeformułowane, (znane dotąd) pytania podręcznika Czartoryskiego, podane w innym układzie i z dodatkowym pytaniem, dotyczącym właściwego zachowania ucznia przy stole.
Wersja przeznaczona dla szkół KEN obejmowała 26 pytań i odpowiedzi (19 z nich stanowi powtórzenie z roku 1774, a pozostałe 7 ze wspomnianych wyżej Obowiązków, rozwija myśl wojskową, m. in. w dodatkowym pytaniu różnicuje oficerów
i nauczycieli jako zwierzchników kadeta, a także usuwa ostatnie pytanie, dotyczące zachowania się przy stole), dodatkowo po raz pierwszy w jej skład wchodziły: Hymn Krasickiego, satyra Naruszewicza Szlachetność, Dziecie poprawione: Baieczka oraz O powinnościach Obywatela Karpińskiego. Ta wersja musiała zostać wydana po 1782 roku, gdyż dopiero wtedy Karpiński publikuje w Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych w tomie II swój utwór.
Jednym z najpełniejszych wydań, obejmujących Katechizm moralny jest Zbiór pism tyczących się moralnej edukacyi młodzi Korpusu Kadetów. Włączono w niego wszystkie poprzednie utwory poetyckie (Dziecie Poprawione: Baieczka, Szlachetność, O powinnościach Obywatela, Hymn) ujęte w formie formularzy zasady przyjęcia i wydalenia ze Szkoły, instrukcje postępowania dla Dekurjonów oraz Definicyje różne przez pytania
i odpowiedzi, mające wyedukować kadeta pod względem wartości patriotycznych. Jak podajemy w powyższym spisie egzemplarzy, wydanie to nie posiada informacji na temat roku i miejsca wydania, a także samego wydawcy. Po zapoznaniu się z winietkami dekorującymi to wydanie, wnioskujemy, że wyszło ono spod prasy Piotra Dufoura. Dokładna data wydania jest trudna do ustalenia. Wiemy, iż Dufour w 1773 roku zostaje sprowadzony z Sorbony do Warszawy przez Adama Kazimierza Czartoryskiego, by dwa lata później otrzymać obywatelstwo miasta Warszawy i otworzyć drukarnię. W 1784 roku obejmuje stanowisko konsyliarza JKMci i w tym samym roku otrzymuje nominację na dyrektora drukarni Korpusu Kadetów, którą będzie zarządzał do czasów likwidacji Szkoły Rycerskiej. Ponadto z pamiętników Seweryna Bukara, pobierającego nauki w Szkole Rycerskiej w latach 1783 - 1790, dowiadujemy się, że w pierwszych latach swej edukacji miał obowiązek znajomości na pamięć właśnie tej, najobszerniejszej, wersji zawierającej Katechizm moralny:
Książę Czartoryski, urządzając szkołę rycerską, napisał katechyzm kadecki, czyli przepisy moralności i obyczajności, cnót publicznych i prywatnych, najjaśniej i najzwięźlej ułożone przez pytania i odpowiedzi, służące do ukształcenia rozumu i serca młodzieży opiece jego oddanej. W tych przepisach przebija się cel miłości ojczyzny, jaki znamionował wszystkie czyny i cały okres życia tego księcia. Każdy kadet, na pamięć wyuczyć się tego musiał, a do tego jeszcze: wiersz o miłości ojczyzny Krasickiego, Dziecię poprawione, bajka Naruszewicza, o szlachectwie, satyra przez tegoż, o powinnościach obywatela przez Karpińskiego, dedykowany wiersz księciu generałowi równie jak i satyra Naruszewicza.7.
Najwięcej pytań rodzi rękopis, noszący nazwę Zbiór Pism Tyczących się Moralney Edukacyi Młodzi Korpusu Kadetów, Czyli Szkoły Rycerskiey, założoney przez nayiaśnieysżego Stanisława Augusta, Króla Polskiego i własnym utrzymaney nakładem od Roku 1764 aż do Seymu 1766. na którym przez Uchwałę Seymową, Utrzymanie teyże Szkoły było Skarbom Koro; i W:X:L zlecone, spoczywający w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Nie widnieje na nim ani nazwisko autora ani rok sporządzenia, a sam układ tekstów tylko nieznacznie różni się od wyżej wymienionego Zbioru Pism. Co ciekawe, rękopis jest starannie sporządzoną wersją, bez żadnych skreśleń, z wyjątkiem Formularza abszejtowania Kadetów - spotykamy się tu z omyłkowo wpisanym i przekreślonym przez autora pytaniem z Katechizmu moralnego. Właśnie ta staranność przygotowania pozwala przypuszczać, iż rękopis mógł stanowić podstawę edytorską. Porównanie autografów tekstów Czartoryskiego, wskazuje na typowe dla Komendanta Korpusu, a nie występujące w druku błędy (jak chociażby pisownia grup spółgłoskowych „sż”, „cż”). Przypuszczamy, że egzemplarz ten może być odpisem nieznanego autora bezpośrednio z autografu, a nie z druku.
W 1824 r., dzięki staraniom absolwentów Korpusu Kadetów, ukazało się nowe wydanie Katechizmu w drukarni Glücksberga pt. Prawidła moralne dla Szkoły Rycerskiej przez ś.p. Xięcia Adama Czartoryskiego byłego teyże Szkoły Komendanta w roku 1774 ułożone, poprzedzone biografią księcia sporządzoną przez absolwenta Szkoły Rycerskiej, senatora Michała Korwina Kochanowskiego8. W wydaniu powyższym dano inny układ rozdziałów oraz opuszczono bajkę Naruszewicza.
Katechizm rycerski ze wstępem Henryka Mościckiego z 1916 r. to jedno z ostatnich znanych wydań, potem w 1925 roku pojawia się jego przedruk. Zawiera w sobie wyłącznie Katechizm moralny, Definicyje, O powinnościach obywatela oraz Hymn.
OPIS ROZDZIAŁÓW ZNAJDUJĄCYCH SIĘ W ZBIORZE PISM
Zbiór Pism Tyczących Się Moralney Edukacyi Młodzi Korpusu Kadetów - Warszawa, b.r., b. wyd. (prawdopodobnie P. Dufour)
Formularz Przyjmowania Kadetów Do Nowicjatu - nadanie uroczystego charakteru przyjęciom w poczet kadetów; zawiera opis obowiązków żołniersko - szkolnych, wymóg posłuszeństwa oraz warunki utrzymania się w Szkole, np. zasadę roku próbnego, podczas którego kadet musiał wykazać cechy dobrego ucznia, chęć do nauki, pilność, umiejętność pracy w zespole, czyli tego wszystkiego czego nauczał Katechizm. Moment przyjęcia do Nowicjatu był wyjątkową i niepowtarzalną ceremonią, trwała trzy dni i brał w niej udział cały Korpus, uczniowie i nauczyciele. Po wizycie i egzaminie u Dyrektora Generalnego Nauk, nowy uczeń miał obowiązek odwiedzić po kolei wszystkich profesorów, przysięgając posłuszeństwo, chęć do nauki i dobre sprawowanie. Drugiego dnia, w obecności całego Korpusu, odbywał się publiczny dialog ucznia z Komendantem, po którym nowicjusz otrzymywał zwykły, granatowy mundur, bez żadnych dystynkcji.
Formularz Obleczenia Kadeta W Mondur Korpusowy - po dwóch latach starań i wniosku do Rady Korpusowej, kadet mógł otrzymać mundur korpusowy. Uroczystość ta opisana jest właśnie w tym Formularzu. Odbywała się w niedzielę, rozpoczynała się Mszą Świętą, podczas której ksiądz dyrektor duchowny9 wygłaszał mowy skierowane zarówno do kadeta jak i pozostałych zebranych. Po komendach wojskowych, publicznych pytaniach do kadeta i jego odpowiedziach, ubierano go w pałasz i patrontasz, wręczając mu karabin. Uczeń składał także uroczyste przyrzeczenie swojemu brygadierowi. Po całej uroczystości odbywała się zabawa, na której nowoobleczony kadet pełnił honory domu.
Formularz Abszeytowania Kadetow - zwolnienie ze służby odbywało się w towarzystwie brygadierów, Komendanta, sztabu oficerów oraz pozostałych kadetów. Wtedy następowało wygłoszenie mów, zobowiązań do pamięci o wpojonych w szkole wartościach i dbanie o dobre imię opuszczanej szkoły. Kadet miał też obowiązek podpisania deklaracji w podobnym tonie, później dochodziło do podziękowań i uścisków ze wszystkimi przełożonymi i rówieśnikami, a każdy z nich wypowiadał słowa: Pamiętaj, żeś miał honor Kadetem być. Dzięki dobremu sprawowaniu abszytowany kadet mógł być zapisany na specjalnej tablicy dotyczącej zasług, a złe zachowanie karano zapisem na czarnej tablicy, pozbawiając ucznia abszytu i każąc podpisać czarną księgę z przeprosinami wobec całego Korpusu.
Katechizm Moralny Dla Uczniow Korpusu Kadetow - oprócz Definicyi różnych był podstawowym „kodeksem” każdego kadeta. Poprzez przejrzystą i zrozumiałą dla każdego formę pytań i odpowiedzi Czartoryski starał się przekazać swym podopiecznym na czym powinni się skupiać, co w sobie pielęgnować i jak kierować swym dorosłym życiem. Katechizm na początku wyjaśnia kim jest kadet, jaki powinien być, jak zachowywać się w stosunku do swych przełożonych i nauczycieli, ale także i innych kadetów. W kolejnych odpowiedziach ukazane jest jakie cechy charakteru są najważniejsze dla kadetów - od odwagi poprzez posłuszeństwo, uczciwość czy wreszcie dbałość o dobro Ojczyzny. Jak wspomniano wyżej, obowiązkiem każdego kadeta była dogłębna znajomość wszystkich pytań i odpowiedzi Katechizmu, ponieważ to właśnie on miał być podstawą do nauki zasad moralnych i tworzenia odpowiedniego systemu wartości młodych ludzi. Kadet miał postępować według reguł zawartych w Katechizmie, przez co miał stać się kierującym się zawsze dobrem Ojczyzny, posłusznym Bogu i honorowym patriotą. Katechizm utrzymany jest w duchu przekonań oświeceniowych, dodatkowo jego przekaz łatwo trafiał do odbiorców, stąd też zaczęto go wykorzystywać w innych szkołach jako podręcznik.
Dziecie Poprawione: Baieczka - przekład Adama Naruszewicza z 1770 roku sielanki Guillaume’a Antoine’a Le Monnier’a. Utwór zawiera historię kmiotka Marcina, który po powrocie z lasu dowiaduje się od zapłakanej żony o przewinieniu syna. Mały Antoś dopuścił się złego uczynku na niewinnym i cierpiącym stworzeniu, jednak po rozmowie z ojcem uświadamia sobie swój błąd oraz wyrzeka się dalszego niewłaściwego postępowania. Pióra po skrzywdzonym ptaku mają być upomnieniem i głosem sumienia chłopca.
Satyra Szlachetność Adama Naruszewicza - utwór opublikowany w roku 1771 Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych (t. III cz. 1, s. 161-174).
O powinnościach Obywatela Franciszka Karpińskiego - powstał w roku 1781 z okazji urodzin Adama Kazimierza Czartoryskiego, wydany w Zabawkach wierszem i prozą (t. II) w 1782 r.
Hymn Ignacego Krasickiego - napisany w 1774 roku jest fragmentem Myszeidy (stanowi oktawę piątą pieśni IX), anonimowo opublikowany w Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych. Stał się oficjalnym hymnem uczniów Szkoły Rycerskiej i został włączony do rozszerzonego wydania Katechizmu Adama Kazimierza Czartoryskiego, a następnie dodano go do Zbioru pism tyczących się moralnej edukacji młodzi Korpusu Kadetów10.
Przepisy dla Dekuryow – autor powołuje się na obowiązek wobec Ojczyzny, która na początku tekstu upomina się o honorowych, odważnych obywateli, którzy dzięki wykształceniu Korpusu Kadetów, będą odpowiedni do walki za nią, a także swoją mądrością postarają się znaleźć odpowiednie rozwiązanie w każdej sytuacji. Komenda Korpusu doszła do wniosku, że sama kadra oficerska i nauczycielska nie jest w stanie wykształcić podopiecznych na wzorowych obywateli i dlatego należy utworzyć nową formę organizacji, która polegałaby na wzajemnym wpływaniu kadetów na postawy kolegów. Z tego powodu wprowadzono dekurie i nadano im regulamin w postaci Przepisów..., służących uporządkowaniu relacji i instancji w tej instytucji. Cały rozdział szczegółowo opisuje wszystkie procesy postępowania dekurionów wobec kadetów, zespół kar i obowiązków oraz podkreśla rolę dekurii w funkcjonowaniu Korpusu.
Definicyje Różne Przez Pytania i Odpowiedzi - Definicje Różne Przez Pytania i Odpowiedzi są dopełnieniem Katechizmu kadeckiego. Zbudowane są z 24 pytań i odpowiedzi, definiujących wartości, którymi każdy kadet powinien się kierować w życiu, po opuszczeniu korpusu, m.in.: wdzięczność, dobroczynność, delikatność duszy, poczciwość. Książę Czartoryski bardzo dokładnie scharakteryzował postawy „prawdziwego” i „fałszywego” patrioty. Rozróżnia zachowania ludzi, dążących do prawdziwej, fałszywej bądź rubasznej popularności. Definicyje dają również wyraźne wskazówki, jak dobrze wychowany człowiek powinien traktować kobiety.
LEGENDA:
D1- Katechizm kadecki, b.r., b.m., b. wyd. (redakcja broszurowa),
D2- Katechizm Kadecki, Warszawa 1774, wyd. Michał Gröll (kończy się na 19. pytaniu),
D3- Katechizm kadecki, [w:] Zabawy Przyjemne i Pożyteczne, wyd. Michał Gröll, Warszawa 1774, t. X,
D4- Katechizm kadecki dla czwartey brigadi,
D5- Katechizm kadecki,
D7- Katechizm kadecki, 26 pytań oraz utwory poetyckie,
D8- Katechizm Moralny Dla Uczniów Korpusu Kadetów [w:] Zbiór Pism Tyczących Się Moralnej Edukacji Młodzi Korpusu Kadetów, b.r., b.m., b.wyd.,
D9- Zbiór Pism Tyczących Się Moralnej Edukacji Wychowania Szkoły Rycerskiej; Prawidła moralne dla Szkoły Rycerskiej; Katechizm Moralny Dla Uczniów Korpusu Kadetów, druk. Glücksberg, Warszawa 1824,
D10- Katechizm Rycerski, wydał i przedmową poprzedził Henryk Mościcki, wyd. Gebethner i Wolff, Warszawa 1916,
Rkps- Katechizm Moralny Dla Uczniów Korpusu Kadetów [w:] Zbiór Pism Tyczących Się Moralnej Edukacji Młodzi Korpusu Kadetów, rkps, b.r., b.m.
KOLACJONOWANIE:
Odp. 1: młody dobrze urodzony – D8, Rkps, D9, D4, D5, D1; młody, dobrze urodzony – D10, D2, D3;
Osób – D8, Rkps, D9, D5, D1, D4; osób – D10, D2, D3;
Które – D8, Rkps, D2, D3, D4, D5, D1; którzy – D10, D9;
na to: aby – D8, Rkps, D9; na to, aby – D10, D2, D3, D5, D1, D4;
szlachetnego - D8, D10, D2, D3, D9, D5, D4; Szlachetnego - Rkps, D1;
Pyt. 3: dla tego: aby – D8, Rkps, D9; dla tego aby – D2, D3, D5, D1, D4; dlatego, aby – D10
Żołnierski – D8, Rkps, D9; żołnierski – D10, D2, D3, D5, D1, D4;
Odp. 3: nie, każdemu – D8, Rkps, D10, D2, D3, D5, D1, D4; nie: każdemu – D9;
obrać: który – D8, Rkps; obrać, który – D10, D2, D3, D9, D1, D4; obrać, któren: D5;
wyznaczy – D8, Rkps, D10, D9, D4, D1, D5; wyznacza – D2, D3;
w tym Zgromadzeniu – D8, Rkps, D9, D5, D1, D7; w tym zgromadzeniu –D2, D3; w tem Zgromadzeniu – D10; w tym Zgromadzenia – D4;
obrana, bo najporządniejsza – D8, Rkps, D10, G, D1, D5, D4, D7; obrana, by najporządniejsza - D9;
Odp. 4: Religii – D8, Rkps, D9, D4, D1, D5, D7; religii - D10, D2, D3;
Ojczyznę – D8, Rkps, D10, D9, D1, D4, D7, D5; ojczyznę – D2, D3;
mógł poświęcić – D8, Rkps, D10, D9; mógł zdatnie poświęcić – D2, D3, D1, D5, D7, D4;
cnotliwy – D8, D10, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; cnotliwym – Rkps;
zwierzchnich – D8, D10, D9; zwierzchnych - Rkps, D2, D3, D4, D1, D7, D5;
dobroczynności i afektu dla równych, względu dla niższych – D8, D10, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; afektu dla równych, względu i dobroczynności dla niższych – Rkps;
Pyt. 5: jego - D8, D10, D2, D3, D9, D4, D7, D1, D5; tego – Rkps;
Odp. 6: Nauczycielów - D8, Rkps, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; nauczycielów - D10;
Pyt. 7: Oficerów - D8, Rkps, D2, D3, D9, D1, D7, D4, D5; oficerów - D10;
Odp. 7: szemrania – D8, D10, D2, D3, D9, D5, D1, D7, D4; szmerania – Rkps;
Zwierzchnych - D8, Rkps, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; zwierzchnich - D10;
Pyt. 8: Nauczycielów – D8, Rkps, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; nauczycielów - D10;
Odp. 8: Powinien być dla nich pełen posłuszeństwa - D8, D10, D2, D3, D9, D1, D7, D5, D4; Powinien być im zupełnie posłusznym – Rkps;
poszanowania w każdym czasie i wdzięczności za ich starania - D8, D10, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; poszanowania pełnym dla nich w każdym czasie i wdzięcznym za ich starania – Rkps;
Odp. 11: zagrzewać go do tego powinny - D8, D10, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; zagrzewać go do tego mają – Rkps;
czynić się sposobnym - D8, D2, D3, D1, D7, D5; czynienia się sposobnym - Rkps; stania się sposobnym - D10, D9;
Ojczyźnie - D8, Rkps, D10, D9, D4, D1, D7, D5; ojczyźnie - D2, D3;
Pyt. 12: być ta cześć która - D8; być ta część którą - Rkps; być ta cześć, którą - D10, D2, D3, D5, D7, D1, D4; bydź ta cześć, którą - D9;
Odp. 12: Przyzwoitemu - D8, D10, D9, D4, D5, D7; Przyzwoitym - Rkps; przyzwoitego - D2, D3, D1;
znaczącą - D8, D10, D9, D7; znaczącym - Rkps; znacząca - D2, D3, D1, D4; znaczące - D5;
niskie - D8, Rkps, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; nizkie - D10;
nie powinny - D8, Rkps, D10, D9, D4, D7, D5; niepowinny - D2, D3, D1;
od Kadeta - D8, Rkps, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; przez Kadeta - D10;
Pyt. 13: Jakiemi - D8, Rkps, D9, D4, D1, D7, D5; jakimi - D10; jakiem iż - D2, D3;
Zwierzchności - D8, Rkps, D9, D4, D1, D7, D5; zwierzchności - D10, D2, D3;
Odp. 13: Zadosyć - D8, Rkps, D10, D9, D7; zadość - D2, D3, D4, D5, D1;
oskarżenie - D8, Rkps, D2, D3, D7; oskarżanie - D10, D9, D4, D1; oskarżania - D5;
która - D8, Rkps, D10, D9, D4, D5, D7; które - D2, D3, D1;
najniezacniejsza - D8, D10, D9, D7, D5, D4; najniezacniejszą - Rkps; najniezacniejsze - D2, D3, D1;
brzydką - D8, D10, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; podłą – Rkps;
Pyt. 14: swym Kamratów - D8, Rkps; swych kamratów - D10, D2, D3; swych Kamratów - D9, D5, D1, D7, D4;
Odp. 14: nie oddalać się - D8, D10, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; nie ma się oddalać – Rkps;
Kamratów - D8, Rkps, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; kamratów - D10;
to wyśmiewanie się z tej miary nierozumnym i nieczujnej duszy być pokazuje tego, który się naśmiewa - D8, D10, D2, D3, D9, D1, D7; takowe wyśmiewanie się, złe sprawuje mniemanie o czułości tego co się naśmiewa - Rkps; to wyśmiewanie się z tej miary, nie rozumnej i nie czujnej duszy być pokazuje tego, który naśmiewa - D5; to wyśmiewanie się z tej, miary nie rozumnym i nie czujnej duszy być pokazuje tego, który naśmiewa - D4;
Odp. 15: wprawić w ręczność, a nie grubiańskie - D8, D5, D7, D1, D4; wprawić wręczność, a nie grubiańskie - Rkps; wprawić w zręczność, a niegrubiańskie - D10, D9; wprawić w ręczność, a niegrubiańskie - D2, D3;
ptaszki - D8, D10, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; ptażki – Rkps;
uczynność - D8, Rkps, D10, D9, D7, D4; czynność - D2, D3, D1, D5;
Odp. 16: właściwemi - D8, Rkps, D2, D3, D9, D4, D1, D7, D5; właściwymi - D10;
Pyt. 17: Kadet - D8, Rkps, D10, D9, D4, D1, D7, D5; kadet - D2, D3;
Korpusowy - D8, Rkps, D9, D4, D1, D7, D5; korpusowy - D10, D2, D3;
Odp. 17: wszystkich powinny, Nieaplikacja - D8, Rkps, D1, D7, D4; wszystkich powinny. Nieaplikacja - D10, D9; wszystkich powinny; nieaplikacja - D2, D3; wszystkich powinny, nie aplikacya - D5;
nie przyzwoity - D8, Rkps; nieprzyzwoity - D10, D2, D3, D4, D5, D1, D7;
Pyt. 18: wszelka Koneksja - D8, D9, D7, D1; wszelki związek - Rkps; wszelka koneksja - D10, D2, D3, D5, D4;
Odp. 18: Nie, zostaje - D8, Rkps, D10, D1, D7, D5, D4; Nie: zostaje - D2, D3, D9;
koneksja - D8, D10, D2, D3, D9, D4, D5, D7; związek – Rkps;
Odp. 19: nie umiem - D8, D10, D2, D3, D9, D4, D7, D5; nieumiem – Rkps;
nie znajome - D8, D9, D4, D5, D7; nieznajome - Rkps, D10, D2, D3;
gdzie indziej - D8, Rkps, D2, D3, D9, D4, D5, D7; gdzieindziej - D10;
Odp. 20: najbardziej; ponieważ - D8, Rkps, D9, D4, D7, D5; najbardziej: ponieważ - D10;
nie śmie - D8, D10, D9, D4, D5, D7; nieśmie – Rkps;
zrzedłem - D8, Rkps, D7, D4; źródłem - D10; źrzodłem - D9, D5;
uczucia - D8, Rkps, D9; czucia - D10; uczuciu - D5, D4; uczucia - D7;
Obywatel - D8, Rkps, D9, D7; obywatel - D10, D5, D4;
krajowi - D8, D10, D9, D4, D5, D7; Krajowi – Rkps;
Pyt. 21: tym - D8, Rkps, D9, D5, D4, D7; tem - D10;
szlachetnie - D8, D10, D9, D7; Szlachetnie - Rkps, D5, D4;
Odp. 21: Szlachcic1- D8, Rkps, D9, D7, D5, D4; szlachcic - D10;
najpodlejszym - D8, Rkps, D9, D4, D7, D5; najpodlejszem - D10;
Szlachcic2 - D8, Rkps, D9, D4, D7, D5; szlachcic - D10;
Szlachectwa - D8, Rkps, D9, D4, D5, D7; szlachectwa - D10;
temi - D8, Rkps, D9, D7, D4, D5; tymi - D10;
Szlachtą - D8, Rkps, D9, D5, D7, D4; szlachtą - D10;
tę sentencją - D8, Rkps; tę sentencję - D10; tę sentencją - D9, D4, D7, D5;
Odp. 22: dla tego - D8, Rkps, D9, D4, D7, D5; dlatego - D10;
kolegami - D8, D10, D9, D4, D7, D5; Kolegami – Rkps;
w rysztunkach - D8, D10, D9, D4, D5; wrynsztunkach - Rkps; w rynsztunkach - D7;
Dziadów - D8, Rkps, D9, D4, D5, D7; dziadów - D10;
kraj - D8, D10, D9, D4, D7, D5; Kraj – Rkps;
Odp. 23: nie może - D8, D10, D9, D4, D7, D5; niemoże – Rkps;
z ostatnią - D8, D10, D9, D4, D7, D5; ostatnią – Rkps;
nie ma - D8, D10, D9, D5, D7; niema - Rkps, D4;
za punkt honoru - D8, D10, D9, D4, D7, D5; za punkthonoru – Rkps;
Kolegom - D8, Rkps, D9; kolegom - D10, D4, D5, D7;
Odp. 24: Nie godzi się per omnia, jest to podłość wielka - D8, D10, D9, D4, D7, D5; Niegodzi się żadną miarą, jest to podłością wielką – Rkps;
Pyt. 25: przystojna jest rzecz - D8, D10, D9, D4, D5, D7; przystojną jest rzeczą – Rkps;
sztychować - D8, Rkps, D4, D7, D5; szachrować - D10, D9;
Odp. 25: rzecz nieprzystojna - D8, D10, D9, D4, D7, D5; rzeczą nieprzystojną – Rkps;
rzadko się to - D8, Rkps, D4, D7, D5; rzadko to się - D10, D9;
potym w dalszym - D8, Rkps, D9, D4, D7, D5; potem w dalszem - D10;
ten młodzian - D8, D10, D9, D4, D7, D5; ten młodzieniec – Rkps;
szalbierza - D8, D10, D9, D4, D7, D5; Szalbierza – Rkps;
Odp. 26: Nie może - D8, D10, D9, D5; Niemoże – Rkps;
w tym - D8, Rkps, D9, D5; w tem - D10;
złoży z szulerem albo z facjendarzem; ekskuzować go to nie potrafi, przed sądem publiczności i własnego sumienia. Być wspólnikiem albo sprawcą sromotnego uczynku różnicy w tym nie masz - D8, D9, D5; złoży z szulerem albo z facjendarzem; ekskuzować go to nie potrafi, przed sądem publiczności i własnego sumienia. Być wspólnikiem albo sprawcą sromotnego uczynku różnicy w tem nie masz - D10; wspólnikiem, albo sprawcą sromotnego uczynku różnicy w tym mniemasz; ekskuzować go to nie potrafi przed sądem publiczności i własnego sumienia – Rkps;
kartownik - D8, D10, D9, D5; Kartownik – Rkps.
W powyższej pracy nie zaistniała potrzeba ingerencji w oryginalny tekst, i choć
w większości wydań brak datowania, za podstawę przyjmujemy wersję ze Zbioru Pism Tyczących Się Moralnej Edukacji Młodzi Korpusu Kadetów (D8). Analiza przekazów historycznych wykazuje, iż jest to ostatnie wydanie za życia autora. Jego drukarzem jest już prawdopodobnie Piotr Dufour oraz zawiera wszystkie teksty literackie, o których wspomina choćby Seweryn Bukar – kadet i pamiętnikarz, który był w Szkole Rycerskiej w latach 1783 1790. Oznacza to, iż czas wydania tej najobszerniejszej redakcji przypada na początek lat 80. XVIII wieku (najprawdopodobniej już w 1782 r.).
Kolacjonowanie 10 egzemplarzy Katechizmu moralnego wykazało liczne odstępstwa w tekstach. Do podstawy (Zbioru pism) najściślej nawiązują rękopis (Rkps) oraz Prawidła moralne dla Szkoły Rycerskiej (D9). Może to sugerować, iż pierwszy z nich jest wzorem edytorskim przepisanym z autografu Czartoryskiego, a drugi to przedruk z okazji śmierci samego autora. Wydanie Katechizmu rycerskiego z XX wieku ciężko oceniać po uzyskaniu wyniku kolacjonowania z powodu ingerencji w tekście przez Mościckiego oraz z powodu przeprowadzonych tam przez modernizacji. Język jest uwspółcześniony, jednak wydawca sięgał prawdopodobnie do wydania z 1774 r., gdyż zawiera ten sam układ i zestaw pytań
i odpowiedzi. XVIII-wieczne wydania nie miały do końca usystematyzowanego języka i stąd liczne różnice pod względem wielkości liter, interpunkcji oraz ortografią.
Język, jakim posługuje się autor w Katechizmie kadeckim, jest prosty i zrozumiały (takie też było założenie Czartoryskiego, aby każdy bez problemu mógł przyswoić i co najważniejsze zrozumieć idee, jakie tekst miał swoją treścią przekazywać). Jak wcześniej zostało wykazane, katechizm jako gatunek nosi w sobie znamiona literackości, dlatego też da się wyczuć poetyckość utworu. Zarówno pytania jak i odpowiedzi sformułowane są w sposób prosty, niosą ze sobą klarowną interpretację i określone wskazówki odnośnie zachowania czy postępowania ucznia Szkoły Rycerskiej, by wszyscy kadeci korzystający z Katechizmu, mogli kierować się w życiu jednolitymi zasadami. Zawsze odpowiedź na zadawane pytanie jest precyzyjna, zawiera tylko najważniejsze hasła, bez niepotrzebnych omówień.
Po zapoznaniu się z tekstem Katechizmu, każdy, bez względu na epokę w jakiej się
z nim spotka, jest w stanie wychwycić, jak kształtowane były osobowości uczniów Korpusu, a także na jakie wartości najbardziej zwracano wówczas uwagę. Niewątpliwie świadczy to
o ogromnej uniwersalności owego przesłania. Można wnioskować, iż wiele z kwestii poruszanych w Katechizmie, w mniejszym lub większym stopniu, miałoby zastosowanie również w nam współczesnym systemie edukacji.
Katechizm rycerski, wstęp H. Mościcki, Warszawa 1916.↩
Słownik literatury polskiego oświecenia, pod red. T. Kostkiewiczowej, Wrocław 1977.↩
W. Pawlik, Katechizmy w Rzeczpospolitej od XVI do XVIII wieku, Lublin 2010.↩
M. Miterzanka, Działalność pedagogiczna Adama księcia Czartoryskiego, generała ziem Podolskich, Warszawa 1931.↩
Część cywilna Szkoły Rycerskiej dzieliła się na klasy, a wojskowa na dywizje i brygady, w skład której wchodziły pięcioosobowe dekurie.↩
H. Mościcki, Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, s. 45.↩
S. Bukar, Pamiętniki z końca XVIII i początku wieku XIX, Drezno 1871, s.34.↩
Absolwent Szkoły Rycerskiej z lat 1767- 1775 , a od 1776 roku jej podchorąży (K. Mrozowska, Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego : (1765-1794), Wrocław 1961, s. 244).↩
Pierwszym kapelanem był ksiądz Elberger, jego miejsce zajął od 1 II 1767 r. ksiądz Jakub Dziewanowski, ur. około 1727 r., pochodził z województwa mazowieckiego. Pozostawał w Korpusie do końca swojego życia, tj. do r. 1786, po czym stanowisko kapelana zajął ksiądz Adam Królikiewicz, który pozostał już do końca istnienia Szkoły. Kapelan nosił tytuł dyrektora duchownego, należał jednak do sztabu niższego, a płaca jego był niższa od płacy brygadiera, co świadczyłoby o tym, że praca jego w Korpusie nie była specjalnie absorbująca, ani też wysoko poważana. (K. Mrozowska, Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego : (1765-1794), Wrocław 1961, s. 178)↩
Współcześni zapamiętali, iż wiersz ten „odmawiał każdy kadet co sobota (jakby modlitwę) przed oficerem na służbie będącym”, a żeby jak najszybciej się go nauczył i w każdym momencie mógł przepowiedzieć, wywieszony był w Pałacu Kazimierzowskim na drzwiach sal sypialnych każdej brygady nad wykazem nazwisk kadetów. Właściwy awans na „hymn młodzi szkolnej” i pełne upowszechnienie otrzymał dopiero wówczas, gdy wraz ze skomponowaną do niego melodią wszedł do szkół Komisji Edukacji Narodowej i gdy, według Kajetana Koźmiana, „w dnie rekreacji uczniowie pod dowództwem profesorów szli na plac za miasto śpiewając strofę Krasickiego Święta miłości kochanej ojczyzny (Zbigniew Goliński, Krasicki, Warszawa 2002, s. 214).↩