Psychologizm. Problematyka psychologiczna w literaturze polskiej XX wieku.
Początki prozy psychologicznej datuje się na okres Młodej Polski, stosowano wtedy tzw. pejzaż wewnętrzny, wykorzystując narrację subiektywną uzależniano świat przedstawiony od stanu psychicznego bohatera
W okresie międzywojnia ukształtowały się w prozie głównie trzy kierunki:
Realistyczna (Dąbrowska, grupa „Przedmieście, Z. Uniłowski, Jalu Kurek);
Psychologiczna (Nałkowska, Kuncewiczowa, Iwaszkiewicz, Choromański, Breza) – uprawiana najczęściej, zwłaszcza w 2. dziesięcioleciu;
Groteskowa (Shulz, Gombrowicz, R. Jaworski „Wesele hrabiego Orgaza”, S.I. Witkiewicz).
Powieść psychologiczna ukształtowała się pod wpływem najnowszych osiągnięć psychologii, filozofii itd. (chodzi tu przede wszystkim o Freuda, Junga i Bergsona). Prekursorami na świecie byli Joyce i Proust
Nurt ten wiązał się z odchodzeniem powieści od tradycyjnej fabuły opartej na następstwie wydarzeń powiązanych przyczyną i celem oraz od prozy zobiektywizowanej, panoramicznej.
W międzywojniu proza ta odznaczała się dominantą psychologiczną, polegającą na obecności analizy i mikroanalizy zjawisk psychicznych.
Charakteryzowała się narracją personalną (subiektywnie ukazującą stany psychiczne) lub też auktorialną, w której ujawnia się narrator ukazujący psychikę bohatera (mogły się łączyć)
Taka tematyka wywierała wpływ na kompozycję, która zrywała z linearnym układem zdarzeń, podstawowe cechy to:
konstrukcja ramowa: wątły plan akcji teraźniejszej („rama”) i rozbudowany plan retrospekcji; retrospekcja jest więc podstawą ujęć powieściowych;
asocjacjonizm (skojarzeniowość): o miejscu zdarzenia w narracji decyduje jego waga dla bohatera (w jego skali wartości) a nie znaczenie dla rozwoju fabuły rozumianej jako zobiektywizowany układ faktów;
inwersje czasowe: początek opowiadania nie musi pokrywać się z porządkiem zdarzeń (ważny jest rytm pamięci, a nie chronologia). Np.: „Zazdrość i medycyna”;
symultanizm – równoczesność zdarzeń.
Nurty powieści psychologicznej w XX-leciu (klasyfikacja Seweryny Wysłouch):
Analityczny – charakteryzował się procesualnym ujęciem psychiki ludzkiej (Nałkowska „Granica”, „Niecierpliwi”, Kuncewiczowa, H. Boguszewska „Całe życie Sabiny”);
Idiograficzny – ukazywał izolowane zjawiska psychologiczne; w centrum uwagi autorów było właśnie zjawisko, nie bohater np. zazdrość czy zawiść (Choromański, Rudnicki „Niekochana”);
Behawiorystyczny – tu autor ograniczał opis do rejestracji zachowań (Breza „Adam Grywałd”).
Często konstrukcja bohatera nie obejmowała całości jego psychiki, tylko wybranego zagadnienia
relatywistyczna koncepcja psychiki bohaterów (m.in. u Nałkowskiej, Kuncewiczowej, Choromańskiego, Brezy). Polega ona na założeniu, że osobowość jest czymś względnym, zależnym od presji społecznej. Pisarze ci obserwują nie podświadomość bohatera, lecz jego subiektywną świadomość (nie opierającą się na zewnętrznych przesłankach).
Czas jest głównym czynnikiem kompozycyjnym, ale jest to czas subiektywny, przeżywany
Symultanizm : Dla techniki narracyjnej powieści psychologicznej charakterystyczna jest kompozycja symultaniczna (z łac. simul ‘równocześnie’) zainicjowana w „Ulissesie” Joyce’a. Polega ona na ukazywaniu co najmniej dwóch niezależnych zdarzeń (lub ciągów) dziejących się w tym samym czasie ale w innych miejscach. Jednoczesność jest sugerowana czytelnikowi przez dodatkowe sygnały i specyficzne ukształtowanie narracji. Porządek następstwa jest rozbity przez wyeksponowanie jednoczesności.
w świecie przedstawionym (jako zjawisko fizyczne, czasowe, które towarzyszy kilku równoczesnym wydarzeniom – np. wyłączenie światła lub wichura w „Zazdrości i medycynie”);
na płaszczyźnie narracji (przez podawanie dokładnego czasu zdarzeń lub wzmianki narracyjne typu: „w tym samym czasie”, wtedy właśnie” oraz konstrukcje gramatyczne sugerujące współczesność);
na płaszczyźnie kompozycji (paralelizm formalny: zestawienie kilku wątków nie powiązanych logicznie i funkcjonalnie).
Innymi dziełami, które przedstawiają mechanizmy psychiki bohatera są, zaliczane do prozy onirycznej, utwory B. Schulza i W. Gombrowicza
Po II wojnie światowej kontynuację prozy psychologicznej stanowi Jezioro Bodeńskie, Drewniany koń Brandysa i utwory Andrzejewskiego, Sennik współczesny Konwickiego
Po 1956 r. powieść psychologiczna w kształcie nadanym jej w Dwudziestoleciu straciła znaczenie, ustępując ujęciom autobiograficznym, autotematycznym, parabolicznym.
Psychologizm a oniryzm
| PSYCHOLOGIZM | ONIRYZM |
|---|---|
|
|