Rozdział 9 Rozwój fizyczny i poznawczy w okresie środkowego dzieciństwa

1. Zmiany fizyczne

1. Wzrost i rozwój motoryczny

W wieku od 6 do 12 lat dzieci rosną 5 do 8 cm i przybierają na wadze ok. 3 kg rocznie. Postęp w koordynacji mięśni dużych, wzrasta siła i szybkość, poprawia się koordynacja ręki i oka, koordynacja ruchów precyzyjnych. Dziewczynki rosną szybciej, w wieku 12 lat osiągają ok. 94%, a chłopcy 84% swojego dorosłego wzrostu. Dziewczyny maja więcej tkanki tłuszczowej, mniej mięśniowej, są słabsze, wolniejsze, ale lepiej skoordynowane.

1. Mózg i układ nerwowy

Pierwszy okres zmian: 6-8 r. ż. , obejmuje obszary czuciowe i ruchowe, sprzyja poprawie sprawności ruchów precyzyjnych i koordynacji oko-ręka. Drugi okres zmian: 10-12 r. ż., rozwijają się płaty czołowe kory mózgowej, doskonalenie logicznego myślenia i planowania. Oba procesy obejmują rozwój nowych synaps i przyrost grubości kości mózgowej. Trwa proces mielinizacji, szczególnie układu siatkowatego, który kieruje uwagą. 6-12 lat rozwija się uwaga selektywna- zdolność skupienia aktywności poznawczej na ważnych elementach problemu lub sytuacji. 6-12 lat pełna mielinizacja komórek nerwowych w polach kojarzeniowych (tu następuje połączenie funkcji sensorycznych, motorycznych i intelektualnych)- większa prędkość przetwarzania informacji. Lateralizacja spostrzegania przestrzennego, czyli zdolności rozpoznawania związków między obiektami w przestrzeni i reagowania na nie (np. jak będzie wyglądał pokój po przemeblowaniu; proces fizjologiczny, ale też duże znaczenie doświadczenia wzrokowego, które może wpłynąć na lepsze myślenie przestrzenne, czyli zdolności do wyciągania wniosków i przewidywania sytuacji na podst. ruchu obiektów w przestrzeni. Lepsze u chłopców niż dziewcząt, być może skutek różnych zabaw np. konstrukcyjnych u chłopców). Orientacja względna prawo-lewo, czyli zdolność odróżniania strony prawej lewej z różnych perspektyw. Przed 8 r. ż. dostrzegają różnicę między prawo i lewo, ale potem dopiero rozumieją zdania: moje prawo, twoje lewo. Łączy się to z większą skutecznością uczenia się pojęć matematycznych i strategii rozwiązywania problemów.

1. Zdrowie i sprawność fizyczna

Urazy głowy. W tej grupie wiekowej zdarzają się najczęściej. 10% wszystkich dzieci doświadcza urazu głowy między 6 a 12 r. ż. Najczęstsze po kolizjach pojazdów mechanicznych i wywrotkach na rowerze. Najczęściej skutki nie są poważne, ale zaleca się kilkudniową obserwację.

Astma. Przewlekła choroba płuc z nagłymi, czasami niebezpiecznymi dla zdrowia atakami duszności. Najczęstsza przyczyna nieobecności dzieci w szkole. Pojawia się między 5 a 7 r. ż., powodują ją nadwrażliwość na alergeny. Leczenie metodą „stopniowania”: najpierw edukacja pozwalająca rozpoznać i unikać czynników drażniących, potem leki. W miarę dorastania ataki są rzadsze i słabsze, ale polowa dzieci chorująca na astmę będzie się z nią zmagać do końca życia.

Otyłość. Masa ciała wyższa o 20 lub więcej % od normalnego stosunku ciężaru ciała, używa się też współczynnika masy ciała, który pozwala określić zawartość tłuszczu w organizmie. W USA dotyka 11-25% dzieci, w niektórych rejonach nawet do 40%. Co piąte otyłe niemowlę i połowa uczniów szkoły podstawowej będzie się zmagać z tym problemem jako dorośli. Często otyłości towarzyszy podwyższony cholesterol, wysokie ciśnienie krwi, co może prowadzić do chorób serca. Przyczyny: przejadanie się, nieodpowiednia dieta, mało ruchu, współdziałanie czynników genetycznych i środowiskowych (wzorce kulturowe: mało ruchu, kaloryczne pożywienie). Niebezpieczna jest dieta otyłego dziecka, bo ono ciągle rośnie. Trzeba ją opracować w konsultacji ze specjalistą. Dzieci boją się nieatrakcyjnego wyglądu, już 9latki stosują diety i mają kompleksy. Należy dbać o ruch i zdrowe nawyki żywieniowe, ale bez przesadnego przywiązania do wyglądu zewnętrznego.

1. Zmiany poznawcze

1. Rozwój języka

Potrafią już posługiwać się językiem, przyswaja pewne niuanse gramatyczne, uczy się podtrzymać wątek rozmowy, budować zdania niejednoznaczne, wypowiadać się grzecznie i przekonująco. Miedzy 6 a 12 r. ż. nadal przyswajają 5- 10 tys. nowych słów rocznie. Ok. 8, 9 r. ż. osiągają wyższy poziom rozumienia struktur języka i odkrywają zależności między kategoriami słów.

1. Stadium operacji konkretnych według Piageta

W wieku 6 lat poprawia się umiejętność rozwiązywania zadań wymagających rozumienia zasady zachowania stałości. Wg Piageta rozpoczyna się stadium operacji konkretnych, w którym dziecko uczy się konstruowania schematów potrzebnych do logicznego myślenia o przedmiotach i zjawiskach. Operacje konkretne - zestaw istotnych schematów np. decentracja - myślenie z uwzględnieniem wielu zmiennych (przeciwieństwo centracji z myślenia przedoperacyjnego). Odwracalność - umiejętność odwracania w myślach pewnych przekształceń fizycznych czy umysłowych (wiek przedoperacyjny - nieodwracalność). Logika indukcyjna - z własnych doświadczeń dziecko umie wyprowadzić zasady ogólne. Nie najlepiej radzą sobie z logiką dedukcyjną oparta na hipotetycznych przesłankach, nie potrafią jeszcze manipulować przypuszczeniami i ideami.

1. Weryfikacja poglądów Piageta

Przesuniecie poziome. Wg Piageta jest to zjawisko polegające na tym, że dziecko potrzebuje kilku lat, aby nauczyć się wykorzystywać nowe umiejętności do rozwiązywania wszelkiego rodzaju problemów. Inni badacze zauważyli pewne niekonsekwencje np. zasadę zachowania stałości dla masy czy ciężaru (7-8 lat), ale nie rozumieją dla objętości (ok. 11 r. ż.). Zasada zawierania klas - rozumienie, że podkategorie mieszczą się w szerszej kategorii nadrzędnej (ale dzieci nie rozumieją jeszcze w pełni związku między klasami). Największe postępy w okresie środkowego dzieciństwa zauważa się między końcem zerówki a początkiem pierwszej klasy oraz ponownie w drugiej klasie.

Operacje konkretne jako reguły rozwiązywania problemów. Podejście Roberta Sieglera = połączenie teorii Piageta z teoria przetwarzania informacji. Rozwój poznawczy polega na przyswajaniu sobie zestawu reguł, które później na podst. doświadczenia odnosi się do coraz szerszego zestawu problemów. Jest to proces ciągły, wyrastający bezpośrednio z doświadczenia, nie wieku. Dzieci przechodzą przez 4 etapy przyswajania reguł: 1. Reguła „przedoperacyjna”, uwzględniają jeden wymiar, 2. Reguła przejściowa, jeden wymiar, ale przy porównywaniu, jeżeli pierwszy wymiar jest taki sam bierze pod uwagę drugi, 3. Reguła operacji konkretnych, oba wymiary, jeśli informacje są sprzeczne to zgaduje 4. Rozumie właściwy wzorzec. Nabywanie doświadczenia może przyspieszyć proces rozumienia reguł, ale zawsze będą one występować w określonej kolejności.

1. Rozwój umiejętności przetwarzania informacji

Skuteczność przetwarzania. Zdolność efektywnego wykorzystywania pojemności pamięci krótkotrwałej wzrasta z wiekiem. Zwiększa się szybkość wykonywania zadań np. dodawanie w pamięci czy reagowanie na bodziec.

Automatyzm. Zdolność przywoływania informacji z pamięci długotrwałej bez korzystania z zasobów pamięci krótkotrwałej. Decyduje o skuteczności przetwarzania informacji, bo zwalnia miejsce w pamięci krótkotrwałej. Dziecko może się skupić na szerszym i złożonym problemie. Osiąga się ją przez praktykę, właściwie przez całe życie, ale w okresie środkowego dzieciństwa odbywa się wyjątkowo szybko i dotyczy wielu informacji.

Funkcje zarządcze. Umiejętności przetwarzania informacji, obejmujące planowanie, wybór strategii zapamiętywania i rozwiązywania problemu. Są możliwe dzięki rozumieniu zasad działania umysłu, co szybko odbywa się w okresie środkowego dzieciństwa. Np. 10-latek wie, że uważnie słuchanie wymaga wysiłku. Strategie pamięciowe- wyuczone metody zapamiętywania informacji np. powtarzanie ( zdarza się już u 2latków), organizowanie materiału (prymitywnie nawet 2latki), elaboracja (znajdowanie wspólnego znaczenia lub cech rzeczy, które trzeba zapamiętać), mnemotechnika, systematyczne przeszukiwanie.

Biegłość. Indywidualny zasób wiedzy w jakiejś dziedzinie wpływa na skuteczność przetwarzania informacji. Dzieci mogą być lepsze w jakieś dziedzinie od dorosłych, jeżeli są w niej biegłe. Jednak zaawansowane umiejętności w swojej dziedzinie nie poprawia pamięci ogólnej i zdolności wyciągania wniosków.

1. Edukacja szkolna

1. Nauka czytania i pisania.

W zdobyciu tych umiejętności pomagają doświadczenia z lat wcześniejszych np. świadomość fonologiczna. Bardzo istotne SA tez formalne wskazówki zdobyte w szkole. Wyraźny postęp zauważa się z osiągnięciem automatyzmu identyfikowania połączeń dźwięków z symbolami. Ważne jest głośne czytanie. Po nauczeniu się podstaw czytania ważna jest wiedza o znaczeniu częściach słów np. przedrostkach. Potem udzielanie wskazówek dotyczących czytania ze zrozumieniem np. szukanie głównej myśli tekstu. Trzeba podsuwać dobrą literaturę. Niektóre strategie z nauki czytania są pomocne w nauce pisania. Wiele dzieci ma jednak problemy z czytaniem, najczęściej nie rozumieją związków między głoską a literą. Stąd potrzeba większej elastyczności w programach szkolnych.

1. Testy osiągnięć i testy inteligencji

Musza być standaryzowane, tzn., że odstawą oceny testu jest porównanie jego wyników z przeciętnymi wynikami większej próby osób.

Testy osiągnięć. Sprawdzają poziom wiedzy, podobne do testów inteligencji.

Howard Gardner , teoria inteligencji wielorakiej, wywodzi się z obserwacji ludzi z uszkodzeniami mózgu, wyróżnia się 8 typów inteligencji:

1. Językowa (łatwość wypowiadania się, nauka języków obcych, wiedza o języku)

2. Logiczna/matematyczna (uczenie się matematyki i logiczne rozwiązywanie problemów)

3. Muzyczna (wrażliwość na odbiór i zdolność jej tworzenia)

4. Przestrzenna (pojmowanie relacji przestrzennych)

5. Kinestetyczna (zręczne poruszanie się, osiągnięcia w sporcie)

6. Naturalna (umiejętność rozróżnień między roślinami, zwierzętami, formami wypracowanymi przez człowieka)

7. Interpersonalna (wrażliwość na innych)

8. Intrapersonalna (zdolność rozumienia siebie)

Trójczynnikowa teoria inteligencji Roberta Sternberga wyróżnia 3 składniki inteligencji człowieka.

1. Kontekstualna (jak się zachowywać w danej sytuacji)

2. Doświadczeniowa (jest mierzona przez testy inteligencji, wyuczona)

3. Wewnątrzpsychiczna (zdolność posługiwania się skutecznymi strategiami)

Sternberg twierdził, że testy inteligencji oceniają dostosowanie dziecka do kultury szkolnej, a nie prawdziwą inteligencję. Zaniżają wyniki dzieci, które do szkoły nie chodziły. Testy oparte na jego teorii trójczynnikowej lepiej przewidywały przyszłe osiągnięcia uczniów.

Teoria inteligencji emocjonalnej Daniela Golemana, posiada 3 składniki: świadomość własnych emocji, umiejętność ich właściwego wyrażania, zdolność regulowania emocji w dążeniu do wartościowych celów (samokontrola).

Nie takie proste: Testy inteligencji w szkołach

Dobre, bo pozwalają wykryć źródła pewnych problemów dzieci, ale często są stosowane do dzielenia uczniów według poziomu intelektualnego. Jest to niesłuszne, bo nie badają one wszystkich aspektów funkcjonowania dziecka, istnieje problem samospełniającego się proroctwa, nie są one obiektywne, dzieci mają różną motywację przy rozwiązywaniu ich, zadania mogą być związane ze sprawami , które w różnym stopniu dotyczą uczniów, inna jest umiejętność rozwiązywania testów. Testy w USA dostosowane są dla dzieci z klasy średniej rasy białej. Potrzebne jest czasem korzystanie ze specjalnych programów wyrównujących szansę, ale pozostawienie uczniów w klasie specjalnej nie jest dobrym rozwiązaniem. Mimo wszystko testy inteligencji są obecnie najrzetelniejszym sposobem pomiaru zdolności dziecka, ale nie powinien być stosowany w pierwszych klasach szkoły podstawowej.

1. Cechy dobrej szkoły

Szkoła skuteczna to taka, która spełnia przynajmniej jedno z niżej wymienionych kryteriów na poziomie wyższym, niż spodziewany po uwzględnieniu struktury ich rodzin i otoczenia:

- dobre wyniki standardowych testów

- wysoka frekwencja

- niewielka liczba zachowań utrudniających prowadzenie zajęć lub zachowań przestępczych

-wysoki odsetek absolwentów podejmujących studia

-wysoka samoocena

Cechy skutecznej szkoły przypominają autorytatywny styl wychowania: jasne reguły, odpowiednią kontrolę, dobrą komunikację i wysoki poziom opieki. Takie same cechy mają skuteczni nauczyciele. Ważny jest też dobry klimat szkoły, zaangażowanie rodziców.

1. Różnice grupowe w osiągnięciach szkolnych

Dzieci uczące się w innym języku niż ojczysty. Około 1/3 uczniów, których angielski nie jest językiem ojczystym, nie posługuje się nim w stopniu wystarczającym do radzenia sobie w szkole (określenie LEP- słabo władające angielskim). Część dzieci, które posługują się hiszpańskim (bo jest ich najwięcej wśród LEP) odbywa edukację dwujęzyczną- prowadzenie zajęć w dwóch językach. Większość uczniów słabo mówiących po ang. W wieku od 6 do 12 lat obejmuje program ESL (dużą część dnia uczą się angielskiego, reszta dnia maja zajęcia szkolne po angielsku). Te programy są skuteczniejsze od metody zanurzenia, czyli integracji dzieci nie znających angielskiego w normalnych klasach. Wykazano, że dzieci z LEP dobrze sobie radzą w szkole, jeżeli ta zapewnia im możliwość pisania testów standardowych w języku, które zna najlepiej i pomaga przy przejściu do nauki wyłącznie po angielsku.

Różnice osiągnięć zależne od płci. Dziewczynki nieco lepiej radzą sobie w zadaniach językowych i obliczeniach arytmetycznych, chłopcy lepiej we wnioskowaniu matematycznym. Przyczyny: różnice w procesach mózgowych kształtujących spostrzeganie i myślenie przestrzenne, ale najważniejsze to środowiskowe przekonania na temat zdolności chłopców i dziewcząt.

Różnice osiągnięć zależne od rasy. Te same czynniki, które wpływają na różnice w testach inteligencji wpływają na różnice osiągnięć szkolnych, a więc sytuacja ekonomiczna, dostęp do opieki prenatalnej, stabilność rodziny. Dzieci przyjmują różne style: styl analityczny – dzieci wyznaczają sobie cele i starają się je realizować stopniowo w sposób uporządkowany, są zorganizowani, zwracają uwagę na szczegóły, rozpatrują informacje w kategoriach „prawda/ fałsz”, bardziej odpowiada realiom szkoły, styl relacyjny- dzieci skupiają się na „szerszym obrazie”, nie na pojedynczych informacjach. Wśród uczniów z Europy i Azji przeważa styl analityczny, wśród Indian, Afroamerykanów i Latynosów- relacyjny. Wpływ na różnice ocen ma też filozofia danej kultury np. indywidualizm (raczej rywalizacja, nacisk na osiągnięcia jednostki) czy kolektywizm (współpraca). Niektórzy uczniowie z mniejszości etnicznych odczuwają bezradność spowodowaną rasizmem, przekonaniem, że nie uda im się osiągnąć sukcesu.

Międzykulturowe różnice osiągnięć w nauce. Dzieci z USA słabiej się uczą. Różnice kulturowe: w Stanach kładzie się nacisk na wrodzone zdolności, u Azjatów na pracowitość, różne metody nauczania (azjatyccy nauczyciele mają skuteczniejsze metody nauczania matematyki: organizują lekcje tematycznie, nie skaczą od tematu do tematu, poświęcają więcej czasu na polecenia dla całej klasy, przykładają większą wagę do sprawności obliczeń). Uwaga z nagrodami, powinny być niespodziewane i przyznawane za wyjątkowe osiągnięcia, a nie częste i za rutynowe zadania. W USA większy nacisk na kreatywność, w Azji na wyniki w testach osiągnięć.

Doniesienia z badań: Moda na nauczanie domowe

W niemal wszystkich krajach obserwuje się wzrost dzieci nauczanych w domu. Dlaczego? Rodzice są przekonani, że lepiej potrafią nauczyć dziecko niż szkoły publiczne czy prywatne, pragnie wpajać dzieciom własne zasady moralne i religijne, obawiają się złego wpływu rówieśników i kontaktu z przestępczością, wykonują pracę związaną z podróżami, chcą wprowadzić dodatkowe umiejętności, dzieci mają inne czasochłonne zajęcia np. trenują na mistrzowskim poziomie sport, są niepełnosprawne. Plusy: lepsze wyniki, koncentracja na jednym dziecku (badanie mało wiarygodne, porównanie reprezentatywnych grup dzieci ze szkoły i tych, które uczyły się w domu, ale na porównanie zgodzili się rodzice). Minus: kontakt z rówieśnikami (nadrabiają to kontaktem z rodzicami i uczęszczając do różnych zespołów). Różnice w jakości rodzin samodzielnie uczących dzieci i posyłających do szkół: te pierwsze są najczęściej pełne, mają wyższe zarobki, rodzice maja wyższe wykształcenie.

1. Dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych

1. Niezdolność uczenia się.

Trudność z opanowaniem niektórych umiejętności szkolnych (najczęściej z nauka czytania - dysleksja) mimo prawidłowego poziomu inteligencji i braku ograniczeń fizycznych czy związanych ze zmysłami (W USA ok. 6% wszystkich dzieci). Często korzystają ze specjalnych programów edukacyjnych. Specjaliści uważają, że 80% dzieci, u których stwierdzono niezdolność uczenia się nie powinny znaleźć się w tej grupie. Są one po prostu wolno uczące się, mają problemy emocjonalne lub uczono je złymi metodami. Niektóre z nich mają uszkodzenia neurologiczne mózgu, mają kłopoty z rozumieniem dźwięków i struktury języka. Takie dzieci umieszczane są w klasach specjalnych, jednak program tych klas może nie wszystkim dzieciom służyć. Obiecujące wydaje się uczenie wzajemne - dzieci pracują w parach lub małych grupach, potem po kolei podsumowują i wyjaśniają pozostałym materiał.

Rodzaje niepełnosprawności podlegające specjalnym programom edukacyjnym w USA: niezdolność uczenia się, zaburzenia komunikacji w mowie lub języku, upośledzenie umysłowe, poważne zaburzenia emocjonalne, ograniczenie zdrowotne (np. astma), niepełnosprawność sprzężona (w kilku dziedzinach), zaburzenia słuchu, niepełnosprawność ruchowa, zaburzenia wzroku.

1. Nadpobudliwość psychoruchowa z deficytem uwagi (ADHD)

3-5% uczniów, są bardziej aktywne, mają mniejszą zdolność koncentracji.

Przyczyny ADHD. Do końca nieznane, niektórzy mówią, że deficyty czynnościowe w prawej półkuli mózgowej, inni, że niezrównoważone działanie serotoniny, czynniki kulturowe. ADHD występuje 4-6 razy częściej u dzieci urodzonych między 24 a 31 tygodniem ciąży. Każdy przypadek ADHD jest spowodowany złożonymi interakcjami czynników właściwych dla danego dziecka (temperament, cechy genetyczne, styl wychowania, związki z rówieśnikami, rodzaj i jakość szkoły, inne stresory).

Charakterystyczne cechy ADHD. Od rówieśników różnią się poziomem aktywności, zdolnością koncentracji zwłaszcza w nudnych zajęciach, zdolnością panowania nad impulsami. Wyróżnia się 2 typy ADHD: 1. Nadaktywny/ impulsywny, gł. problem to wysoki poziom aktywności 2. Nieuważny, problem z utrzymaniem koncentracji uwagi. Większość z nich opanowuje umiejętności szkolne, ale ma niższe oceny, przeszkadza w prowadzeniu lekcji, jest odrzucane przez rówieśników.

Postępowanie wobec dzieci z ADHD. Szkolenie psychologiczne dla rodziców mają pomóc rodzicom odzyskania poczucia kontroli nad sytuacją, stały kontakt z nauczycielem, informacje o postępach w szkole, konsekwentne wymagania. Czasami podaje się dzieciom leki np. metylofenidat (niektóre badania pokazują, ze działają tylko na zasadzie samospełniającego się proroctwa), stosuje się trening uwagi.