SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE

Wspólnoty sąsiedzkie pełnią trzy główne funkcje.

1. Podstawową jest rozwijanie więzi pomiędzy mieszkańcami.

2. Drugą jest ewaluacja więzi w element społeczeństwa obywatelskiego.

3. Trzecia z fundamentalnych funkcji wspólnot sąsiedzkich związana jest z możliwością partycypacji mieszkańców przy projektowaniu i funkcjonowaniu osiedla.

Ewaluacja więzi powinna doprowadzić do przeistoczenia się wspólnoty w element społeczeństwa obywatelskiego.

Przyjmując klasyfikację trzech poziomów życia społecznego należą więzi społeczne i społeczeństwo obywatelskie do pośredniego poziomu mezzo.

Klasyfikacja poziomów życia społecznego
poziom mikro
poziom mezzo
poziom makro

Edward Wnuk – Lipiński tak definiuje poziom mezzo: Społeczeństwo obywatelskie jest usytuowane na poziomie pośrednim, jedną z jego podstawowych funkcji jest „mediacja” pomiędzy poziomem państwa a żywiołem gospodarstw domowych. ¹

Doprecyzowuje swoją definicję następująco:

Społeczeństwo obywatelskie to ogół niepaństwowych instytucji, organizacji i stowarzyszeń cywilnych działających w sferze publicznej. Są to struktury względnie autonomiczne wobec państwa, powstające oddolnie i charakteryzujące się na ogół dobrowolnym uczestnictwem swoich członków. ²

Ph. C. Schmitter proponuje następujące określenie społeczeństwa obywatelskiego:

Społeczeństwo obywatelskie to zespół lub system samoorganizujących się grup pośrednich, które:

1/ są relatywnie niezależne tak od władz publicznych, jak i prywatnych jednostek produkcyjnych i reprodukcyjnych, czyli firm i gospodarstw domowych;

2/ są zdolne do ustalania i podejmowania działań zbiorowych w celu obrony lub promocji własnych interesów i wartości;

3/ nie dążą do zastąpienia instytucji państwowych i prywatnych producentów ani też nie starają się przejąć odpowiedzialności za rządzenie całą sferą publiczną;

4/ zgadzają się działać w ramach uprzednio ustalonych, cywilnych reguł, nakazujących szacunek. ³

Bardzo użyteczna dla polskich warunków jest definicja Joanny Kurczewskiej: Społeczeństwo obywatelskie jest

1/ sumą struktur zrzeszeniowych i wieloaspektowych oraz wielopoziomowych powiązań z państwem;

2/ wspólnotą samoorganizującą się poza sferą polityki. ⁴

Autorka dla sytuacji polskiej uznaje szczególnie istotny człon drugi definicji. Wydaje się, że dla naszych rozważań dotyczących więzi sąsiedzkich jako elementu społeczeństwa obywatelskiego również ten człon definicji wydaje się być ważniejszy.

Wspólnota sąsiedzka w ramach społeczeństwa obywatelskiego spełnia dodatkową trzecią rolę – umożliwia głębszą identyfikację mieszkańców z przestrzenią siedliska – zespołu, osiedla mieszkaniowego, czy też dzielnicy.

Funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego i zawiązywanie się więzi pomiędzy mieszkańcami zależy od dwóch czynników:

1. odsetka osób ufającym innym ludziom i

2. wskaźnika ilości stowarzyszeń, do których dobrowolnie należy jednostka w danym społeczeństwie.

Społeczeństwo Polski w obu tych kategoriach zajmuje jedno z ostatnich miejsc. W badaniach dotyczących odsetka osób ufających innym ludziom European Social Survey⁵ w 2002 roku Polacy osiągnęli wskaźnik 10,5 % zajmując ostatnie miejsce wśród krajów objętych badaniem.

Na pierwszych miejscach znaleźli się przedstawiciele krajów skandynawskich: Dania (75%), Norwegia (72%), Finlandia (71%), Szwecja (61%) i nie należąca do krajów skandynawskich Holandia (58%). Prawie identycznie kształtuje się rozkład wskaźnika przeciętnej liczby organizacji, do których należą mieszkańcy danego kraju. Polacy osiągający wskaźnik 0,2 zajmują ostatnie miejsce spośród krajów objętych badaniem. Przodują znowu Duńczycy z wskaźnikiem 2,5; dorównują im Szwedzi, przeciętny Norweg należy do 2,4 organizacji, Holender do 2,2. Wszystkie te kraje znane są z kultywowania wspólnot, również związanych z siedliskiem. W krajach tych szczególnie mocno zakorzeniona jest tradycja społeczeństwa obywatelskiego.

Zdolność społeczna do nawiązywania więzi społecznych uwarunkowana jest również historycznie. Kraje skandynawskie i Holandia, które w cytowanych powyżej badaniach ankietowych osiągnęły najwyższe wskaźniki odsetka osób ufających innym ludziom oraz najwyższe wskaźniki przynależności do dobrowolnych stowarzyszeń społecznych, są krajami o długiej tradycji kształtowania społeczeństwa obywatelskiego. Są to kraje zamieszkałe w większości przez ludność wyznaniu protestanckim.

Silne tradycje kształtowania społeczeństwa obywatelskiego istnieją również w krajach anglosaskich: w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Na fakt ów zwrócił uwagę francuski arystokrata i podróżnik Charles Alexis de Tocqueville w wydanej w latach 1835 – 40 książce O demokracji w Ameryce. Opisał w niej rozwiniętą w Stanach Zjednoczonych w przeciwieństwie do rodzimej Francji „sztukę stowarzyszeń”, która stanowiła spoiwo amerykańskiej demokracji. Społeczna samoorganizacja czyniła zbędną supremację państwa, występującą w owych czasach w innych krajach. Ponadto obywatelskie stowarzyszenia pełniły rolę szkoły samorządu.

---

1. Wnuk – Lipiński E., Socjologia życia publicznego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 2005, s. 123.↩

2. op. cit. s.119.↩

3. Schmitter Ph. C., Civil Society East West, w: L. Diamond, M.F. Plattner, Yun-han , Hung-mao Tien (red.), Consolidating the Third Wave Democracies. Baltimore-London: The John Hopkins Unversity Press, 1997; przytaczam za Wnuk-Lipiński E. op. cit. s.120.↩

4. Kurczewska J., Lokalne społeczeństwo obywatelskie w Polsce lat dziewięćdziesiątych. Próba diagnozy. w: E. Hałas (red.) Rozumienie zmian społecznych., TN KUL, Lublin 2001, s.119; przytaczam za: Skrzypiec R., Lokalne społeczności obywatelskie w działaniu, w: P. Frączak (red.), Lokalne społeczeństwa obywatelskie- mapy aktywności. Raporty z badań., Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego, Warszawa 2004.↩

5. Dane i wykresy przytaczam za: Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków. Redakcja Janusz Czapiński i Tomasz Panek, wyd. WIZJA PRESS & IT Sp. Z o.o., Warszawa 2006, s. 260-261.↩