ANNA JANUS – SITARZ, ODPOWIEDZIALNE ODPOWIADANIE INNEMU W DEKONSTRUKCJI [W:] PRZYJEMNOŚC I ODPOWIEDZIALNOŚC W LEKTURZE, KRAKÓW 2009, S. 266 – 326.

WYRÓŻNIKI LEKTURY DEKONSTRUKCYJNEJ

• „nie ma tekstu literackiego samego w sobie” (sprzeciw wobec literackości, autonomiczności dzieła literackiego; podważa rozróżnienie między dziełami literackimi nieliterackimi; traktuje filozofie jako gatunek literacki)

• „nie ma nic poza tekstem” (nie istnieją żadne słowo lub zdanie, które można by umieścić poza jakimkolwiek kontekstem i ten sposób utrwalić ich sens; nie da się ograniczyć kontekstów danego tekstu i wyczerpać jego znaczenia, przedstawić jakiejś ostatecznej interpretacji)

• „każde odczytanie jest niedoczytaniem” (nie można mówić o jednym poprawnym rozumieniu; tekst jest za każdym razem rozumiany na nowo, przez różnych czytelników, w różnych okolicznościach; praktyka czytania musi być nieustannie kontynuowana, choć na końcu pracy nie czeka interpretatora nagroda w postaci odczytania prawdziwego i poprawnego sensu; interpretacja nigdy nie wyczerpuje jego znaczeń; nie prowadziła do przekonania, że każda interpretacja jest jednakowo dobra)

• Dekonstuowanie, czyli wyzwolenie inwencji interpretacyjnej, doświadczanie czytania (strażnikiem nie jest autor, ale czytelnik; dekonstruowanie tekstu oznacza wyzwolenie inwencji interpretacyjnej, mocy twórczych czytelnika, który czytany tekst przekształca, w pewien sposób – pisze go na nowo; jest aktem niewyczerpalnym, bo otwiera możliwości innych odczytań – postawa odpowiedzialności wobec różnorodności, inności)

• „nierozstrzygalniki” (zachęca do czujności wobec niezgodności, zainteresowania się tym, co marginalne, co pozornie nieistotne)

• W stronę etyki (istotny jest wymiar etyczny; etyka dekonstrukcji nakierowana jest na perspektywę nieredukowalnego Innego, dąży do znalezienia adekwatnego stanowiska dla wyrażania szczegółowości ludzkiego istnienia, afirmuje wyjątkowość
  i niepowtarzalność pojedynczej osoby w starciu z ideą sprawiedliwości i równego traktowania wszystkich; najwyższym prawem jest szacunek wobec jednostkowości; akt czytania to spotkanie z Innym; etyczny wymiar lektury polega na tym, że poświęcam jej czas, wsłuchuję się w nią z szacunkiem, rozważam różne jej znaczenia, przywołuję różne konteksty, werbalizuje swoje refleksje)

KU PRAKTYCE: KONSEKWENCJE FILOZOFII DEKONSTRUKCJI DLA FILOZOFII EDUKACJI

• Ważne są „prywatne pożytki” (użytek, przyjemność, twórczość): dwa sposoby czytania literatury według Markowskiego: egzegeza (czytanie ze względu na sama literaturę, na jej autonomiczny charakter, język, którego używa, świat, jaki kreuje dąży do właściwej i ostatecznej interpretacji) i użycie (czytanie jako pretekst do tworzenia własnej wypowiedzi, swobodne wykorzystywanie literatury do swoich celów); czytanie jest twórcze, jest pisaniem tekstu na nowo, mobilizuje do inwencji, która przedłuża życie dziełu, staje się ważna dla czytelnika, poruszyła jego wyobraźnię; szkoła lekceważąc to zaprzepaszcza szansę na przygotowanie ucznia do samodzielnej lektury, do twórczego błądzenia itp.

• Zwalczyć strach przed autorytetem (działa, pisarza, „właściwej” interpretacji nauczyciela): zarzuca mu się brak oglądu całościowego dzieła, bo czytanie jest czytaniem fragmentarycznym, ale przeżycie kilku zdań jest więcej warte niż pobieżna lektura; przywraca prywatność lekturze; mówi nie bój się czytać po swojemu, nie bój się, że ktoś zarzuci ci brak zasad interpretacji, to ty jesteś odpowiedzialny wobec tych zasad; przeciwnicy wyrażają obawę, że uznanie wszystkich odczytań za prawomocne podważa rolę wartości i autorytetów

• Odpowiedzialność wobec cudzego głosu: dekonstrukcja zobowiązuje do szacunku wobec tekstu, do uważnego czytania, nie godzi się na przekształcania cudzych słów; wielość interpretacji jest dozwolona i oczekiwana, ale każda z nich musi być przez interpretatora przekonująco uzasadniona

• Odkryć w sobie zdolność do filozofowania: lektura dekonstrukcjonistyczna to lektura uważna, powolna, kontemplacyjna, skłaniająca do rozmyślań wymagająca od czytelnika otwarcia się na myślenie filozoficzne, na pogłębiona refleksję

• W środku każdej trudności znajduje się szansa odkrycia nowych możliwości (odczytań, interpretacji, niespodzianki, dowiedzenia się czegoś nowego): czytelnik nie powinien zrażać się trudnościami; o znaczeniu decyduje kontekst i daje się rozszerzać w nieskończoność; odrzuca odwoływanie się do intencji autora; trudności otwierają drogę ku nieskończonym odczytaniom; sytuacja nie do przejścia jest siłą napędową myślenia, jest ona niewykorzystywana w polskie edukacji

KU PRAKTYCE: DEKONSTRUKCJA W EDUKACJI POLONISTYCZNEJ – W POSZUKIWANIU MODELU CZYTANIA:

• Derrida uważał, że myśl metafizyczna i model logocentryczny zmierza do „technicyzacji czytania”; można ją zaobserwować m.in. w hermeneutyce, fenomenologii

• Jednym z istotnych wyznaczników modelu lektury poststrukturalistycznej jest uwolnienie interpretacji od zobowiązań wobec autora, rezygnacja z odczytywania wpisanych w tekst jego intencji

• Koniec poszukiwania „ostatecznej prawdy”, „ostatecznego sensu” (A. Burzyńska)

• W naszej praktyce czytania dekonstrykcyjnego musza pojawić się takie wyróżniki, jak otwartość (sens odczytany nigdy nie będzie sensem ostatecznym, zamykającym drogę innym odczytaniom), historyczność (ważne jest to, kto, kiedy i gdzie czyta), tekstotwórczość (czytanie, interpretacja jest twórczością), intertekstualność (uruchomienie kontekstów pozwalających wydobyć z tekstu nowe znaczenia)

• A. Janus – Sitarz przytacza tekst Kafki Ponad prawem i jego lekturę dekonstrukcyjną według Derridy: zaczyna od ustalenia pewnych oczywistości; Pierwsze założenie jest takie, że tekst Kafki ma własną tożsamość, czyli – jest to jego oryginalna wersja, mająca początek i koniec, ujęta w pewne określone normy i konwencje. Drugie założenie: tekst ma autora, sygnariusza tekstu – w przeciwieństwie do fikcyjnych postaci występujących w opowieści. Trzeci aksjomat jest następujący: w tym tekście istnieje pewna opowieść (relacja czy forma narracyjna, unosząca wszystko na swoich barkach). Czwarty aksjomat: przyznanie tytułowi roli gwaranta tożsamości, spójności
  i granic dzieła; kolejnym etapem czytania jest wyznaczenie przez Derridę kontekstów do lektury (Krytyka praktycznego rozumu I. Kanta oraz odwołanie się do Freuda); interpretację Derridy dopełniają próby zmierzenia się z wyczytanymi z tekstu Kafki przekazami (czym jest prawo i jaka pozycje wobec niego zajmuje człowiek); traktuje go też jako tekst o literaturze

PROPOZYCJA SZKOLNEJ LEKTURY. DEKONSTRUOWANIE REBELII MARIUSZA SIENIEWICZA, CZYLI WALKA STARYCH Z MŁODYMI

• Sytuacje motywującą do przeczytania książki, trzeba połączyć z podpowiedziami dotyczącymi sposobami jej czytania; uczniowie czytając początek powieści podkreślają to, co jest dla nich ważne, bliskie, znajome; maja zwrócić uwagę na to, co niepokojące, dziwne

• Zaproszenie do lektury powieści jest zarazem zachętą, po pierwsze, do porównania swoich pomysłów z koncepcją Sieniewicza po drugie, do udziału w literackiej zabawie-grze; po trzecie, do odnalezienia w powieści tego, co mówi o nas i do nas

• Spotkanie z lekturą może się rozpocząć na temat zgodności bądź różnic między oryginałem a „czytelniczymi opowieściami”

• Poszukiwanie kontekstów, tworzenie mapy mentalnej

• Następnie każdy pisze o własnym rozumieniu powieści, korzystając z którejś z sugestii lub wybierając zupełnie inne punkty wyjścia i konteksty; odczytanie interpretacji służy refleksji: które z nich są najbardziej przekonujące> co decyduje o ich sile przekonywania?

• Na koniec poznajemy sylwetkę autora