Obserwacja – jest podstawową i najczęściej stosowaną metodą badań pedagogicznych. Bez niej niemożliwe byłoby wręcz wykonywanie jakichkolwiek funkcji wychowawczo-dydaktycznych
„Obserwacja – to celowa czynność polegająca na planowym i systematycznym postrzeganiu zmysłowym faktów, zdarzeń, procesów, zjawisk, ich gromadzeniu i obserwowaniu.”
Łobocki
Cechy prawidłowej obserwacji:
Obiektywność – pozwoli rozgraniczyć spostrzeżenia interpretacji, uniknąć przedwczesnego stwierdzenia i wyciągania wniosków
Celowość – obserwator uświadamia sobie jasno cel, jaki pragnie zrealizować w wyniku prowadzonej przez niego obserwacji
Pytania:
Co chcę obserwować?
Kogo chcę obserwować?
Co muszę wiedzieć na ten temat?
Planowość – pozwala skoncentrować się na tym, co ważne i istotne w badaniach, wyklucza braki w obserwacji. Plan badań powinien odpowiadać celowi obserwacji.
Obserwacja zatem powinna być prowadzona według ustalonego planu, który określa:
Termin, czas trwania;
Poszczególne etapy;
Sposób prowadzenia obserwacji i rodzaj zapisu;
Warunki i sytuacji, w jakich odbywa się obserwacja zachowań dziecka
Zasady interpretacji zgromadzonego materiału obserwacyjnego.
Dokładność – oznacza obserwację:
Wierną – niezniekształconą wskutek obecności obserwatora
Wyczerpującą – obejmującą wszystkie możliwe dane dotyczące przedmiotu
Wnikliwą – niepomijającą szerszego kontekstu obserwowanego zjawiska
Selektywność – polega na ścisłym postrzeganiu przygotowanego uprzednio rejestru kategorii zachowań dziecka
Rodzaje obserwacji przydatne w badaniach pedagogicznych wg Łobockiego:
obserwacja zaprogramowana (skategoryzowana) – z góry przewidziane kryteria badania, jej techniki to technika obserwacji skategoryzowanej oraz technika próbek czasowych
obserwacja swobodna (nieskategoryzowana) – przydatna w badaniach jakościowych, jej techniki to dzienniki obserwacyjne oraz obserwacje fotograficzne
Dobry obserwator:
Wbrew pozorom, pełnienie roli obserwatora nie jest sprawą łatwą. Nie wymaga jednak żadnych specjalnych zdolności, lecz określonego stanu umysłu oraz opanowania szeregu umiejętności:
Zainteresowanie ludźmi i zjawiskami, będącymi przedmiotem obserwacji. Trafności i wnikliwości obserwacji sprzyja, gdy osoba chce poznać dane stanowisko, zależy jej na zdobyciu informacji, ciekawi ją jak zachowują się ludzie w określonych sytuacjach.
Aktywność umysłowa, polegająca głównie na umiejętności skupiania uwagi na tym, co się dzieje w otoczeniu. Główną trudnością, z jaką stykać się może obserwator, dotyczy koncentracji na zjawiskach, na które trzeba zwracać uwagę zgodnie z celami i przyjętym planem, a pomijaniu innych, które mogą się narzucać ze względu na swą wyrazistość lub nagłość pojawienia się.
Spostrzegawczość, czyli umiejętność dostrzegania chwilowych, subtelnych aspektów ludzkich zachowań i wzajemnych relacji. Osoba spostrzegawcza potrafi zarejestrować czyjś mimowolny grymas twarzy lub mało wyraźny gest, jest wrażliwa na zmiany tonacji głosu i szczegóły ubrania. Umiejętność ta przejawia się zarówno w szybkości dostrzegania takich szczegółów, jak i ich rejestracji.
Postawy w stosunku do wykonywanych zadań. Chodzi tu o ogólne ustosunkowanie się osoby do podejmowanych prze nią zadań, co znajdować powinno wyraz także w podejściu do obserwacji. W przypadku tego zadania wyróżniającymi się aspektami tej postawy jest rzetelność i dokładność. Obserwator powinien starać się maksymalnie dokładnie i wnikliwie realizować zadania, wynikające z pełnionej prze z siebie roli i reguł, ustalonych przez osoby, zbierające dane. Oznacza to rezygnację z własnych skłonności, upodobań, a nawet słabo uświadamianych nawyków, w imię podporządkowania się celom i zadaniom obserwacji. Dobry obserwator widzi i rejestruje to, co powinien, a nie to, co jemu wydaje się ważne lub ciekawe. Oprócz rzetelności ważna jest także dokładność. Wszelka niedbałość, niezbyt precyzyjne notowanie spostrzeżeń, pomijanie pewnych danych, uznawanych za nieistotne, obniża drastycznie wartość danych zebranych za pomocą tej techniki.
Wiedza o obserwowanym zjawisku. Wiele racji tkwi w porzekadle, iż ten, kto wie więcej, także widzi więcej. Jeśli się wie, jak przejawia się agresja wśród dzieci przedszkolnych, to znacznie łatwiej można ją rejestrować obserwując grupkę bawiących się dzieci. Wiedza ukierunkowuje uwagę; dzięki niej jesteśmy nastawieni na spostrzeganie tego, co istotne. Trzeba jednak zaznaczyć, że wiedza na dany temat może czasami utrudniać obserwację. Z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy osoba obserwująca kieruje się własną wiedzą o danym zjawisku, która nie jest zgodna z sugestiami osób, zbierających dane. Występująca wówczas rozbieżność spowodować może, że obserwator kierować się będzie własnymi kategoriami i rejestrować będzie to, co sam uznaje za ważne, wskutek czego jego obserwacje będą odbiegać od przyjętych założeń i nie będą porównywalne z danymi innych obserwatorów.
Błędy w obserwacji według MIECZYSŁAWA ŁOBOCKIEGO:
przedwczesna interpretacja obserwowanego zachowania się – nie można interpretować przedwcześnie tego, co będzie podstawą przyszłych wniosków, niedopuszczalne jest podawanie w trakcie zbierania materiału obserwacyjnego, uzasadniania i wyjaśniania pewnych zachowań
powierzchowność i stronniczość dokonywanych spostrzeżeń – dokonywanie selekcji obserwowanych faktów, pomijanie warunków i sytuacji stanowiących tło obserwowanego zachowania, kładzenie nacisku na osoby lub zdarzenia osobiście interesujące, traktowanie przypuszczeń i domysłów jako fakty, obserwowanie osoby jedynie w ściśle określonej sytuacji i określonym czasie
prowadzenie ich z pozycji zbyt odległego (formalnego) dystansu – dystans stwarza autokratyczna postawa nauczyciela, powodują nienaturalne zachowanie się uczniów, np. nieśmiałość, strach, agresywność, upór
niekompletność i niedokładność rejestrowania zaobserwowanych danych – wynika to często ze zbytniego zaufania do własnej pamięci; ponadto nie bierze się tu pod uwagę tego, że zgromadzony materiał obserwacyjny może być wykorzystany przez kogoś, kto nie miał bezpośredniego udziału w obserwacji
błędna interpretacja materiału obserwacyjnego – polega m.in.
na zbyt pośpiesznym wyciąganiu wniosków i traktowaniu ich jako bezspornych stwierdzeń
często też wykryta przez nauczyciela przyczyna jednorazowego zdarzenia uważana jest za typową dla wszystkich zdarzeń danej kategorii
nauczyciel stara się wytłumaczyć zachowanie uczniów na podstawie osobistych doświadczeń, wspomnień z własnego dzieciństwa, nie licząc się z tym, że przeżycia i odczucia obserwowanych osób, jak również ich uwarunkowania mogą być zupełnie inne niż jego własne
może zdarzyć się tak, że interpretacja badacza usprawiedliwia jego własną niepewność i zagrożenie lub przeciwnie jego poczucie pewności siebie i bezpieczeństwa
Zalety obserwacji:
Umożliwia bezpośrednie poznanie zachowania dzieci w naturalnych warunkach
i okolicznościach;
Ułatwia sformułowanie hipotezy roboczej lub wprowadzenie w niej zmian i poprawek we wstępnej fazie, jak również częściowe jej zweryfikowanie;
Umożliwia sprawdzenie twierdzeń, uzyskanych za pomocą innych metod, przez
co pogłębia przekonanie o ich słuszności;
Pozwala na uzyskanie informacji o dzieciach, które trudno zdobyć innymi metodami badań (np. kwestionariusz wobec dziecka sześcioletniego, ale reakcja dziecka w chwili pochwały);
Sprzyja ciągłemu ulepszaniu pracy dydaktycznowychowawczej
nauczyciela, który uważnie obserwuje dzieci, widzi w nich niejako odbicie swoich braków i niedociągnięć w postępowaniu pedagogicznym. W przyszłości będzie im zapobiegać.